Qazırgı Astana köşelerınıŋ atauy qazaq halqynyŋ ūlan-baitaq jerınen, ǧasyrlar qoinauyna ketken tarihynan, erekşe dalalyq mädenietınen, halyq jadynda ızı qalǧan belgılı tūlǧalarynan mol aqparat beredı. Täuelsız memlekettık astanasy solai boluy da kerek, sebebı Astana qazaq elınıŋ jüregı, aqyly jäne tarihi sanasy emes pe?!
1997 jyldan bastap Astana men onyŋ aimaǧynda 800-den artyq jaŋa ataular paida boldy. Tıptı, özgesın aitpaǧanda, qazaqtyŋ qadır tūtqan, atyn jyr jolyna engızıp saqtap otyrǧan aiauly jäne qaharman qyzdarynyŋ aty osy tızımde qomaqty oryn alady: Baian sūlu, Qyz Jıbek, Küişı Dina, Aişa bibı, Aqjünıs, Aqyn Sara, Märiiam Jagorqyzy t.b. Qandai tamaşa! Qazırgı Astana köşelerı men alaŋdary qazaq tarihy men mädenietınıŋ körnektı oqulyǧy siiaqty. Būrynǧy Kommunisticheskii, Sosialisticheskii, İnisiativnyi, Perspektivnyi, Ugolnyi, Dorojnyi, Suvorov, Gersen siiaqty ne ūltqa, ne osy aimaq tarihyna eş bailanysy joq ataular ūmytyla bastady.
Degenmen, Astana tarihynan eş tajyratyp ala almaityn ataular da bar ekenın eskergenımız jön. Är astana özınıŋ tarihymen maqtanady, ol tarih neǧūrlym tereŋge ketse, soǧūrlym bäiterek biık bolmaq.
Bız «Talaiǧy tarih» aidarmen Esıl men Nūra arasyndaǧy baiyrǧy eskertkışterdıŋ bırazyna saiahat jasap, köpşılık qauymǧa tanystyruǧa talpynys jasadyq. Olardyŋ ışınde ǧūn däuırınen derek beretın Taitöbe keşenı, oǧyz däuırımen bailanysyp jatqan Būzoq pen Bytyǧai, Altyn Orda imperiiasynyŋ dalalyq ortalyqtarynyŋ bırı – Ormanbet qalasy, odan qaldy özımızdıŋ Äz Täukenıŋ jazǧy ordasy qonǧan jer – Küigenjar bar. Endı bır qyzyq taqyryp – Astananyŋ öz köşelerınıŋ tarihy. Batys Europanyŋ astana qalalarynyŋ tarihyndai bızdıŋ jyl sanauymyzǧa deiın jalǧasyp ketetın köşeler bolmaǧanymen, bızde bırneşe jüz jyldyq tarihy bar köşelerdı tabuǧa bolady.
AQMOLA BEKINIS MŪNARASY
Bız bügıngı äŋgımemızde astananyŋ eskı ortalyǧynda ärqaisysynyŋ özındık tarihy bar bırneşe köşemen tanysyp şyǧamyz. Ärine, oqyrman öz betımen ärı qarai talpynys qylyp zertteimın dese öz erkı, qalai bolǧanda da bızdıŋ aqparat osyǧan türtkı bolǧanyna tek quanamyz.
Basqasyn aitpaǧanda, bügınde on-on bes jyl osy qalaǧa kındıgı bailanyp qyzmet jasap jürgen azamattardyŋ özıne de qala köşelerınıŋ tarihynan az da bolsa mälımet alsa artyq bolmas degen pıkırdemız. Qalai degenmen, kelımdı-ketımdı qonaǧymyz bar, ösıp kele jatqan jas örenderımız bar, bızdıŋ astanalyqtardyŋ özınıŋ ömır sürıp jatqan ortasynyŋ tarihyn bılgenı dūrys emes pe? Tıptı, qaimana qazaq kerek etpese de, qala köşelerı turaly tarihi aqparatty turizm salasyna jauap beretın, ne tıkelei qala boiynşa saiahatty ūiymdastyryp jürgen jolbasşylar kereksıner.
Bız ötken bır maqalamyzda Aqmola bekınısı turaly qolda bar mälımettı tügel jariialadyq. Ol maqalada qazırgı Astana qalasynyŋ ırgetasy HIH ǧasyrdyŋ 30-şy jyldary qalana bastaǧanynan habar qyldyq. Äuel basta Qaraötkel atymen belgılı būl qonys jan jaǧynda mūnaralary bar, tereŋ ormen qorşalǧan qorǧany bar, onşa kölemdı emes bekınıs bolatyn. Ol qazırgı künı soltüstıgınen Kenesary, batysynan Saryarqa, şyǧysynan Bökeihanov, al oŋtüstıgınen Esıl özenı şekaralaǧan alaŋda ornalasqan. Būl bekınıs qorǧannyŋ ışınde köşe bolǧan joq. Bızdıŋ qolymyzdaǧy syzbada eŋ aldymen «Chasovnia» körsetılgen.
«Chasovnia» degen şırkeu deuge kelmeidı, bıraq şırkeudı almastyratyn kışkentai hristiandyq ǧibadathana desek dūrys. Ekınşı qūrylys – sot palatasy ǧimaraty. Üşınşı – qazaqtar «duan» dep ataityn okrugtıŋ basqaru apparaty ornalasqan keŋse. Törtınşı qūrylys – lazaret, iaǧni aurulardy emdeitın şaǧyn emhana, al besınşı qūrylysty syzbada «ostrog» dep ataidy, būl qazırgı qazaq tılıne audarsaq – türme. Bekınıstıŋ qamaldaryna qatarlastyra äskeri adamdar tūratyn kazarmalar ornalasqan. Būlardyŋ basqa bekınıs ışınde okrugtık duannyŋ qyzmetkerlerıne arnalyp salynǧan bırneşe tūrǧyn üiler de boldy, bıraq olardy arnaiy köşe dep atauǧa eş negız joq.
1840 jyldary bır jaǧynan saudanyŋ damuyna, ekınşı jaǧynan Kenesary köterılısı jeŋılıs tapqannan keiın dalalyq alqapta beibıtşılıktıŋ ornauyna bailanysty bekınıstıŋ maŋynda qūrylystar salu bastaldy. Onyŋ ışınde bekınıstıŋ batys jaǧynda Aqmola duanynyŋ alǧaşqy aǧa sūltany Qoŋyrqūlja Qūdaimendıūlynyŋ özıne dep salǧan üiı jäne meşıttı erekşe atap körsetuge tiıstımız. Qaraötkeldıŋ alǧaşqy meşıtı qazırgı İmanov köşesınıŋ Bökeihanov köşesıne jaqyndaǧan tūsynda salynǧan. 1840 jyldary meşıt salynǧan kezde ol jerde bırneşe ǧana üi bolatyn. Biıkteu jerge salynǧan meşıttıŋ mūnarasynan Qaraötkelge keruender kelgende arnaiy azan şaqyrylyp, saudagerlerdıŋ amandyǧyna dep dūǧa oqylatyn. HIH ǧasyrdyŋ soŋyna qarai meşıt salynǧan köşe tarihi qūjattarǧa Mechetnaia bolyp enıp kettı. Qaraötkeldıŋ alǧaşqy köşesı dep bız qazırgı Kenesary köşesın atauymyzǧa bolady. Sebebı, bekınıs salynyp duan aşylǧan uaqytta Esıl özenın Qaraötkelden keşıp ötken keruender bekınıs qorǧanynyŋ qas betıne jaqyndap kelıp tüsıp, tüielerın şögerıp, şatyrlaryn tıgıp, saudalaryn jasai beretın.
SAUDA QATARY
Keiın osy köşe Ülken Bazar köşesı atandy. Qazırgı «Kongress-holl» HIH ǧasyrdyŋ soŋyna deiın bazardyŋ qainaǧan ortasy bolatyn. Patşa ükımetı qūlaǧan soŋ, 1922 jyly Ülken Bazar köşesın Qaraötkeldıŋ ziialy qauymy Kenesary köşesı dep ataǧanyn bız ötken bır maqalamyzda jazdyq, bıraq Sovet ükımetı küşıne kırgen soŋ bolşevikter ol köşenı Kenesarydan tartyp alyp, Karl Markske berdı. Qazaqstan täuelsızdıgın alyp Astana Qaraötkelge kelgen soŋ, būl köşenıŋ baǧy janyp Kenesary öz atauyn qaitaryp aldy. Qarap otyrsaŋyz, tarih degen ǧajap bır qūbylys, şyr ainalǧan zamana köşı Arhimedtıŋ spiralı siiaqty, däl ornyna kelmegenımen, qaitalap özınıŋ ızın şiyrlap otyrady.
Būl jerde bır kışkene eskertpe aita ketken jön. HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy tarihi qūjattar men ädebiette Kenesary köşesınıŋ Kazachia slobodkadan bastap Jeltoqsan köşesıne deiıngı tūsyn Teatr köşesı dep te ataidy. Jeltoqsan Sovet zamanynda Komsomolskaia köşesı, patşa zamanynda köpşılık Dumskaia dep ataǧan. Köp zaman Qaraötkel köşelerı atsyz bolǧany belgılı, şaǧyn qala bolǧandyqtan, köşelerge arnaiy at qoiylmaǧan. Sol jerde qandai belgılı ǧimarat bar, onyŋ qoǧamdyq qyzmetı qandai, alǧaşqy ataular sol belgıler boiynşa ataular tabiǧi türde qalyptasqan.
KERUEN SARAI
Ekınşı köşe – Kışı Bazar alaŋy. Būl alaŋ Ülken Bazar köşesıne qanattas alaŋ desek te bolady. Qazırgı künı de bır jaǧynan Beibıtşılık köşesı kesıp ötetın öte ädemı alaŋdardyŋ bırı – osy Kışı Bazar. Eger qūrylys esebımen aitsaq, Kongress-holdan bastap eskı Parlament üiıne, qazır Qazaqstannyŋ memlekettık basqaru akademiiasy, sport jäne turizm agenttıgı t.b. ornalasqan ǧimaratqa deiıngı jer.
Sovet ükımetı jeŋgennen keiın Kışı Bazar alaŋyn Proletarskaia köşesı dep atady, qazırgı uaqytta būl köşe Beibıtşılık köşesı dep atalady.
Astananyŋ ülken köşelerınıŋ bırı – osy Beibıtşılık. Osyǧa bailanysty taǧy bır eskerte ketetın mäsele bar. Patşa zamanyndaǧy ädebiette Kışı Bazar alaŋynyŋ ekı qaptaly bolǧany aitylady, onyŋ bır qaptaly Keruen Sarai (Gostinodvorskaia) atalǧany belgılı, ekınşısınıŋ Sovet zamanynda Proletarskaia köşesı atanǧanyn este saqtaǧan dūrys.
Proletarskaia köşesı keiın Mir köşesı bolyp, al täuelsızdık tūsynda Beibıtşılık degen atauǧa ie boldy. Sonymen, Qaraötkel köşelerınıŋ tarihy osy atalǧan ekı köşeden bastalady. Derekterge qaraǧanda, HH ǧasyrdyŋ basynda osy atalǧan ekı köşeden basqa taǧy da jetı köşe bolǧan.
Olar – Jaǧalau (Beregovaia), Tatar, Hlebnikov, Uchilişe (Uchilişnaia), Şırkeu (Serkovnaia), Jaŋa (Novaia) jäne Dala (Stepnaia) köşelerı. Ärine, būl jerde äŋgıme qalanyŋ ortalyq bölıgınde belgılı bır tärtıpke baǧynǧan köşeler turaly, al tärtıpke baǧynbaǧan, qalai bolsa solai, qiqy-jiqy salynǧan köşeler de az emes. Olardyŋ ışınde qalanyŋ ekı qaptalyndaǧy slobodkalar, kazak-orys stanisasy, qazaq jataqtarynyŋ üime-jüime qonystary t.b. bar. Özınıŋ retı kelgende bız Aqmolanyŋ slobodkalary men jataqtary turaly jeke bır maqala daiyndaimyz.
Aqmola qala ataǧyn 1860-jyldary alǧanymen, özın qala sezıne bastaǧany tek HH ǧasyrdyŋ basy ǧana, onyŋ özınde de 1903 jyly Qaraötkelde boǧan P.Golovachev qalany bylai dep sipattaidy: «Oblastnoi gorod Akmolinsk, ili Akmoly, osnovan chisto po strategicheskim soobrajeniiam dlia uderjaniia v povinoveniia kazahov, kochevavşih po İşimu. Gorod okrujen s odnoi storony seloi sotnei vetrianyh melnis… On sostoit iz treh glavnyh chastei, otdelennyh odna ot drugoi gromadnymi pustyriami, iz kotoryh odin nazyvaetsia bazarnoi ploşadiu (būl jaŋaǧy aitylǧan Kongress-holl maŋy- J.A.). Na vidnom meste, na odnoi ploşadi s soborom, dumoi i gostinym dvorom nahoditsia ostrog, kvadrat v 20 sajen po storonam, ogorojennyi «paliami» (zaostrennymi brenvnami) sjeni na tri vysotoi» (P.Golovachev V stepnom krae//Aziatskaia Rossiia. İlliustrirovannyi geograficheskii sbornik. M.,1910.s.340). «Ostrog» dep orystar sol kezdegı türmenı ataidy. Bır qyzyǧy, türme sipattamaǧa qaraǧanda, qazırgı qala äkımşılıgı (Būrynǧy Aleksandro-Nevskii sobory), M.Gorkii atyndaǧy orys drama teatrynyŋ üiı (Qalalyq basqarma-duma), Sine-Tempore dükenınıŋ (Keruen Sarai-Gostinyi dvor) arasyndaǧy eŋ ortalyq degen alaŋǧa ornalasqan bolyp şyǧady.
Qaraötkeldıŋ köşelerı turaly P.Golovochev bylai deidı: «Ulisy Akmolinska, konechno, ne osveşaiutsia. Neskolko fonarei goriat tolko u bolşih magazinov dlia luchşei ohrany ot vorov. V obychnoe vremia eti şirokie i dlinnye ulisy nikogda ne podmetaiutsia, hotia i unavojeny gorazdo luchşe krestianskih polei v sentralnyh guberniiah; ih ochişaiut vetry, chasto podnimaiuşie tuchi pyli i zathlogo navoza. Esli letnie vetry vymetaiut gorodskie ulisy, to zimnie burany prekraşaiut vsiakoe soobşenie. Trudno predstavit sebe vsiu silu i ves ujas stepnyh buranov: nichego ne vidno i ne slyşno bukvalno v dvuh şagah… Burany v Akmolinske prekraşaiut snoşeniia daje mejdu sosednimi domami: otoiti v buran vecherom v storonu ot svoego doma, znachit, riskovat jizniu… V ob şirnyh akmolinskih dvorah vo vremia buranovprotiagivaiutsia verevki, derjas za kotoryh tolko i mojno dobratsia do slujby, ne riskuia zabluditsia v sobstvennom dvore». Qazırgı künı de qys keide qaharyna mınıp, äjepteuır borandatyp tūrady, bıraq būrynǧy aqqala bolyp jatatyn qar, alai-tülei borandar qaida? Jergılıktı halyq almatylyqtar kelgennen berı üskırık aiazymen jer-jahandy bır tazartyp tastaityn kün de jylyp, boran da būrynǧy qairatynan airylyp qaldy deidı.
Astananyŋ eskı köşelerınıŋ ışınde Abai köşesı erekşe oryn alady. Osy köşenıŋ boiyn asyqpai aralasaŋyz, qala tarihynyŋ talai tamaşa eskertkışterın köresız.
Basqasyn aitpaǧanda, kezınde Aqmolanyŋ eŋ bai köpesı N.Zäbirov qarajatyna salynǧan Jasyl meşıttıŋ şarbaǧy nege tūrady?
Bıraq patşa zamanynda tatarlar köp qonystanǧan būl köşe Meşıt köşesı emes, Şırkeu köşesı atandy. Sebebı, Resei imperiia hristiandyq imperiia boldy, ekınşıden, köşenıŋ Esıl jaǧynda hristiandardyŋ Aleksandro-Nevskii sobory tūrdy. Sovet ükımetı ornaǧannan keiın Oktiabr revoliusiiasynyŋ üş
jyldyq toiynyŋ qūrmetıne Aqmola qalalyq uezdık ispolkomynyŋ 1920 jyldyŋ 11 jeltoqsanyndaǧy şeşımıne säikes būl ülken jäne obkörkem köşege kün kösem Lenin aty berıldı. Qazaqstan astanasynyŋ köşıp keluımen bailanysty 1997 jyldyŋ 5 qaraşasynda köşesınıŋ aty Lenin aty alynyp, Abai bolyp atalatyn boldy.
Būrynǧy Qaraötkelde Novaia atalatyn köşe bolǧanyn bız bılemız be? HH ǧasyrdyŋ basynda būl köşe rasynda da jaŋa boldy, sebebı, osy qysqa köşe Stepnaia (qazırgı Seifullin köşesı) jäne Serkovnaia (qazırgı Abai köşesı) atalatyn eskı köşelerdıŋ arasynan salyndy. Sovet ükımetı ornaǧannan keiın bıraz jyl būrynǧy atymen jürgen köşe bolşevikterdıŋ közınıŋ qūrty boldy. Aqyry eskı qūrylystary köp ädemı köşelerdıŋ bırı Stalin atyna berıldı. 1967 jyly Qazan revoliusiiasynyŋ 50 jyldyǧyn toilauǧa daiyndyq kezınde jäne keŋestık totalitarizm men jeke basqa tabynuşylyqty äşkereleu, repressiia qūrbandary turaly şyndyqtyŋ aityla bastauyna bailanysty «mūrtty kösem» Stalin aty ūmytylyp, köşe «50 let Oktiabria» ataldy. 1997 jyly 26 mausymynan bastap būl köşe qazaqtyŋ ataqty teatr qairatkerı Jaqyp Omarov atymen atalady.
Qaraötkeldıŋ HH ǧasyr basyndaǧy tärtıptı köşelerınıŋ bırı osy köşe bolǧan.
Qaraötkeldıŋ eskı ǧimarattarymen tanysamyn degen azamattar Jaqyp Omarov atyndaǧy köşemen az ǧana seruen jasasa bolǧany, köz aldyŋyzǧa HIH ǧasyrdyŋ soŋyndaǧy uezdık qala kele qalady. Qaraötkeldıŋ eskı köşelerınıŋ bırı Stepnaia dep atalady. Köp zaman būl köşe qalanyŋ qyr jaǧyndaǧy şetkı alqaby boldy. 1838 jyly mamyr aiynyŋ soŋyna qarai Aqmola duanyn şappaq bolǧan Kenesary äskerınıŋ «Ūly qol» atalatyn ortalyq bölıgı qazırgı Seifullin köşesınıŋ boiynda toptasqan. HH ǧasyrdyŋ basynda da qyrdyŋ qazaǧy qalaǧa osy qas betınen keletın. O.Golovachev jazbalaryna qarasaq, qalany mekendeitın de, kündelıktı kelıp-ketıp jüretın de qazaq az emes: «Hotia glavnaia, znachitelneişaia chast naseleniia Akmolinska sostoit iz russkih kazakov i meşan, odnako pri pervom vzgliade kajetsia, chto kazahi i voobşe inorodsy preobladaiut v etom stepnom gorode: kazahi i tolpami i v odinochku galopiruiut po ulisam, podnimaia selye stolby pyli, tolkuiutsia na bazarnoi ploşadi, napolniaiut lavki i magaziny, kamery oboih mirovyh sudei, uezdnoe upravlenie; vsiudu slyşitsia kazahskaia rech. Mnojestvo kazahov ejednevno iavliaetsia v gorod s kumysom, za pokupkami i dlia prodaji stepnyh produktov; kucherami i rabotnikami slujat pochti iskliuchitelno kazahi i besprestanno goniaiut na vodopoi selye tabuny loşadei».
Qyr köşesı Sovet zamanynda aldymen bolşevik Uriskii atyna berıldı de, keiınnen «Revoliusionnaia» degen atpen belgılı boldy.
Bıletınder būl köşenıŋ köp bölıgın erteden qazaqtyŋ jataqtarynyŋ jaman jer kepe üilerı alyp jatuşy edı deidı. Būl köşenıŋ üilerı qiqy-jiqy qazaqi tärtıpte bolǧanymen, kölık qozǧalysyna yŋǧaily köşelerdıŋ bırı bolǧan eken. Qazırgı qalanyŋ negızgı arteriianyŋ bırıne ainalǧan būl köşe qazaqtan şyqqan alǧaşqy bolşeviktık qairatkerlerdıŋ bırı, 1920 jyldardaǧy ötpelı jäne auyr bıraz jyl memlekettı basqarǧan, ataqty aqyn jäne qoǧam qairatkerı Säken Seifullin atynda. Säken jäne Qaraötkel taqyryby – jeke bır maqalanyŋ jügı.
Astana tarihyna qatysty ǧylymi jäne köpşılık ädebiette qala köşelerıne qatysty tolyp jatqan qatelıkter oryn alǧan. Sonyŋ bır mysaly, qazırgı M.Äuezov atyndaǧy köşenıŋ patşa zamanyndaǧy aty Stepnoi edı deu. 2008 jyly jariia lanǧan «Aqmola» ensiklopediiasyn qūrastyruşylar «Stepnoi köşesınıŋ fragmentı» (qazırgı Äuezov köşesı) (Astana. Ensiklopediia. Astana. 2008. 66-b.) dep osy qatelıkterdı bekıte tüsedı. «Stepnoi» bız joǧaryda jazǧandai, qazırgı S.Seifullin atyndaǧy köşe. Aqmola öŋırınde Sovet ükımetın ornatuǧa erekşe eŋbek sıŋırgen qazaqtyŋ ūly jazuşylarynyŋ bırı, qoǧam qairatkerı S.Seifullin turaly äŋgıme bölek. 1915 jylǧy K.Şahovtyŋ tüsırgen fotosuretterıne negızdep M.Äuezov köşesın «Sentralnyi» dep atau da ädebiette kezdesedı. Qalai bolǧanda da, jergılıktı ölketanuşylardyŋ būl baǧytta atqaratyn jūmystary barşylyq. Būl jerde bız fotograf «sentralnyi» degendı şartty türde qoldandy dep espeteimız. Kezınde A.F.Dubiskii de qazırgı Abai köşesın «Sentralnyi» dep ataǧany belgılı. HH ǧasyrdyŋ basynda qūjattarda Qaraötkeldıŋ maŋyzdy köşelerınıŋ bırı dep «Hlebnikov köşesı» atalady. Hlebnikov kezınde osy qalanyŋ basşysy bolǧan adam, bırneşe üiı bar ırı köpes, onyŋ bır qabatty aǧaş üiı 1987 jylǧa deiın tūrǧan. Menıŋ oiymşa, osy Hlebnikov köşesınıŋ qazırgı M.Äuezov atyndaǧy köşege qatynasy bar boluy tiıs, onyŋ qalany oŋtüstıkten soltüstıkke qiiatyny belgılı. Bızdıŋ joramalymyzdy 1920 jyly 11 jeltoqsanda Aqmola qalalyq jäne uezdık ispolkomynyŋ Hlebnikov köşesı Oktiabrskaia bolyp atalsyn degen şeşımı bekıte tüsedı (Alpysbaeva g.Astana v novoe i noveişee vremia. Astana. 2008.s.270). Eger bız Hlebnikov köşesın qazırgı Ä.Bökeihanov köşesı deiın desek, onyŋ būrynǧy aty belgılı – Torgovaia, iaǧni, Sauda köşesı. Ä.Bökeihanov köşesı bekınıstıŋ künşyǧys qabyrǧasyna ornalasqan, bekınıs ornaǧan alǧaşqy kezeŋde sauda osy jerde jürgızıluı zaŋdy jäne būl köşe Ülken Bazar köşesımen jaqsy qiylysady. 1920 jylǧy qalalyq ispolkomnyŋ şeşımımen ölketanuşylar Sentralnaia, al bız Hlebnikov dep atap otyrǧan köşe Oktiabrskaia atandy.
Patşa zamanynyŋ özınde Tärtıppen salynǧan, tabanyna tas töselgen köşe ortalyqtan bastalǧan betınde Vokzal alaŋyna deiın barady. Onyŋ şartty türde ortalyq atanuyna da osy sebepter äser etken boluy mümkın. Qalai bolǧanda da, kezınde Qaraötkeldıŋ basty köşelerınıŋ bırı atalǧan būl köşe – 1997 jyldan bastap qazaqtyŋ Ūly jazuşysy Mūhtar Äuezov atynda.
Jambyl ARTYQBAEV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory
(Jalǧasy bar)
