Resei deputattarynyŋ qazaq jerıne köz alartyp, dauryqqany qoǧamda edäuır sılkınıs tudyrdy. «Daudyŋ basy – Dairabaidyŋ kök siyry» demekşı, Resei memlekettık dumasynyŋ deputaty Viacheslav Nikonov bastap, Evgenii Fedorov pen V.Jirinovskii qostaǧan būl dau qazır basylǧanynyŋ ornyna üdep barady. Qazaqstan Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ narazylyq notasynan da däneŋe öngen joq. Kerısınşe «atamnyŋ şoty asa-asa tiedı» degendei, joq jerden dau ızdep, ekı el arasyna jık salǧan körşı el deputattary «Qazaqstandy separatistık aumaq» degenge deiın bardy. Olai bolsa, Resei deputattarynyŋ aiaq astynan bülınıp, Qazaqstanǧa şüilıguınıŋ sebebı nede? Onyŋ astarynda qandai saiasi maqsat bar?
2014 jyly Resei Qyrym tübegın jaulap alǧanda jūrttyŋ köbı mäselenı Ukraina bilıgınıŋ özınen ızdegen edı. Sebebı däl sol kezde Ukrain halqy ekıge jaryldy. Bır jaǧy Reseiden ırgenı aulaqqa salyp, betın batysqa būrudy quattasa, al ekınşı jaǧy Reseidıŋ soiylyn soqty. Mıne, osy jaǧdaidy alǧa tartqan sarapşylar «mäselenıŋ uşyǧuyna Ukraina bilıgınıŋ özı kınälı, Reseidıŋ yǧyna jyǧylyp, senıkı jön dep otyra berse, aumaqtyq tūtastyǧyna eşqandai qater tönbeitın edı» dep soqqan edı. Endeşe, Ukraina mäselesınıŋ uşyǧuyna ukraindar özı sebepker boldy desek, aidyŋ, künnıŋ amanynda Reseidıŋ 3 bırdei deputatynyŋ Qazaq jerıne sūǧyn qadap, oiyna kelgenın aitqanyn qalai tüsınuge bolady? «Jeke tūlǧalar ne demeidı, aita bersın» dep elemei qoiaiyq desek, olar jai adamdar emes.
Bız bılgende Qazaqstan künı bügınge deiın Reseige qarsy kelgen emes. Myŋ jerden täuelsız memleketpız desek te, Kremldı yqtai-jaldap kün körıp kelemız. Halyqaralyq mäselelerde de Reseidıŋ qas-qabaǧyna qarap, körşınıŋ köŋılıne köleŋke tüsıretın qadamǧa barǧan joqpyz. «Euraziia odaǧy»-na müşe el retınde de ekı eldıŋ ym-jymy bır. Strategiialyq tūrǧydan alǧanda da, Qazaqstan men Resei – maŋyzdy serıktes elder. Onyŋ üstıne, Qazaqstanda etnikalyq orystardyŋ qūqyǧy būzylyp, müddesı aiaqqa taptalyp jatqan joq. Täuelsızdık alǧanymyzǧa 30 jylǧa taiasa da, älı künge deiın orys tılı qazaq tılınen üstem tūr. Memlekettık tıl qazaq tılı degenmen, bilık te köbınde orysşa söileidı. Orys tılınde şyǧatyn gazet-jurnal, telearna, radio da az emes. Qai qala, qaisy auylda da orys mektebı men qazaq mektebı qatar jūmys ıstep tūr. Tıptı Qazaqstandaǧy orystar qazaqtardan jaqsy tūrmys keşıp jatyr. Qazaqstandaǧy etnikalyq orystardyŋ «Viacheslav Nikonovtyŋ sözı üşın bız ūialdyq» dep mälımdeme jasaǧany – äne sonyŋ aiǧaǧy. Solai bola tūrsa da, orys deputattary «qazaqta memleket bolmaǧan», «Soltüstıktegı oblystar Reseidıŋ Qazaqstanǧa bergen syilyǧy» dep sandyraqtap otyruynyŋ sebebı nede? Joq älde halqy qatty ösıp, orystarǧa jer jetpei jatyr ma? Jer jetpei jatyr deiın desek, biyl Reseide halyq sany 158 myŋǧa azaiǧan. Būl – soŋǧy 14 jyl ışındegı eŋ joǧary körsetkış. Onyŋ üstınde Reseidıŋ şekara öŋırlerı men şet-şalǧai aumaqtarynda da auyldar, eldı mekender jabylyp, köp öŋırı ien qalyp jatyr. Söite tūryp Qazaqstan jerıne köz alartqanyn qalai tüsınuge bolady?! Demek, territoriiamyzǧa sūqtanǧan deputattyŋ sözınen keiın Resei prezidentınıŋ baspasöz hatşysy Dmitrii Peskov «Resei Federasiiasynyŋ konstitusiiasyna säikes, eldıŋ syrtqy saiasatyn prezident aiqyndaidy» dep maimöŋkelegenımen, būl mäselenıŋ astarynda ülken saiasi maqsat jatyr ma?
Dauly mälımdemeden keiın, Qazaqstandaǧy jastar Pavlodar men Petropavl qalalarynyŋ atyn özgertıp, soltüstıktegı oblystarǧa qazaqtardy köptep köşırudı talap ete bastady. Bylaişa aitqanda, Resei deputattary tynyş jatqan jylannyŋ qūiryǧyn özderı basyp, ünsız jatqan eldı özıne qarsy qoidy. Tıptı Resei men Qazaqstan arasyndaǧy sezımtal saiasi mäselelerge kelgende älıptıŋ artyn baǧyp, tılsız qalatyn deputattardyŋ da ünı būl joly batylyraq şyqty.
Senator, halyqaralyq qatynastar, qorǧanys jäne qauıpsızdık komitetınıŋ töraǧasy Mūhtar Qūl-Mūhammed «būl – saiasi jauapsyzdyq qana emes, milliondaǧan qazaq pen orystyŋ tarihi tanymyn qorlau» dep baǧalasa, «qazaqtyŋ tarihynda bızge eşkım eşqandai jer syilaǧan joq» dep kesıp aitqan Nur otan partiiasy töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary Bauyrjan Baibek «reseilık deputattardyŋ mälımdemesı arzan atqa ie boludyŋ amaly, qara bastyŋ qamy» dep mälımdedı. «Jel soqpasa şöptıŋ basy qimyldamaidy» dep sözın astarlap jetkızgen Mäjılıs deputaty Omarhan Öksıkbaev körşı el deputattarynyŋ joq jerden bülınuıne «Euraziia ekonomikalyq odaq jönındegı talqylaǧanda Qasym-Jomart Toqaevtyŋ kelısımnıŋ kei tūstaryn taǧy da qarau kerek dep qarsy bolǧany yqpal etuı mümkın» dep sanaidy. Al Senator Mūrat Baqtiiarūly «tözımnıŋ de şegı boluy kerek. Sondyqtan Qazaqstan syrtqy saiasatta Europa, AQŞ, Türkiiaǧa arqa süiegenı dūrys. Öitkenı öte qiyn jaǧdaidamyz, bır jaǧymyzda – Resei, bır jaǧymyzda – Qytai. Resei deputattarynyŋ artynda ülken saiasi küşter tūr» degen pıkırde. Al Parlament Senatynyŋ deputaty Aqylbek Kürışbaev orys deputattarynyŋ tarihty bılmeitın sauatsyzdyǧyn aita kelıp, «Qazaqstan Syrtqy ıster ministrlıgı būǧan qataŋ jauap qaiyruy kerek, ekı el halqynyŋ arasyna syna qaqqan mūndai adamdarǧa Qazaqstanǧa kıruıne şekteu qoiu şart» dedı Kürışbaev.
Resei Keŋes odaǧy qūlaǧannan keiın täuelsızdık alǧan 15 eldıŋ bırı bolǧanyna qaramastan özın odaqtyŋ zaŋdy jalǧasy sanaidy. Sosyn da şyǧar, älı künge deiın Orta Aziiadaǧy elderdı uysynan şyǧarǧysy kelmeidı. Kerek bolsa, el de, jer de bızdıkı degen piǧyl da joq emes. Demek, Leninnıŋ tūsynda ūly şekarasy aiqyndalyp ketken Qazaqstannyŋ soltüstıgıne Resei şendılerınıŋ sūqtanuynda osyndai män bar. Bıraq olar Orynbordyŋ 1920-1925 jyldary aralyǧynda qazaq elınıŋ astanasy, Samara, Baianauyl öŋırlerınıŋ būryn qazaqtyŋ jerı bolǧanyn aitqysy kelmeidı. Orynbor demekşı, reseilık deputattardyŋ sözınen keiın Mäskeudegı «Novaia gazeta» basylymynda «Şibanulo zazemleniem» atty maqala jaryq kördı. Reseidı «Maŋaiyndaǧy memlekettermen jaulasyp şyqqan Reseige endı Qazaqstanmen ūrysu ǧana qaldy» dep synaǧan maqala avtory Viacheslav Polovinko «Şyntuaityna kelgende, Qazaqstannyŋ qandai da bır bölıgın jaulau turaly Kremldıŋ jospary joq. Şekaralary 7.5 myŋ şaqyrymdy alyp jatqan körşıles elmen soǧysu öz-özıŋe qol jūmsaumen bırdei ǧoi» deptı. Sondai-aq Qazaqstan men Resei arasyndaǧy şekara mäselesı on bes jyl būryn şeşılgenın alǧa tartqan jurnalist «2005 jyly şekara mäselesı boiynşa ekı jaqty kelısım ratifikasiialanǧan. Sol qūjatqa säikes Resei men Qazaqstannyŋ bır-bırıne qoiar talaptary joq. Reseidıŋ Soltüstık Qazaqstanǧa, al Qazaqstannyŋ Orynborǧa talasy joq» deptı.
Ekınşı tūrǧydan alǧanda, ırgedegı Qytai elınıŋ Ortalyq Aziiaǧa yqpaly artqan saiyn Reseiden tynyştyq kete bastady.
Qarabaq mäselesınıŋ Türkiianyŋ aralasuymen Äzerbaijannyŋ paidasyna şeşıluı jäne Lachin dälızı aşylyp, Ortalyq Aziiamen erkın bailanys ornatuy körşı eldıŋ ūiqysyn qaşyrǧandai. Ol az bolǧandai, Qytaidyŋ Qazaqstandy basyp, İspaniiaǧa deiın baratyn temırjol jelısın ıske qosyp, Stambuldan Tbilisi – Baku – Aqtau arqyly Şanhaiǧa jük tasymaldai bastauy Reseidı qarap otyryp tabysynan aiyrdy. Ekonomikalyq odaqty jeleu etıp bızdıŋ eldı auyzdyqtap otyrǧan Resei būdan bylaiǧy jerde Qazaqstanǧa älımjettık jasasa, ekonomikalyq müddesın köbırek oilaityn Qytai men bauyrlastyq paryzdy basty orynǧa qoiatyn Türkiia da qol qusyryp qarap otyrmaityny anyq. Öitkenı Resei myŋ jerden ırı el bolǧanymen, Qyrym üşın qyspaqta qalyp, sanksiia sadaǧyna ılıngen Kreml ekonomikalyq tūrǧydan Qytai jäne Türkiia elderımen sanasuǧa mäjbür. Demek, «şydamaǧan buaz itın jügırtedı» degendei, soŋǧy kezdegı jaǧdailarǧa «ışı küigen» keibır saiasatşylar osyndai qadamǧa barǧandai…Bızdıŋşe, Resei deputattarynyŋ aitqanynyŋ astarynda osyndai ūşqyn jatqan siiaqty.
