Köşedegı kölıkter keptelısı

Qazırgı älemde avtomobil bailyq pen barlyqtyŋ belgısı emes, kündelıktı qozǧalystyŋ qūraly ǧana bolyp tabylady. Qalanyŋ kölemı ülkeigen saiyn ondaǧy maşinalar sany da eselep köbeie beredı. Būl öz kezegınde onyŋ köşelerındegı kölıkterdıŋ keptelısın jiılete tüsedı. Bügınde jer betındegı ırı qalalardyŋ tüiının şeşu jyldan jylǧa qiyndap kele jatqan kürdelı mäselelerınıŋ bırı osy bolyp otyr. Mūndai qiyndyqqa tap bolǧan megapolister qatarynda bızdıŋ Almaty men Astana da bar.

Tarihqa üŋılsek, jahandaǧy eŋ alǧaşqy ırı osyndai kölık bögelısı 1969 jyly Vaşington ştatynda tırkelgen eken. Onyŋ ūzyndyǧy 32 şaqyrymǧa sozylypty. Būǧan Vudstok qalasynda ötıp jatqan festivalge kölıkpen keluşılerdıŋ şamadan tys köbeiıp ketuı tıkelei äser etıptı. Al 2008 jyly Braziliianyŋ San-Paulu qalasynda oryn alǧan ırkılıs 292 şaqyrymǧa deiın baryp, būǧan deiıngı rekordtardyŋ bärınen asyp tüsken.
Qazır kölık keptelıs­te­rınıŋ köptıgı men olardyŋ ūzaq uaqytqa sozy­luy jaǧynan Qytaidyŋ aldyna şyǧatyn bırde-bır el joq. Maşyn jerınde 2010 jyly Beijıŋ–Tibet trassasy boiynda maşinalar jarty aiǧa juyq uaqyt oryndarynan qozǧala almai qalǧan. Būl jol aumaǧynda jöndeu jūmys­tary jürıp jatuy, apattyŋ oryn aluy, qozǧalys tasqynynyŋ şamadan tys artyp ketuı saldarynan mümkın bolǧan. Tamyzdyŋ 14-ınde bastalǧan toqtalys 23-ınde 100 şaqyrymǧa barsa, taǧy alty künnen keiın 260 şaqyrym alapty jauyp tūrǧan.
Būdan keiın Beijıŋnen Hebei provinsiiasyna baratyn magistraldı qozǧalyssyz qaldyrǧan kelesı keptelıs küllı älemdı esten tandyrdy. Qytai baitaǧynyŋ ainalasyn qorşap ötetın alty şeŋberlı jol da būl tyǧyryqtan tez şyǧuǧa sep bola almady. Sebebı 20 mln tūrǧyny bar qalada kölıktıŋ sany esepsız köp edı. Statistikanyŋ kuälık etkenındei, onda künıne 2 myŋ «temır tūlpar» satylyp tūratyn bolyp şyqty.
Aǧylşynnyŋ Manches­terınde de keptelısten azap şeguşıler jetkı­lıktı körınedı. Onda ärbır jürgızuşı jylyna özınıŋ 72 saǧat uaqytyn osy ırkılıs­ter ızetınde ötkızetınge ūqsaidy. Parijdıkter ahualy būǧan qaraǧanda säl täuırleu, Sena jaǧasyn meken etetın jūrt jyl saiyn 70 saǧattan bögelıstıŋ bödıretıne bögedı. Nemıstıŋ Keln kentınde būl körsetkış 57 saǧatqa teŋ. Londondaǧy jürgızuşıler 54 saǧat boiy joldyŋ ortasynda tük bıtırmei tūrady. Al Mäskeudıŋ būl jönındegı deŋgeiı 40 saǧattyŋ maŋynan qaitady.

Endı mūndai qiyndyq­tarmen älem qalalary qalai küresıp jatyr, soǧan az-kem toqtala keteiık. Äŋgımenı Europadan basta­iyq. Germaniiada, mäselen, kölık ırkılısterın joiu jolyndaǧy joryqtyŋ qolǧa alynǧanyna talai uaqyt bolǧan, ol bügınde bırneşe baǧyt boiynşa jürıp jatyr. Bırınşıden, jūrttyŋ qoǧamdyq kölıkke köptep auysulary ūdaiy nasihattalyp keledı. Mūnda būl jūmystyŋ öte jaqsy jolǧa qoiylǧany sondai, avtobusqa otyr­ǧan kez kelgen jolauşy qai aialdamaǧa qandai uaqytta jetetının aldyn ala bılıp tūrady. Būdan basqa, memleket jol aqysyn qoljetımdı ärı tiımdı etu maqsatynda ünemı äleumettık jarnamalyq nauqandar ötkızıp otyrady. Ekınşıden, nemıster barlyq baǧdarşamdardyŋ jūmystaryn qataŋ tärtıpke baǧyndyryp qoiǧan. Osyǧan bailanysty jürgızuşıler özınıŋ jüru uaqytyn soǧan beiımdep, jedel jürıp ötuge mümkındık alady. Būǧan qosa, joldardyŋ basym bölıgı būrynǧy 4-ten 6 beldeuge deiın keŋeitılgen. Al bilık kölıkter tasqyny bır mezgılmen tūstas kelıp qalmauy üşın mekemelerdegı jūmys uaqyttaryn ärtürlı merzımge belgılegen. Sonyŋ nätijesınde bıreu taŋerteŋgı saǧat 7-de keŋsesıne kelıp jatsa, bıreuler mūny 8-de nemese 9-da jüzege asyrady.
Daniia būl problemany şeşudı jūrttyŋ köbın velosipedke köşıru jolymen şeşuge küş salyp keledı. Bügınde Kopengagen tūrǧyndarynyŋ 20 paiyzy kölıktıŋ osyndai jeŋıl türın paidalanady. Angliia astanasynda qalanyŋ tarihi ortalyǧyna kırgısı kelgen kölık ielerıne 5 funt şamasynda aqy belgılengen. Londonda tek arnaiy maşinalar ǧana kırepūl töleuden bosatylǧan. Al qalanyŋ ortalyq bölıgınde tūratyndardyŋ 90 paiyzyna būl qyzmet üşın jeŋıldık qarastyrylǧan. Madrid nemısterdıŋ täjıribelerıne süienıp, qoǧamdyq kölık jelısın damytuǧa, joldardyŋ sapasyn jaqsartuǧa män berude. Parijde jeke kölık ielerı üşın qalanyŋ ortalyq aumaǧyna kırudı ekonomikalyq jaǧynan tiımsız etu täsılı qoldanylady. Şahardyŋ basty magistraldary, negızınen, qoǧamdyq kölıkterge arnalǧan. Sonyŋ nätijesınde olar būl aumaqtarda jyldam jüru mümkındıkterın alǧan. Bıraq jeke kölıkter keptelıste ūzaq qalqidy. Sebebı mūnda qoǧamdyq kölıkterge arnalǧan beldeuler būrynǧy ädettegı beldeuler esebınen keŋeitılgen eken. Sondyqtan jūrttyŋ denı avtobustarǧa auysyp mınuge mäjbür bolǧan.

Būl rette İzraildıŋ tä­jıribesı de qyzyq. Onda köşelerdıŋ qai müiısterıne kölık köptep jiylyp qalǧany sät saiyn radio arqyly habarlanyp, elektrondy tablo jüzınde körsetılıp tūrady. Jürgızuşıler, sondai-aq, arnaiy qyzmet oryndaryna qoŋyrau şalyp, kölıkter bögelısı jönınde naqty mälımetter alyp tūra alady. Rimde jeke kölıkpen qalanyŋ ortalyǧyna baruǧa tyiym salynǧan. Tek sol audanda tūratyndarǧa ǧana jeŋıldık berılgen. AQŞ-ta da qoǧamdyq kölık jelısın damytuǧa airyqşa köŋıl bölınıp keledı. Sonymen bırge, Amerikanyŋ ırı qalalarynda kölıkter keptelısın şeşuge ǧylymi tūrǧyda kelu jaǧy da bar. Onda arnaiy ūiymdar atalmyş saladaǧy esep-qisaptar­dy qaita-qaita eseptep şyǧaryp, mäselenı oŋtailastyrudyŋ joldaryn ızdestıredı. Būlardyŋ aqyry qala ainalasynan qarbalas­tyqty azaituǧa baǧyttalǧan qosymşa ainalma joldar saluǧa, joldar tabandaryn keŋeituge alyp barady. Al joldardaǧy ahual joǧarydan sputnik arqyly baqylanyp tūrady.
Joldardaǧy qauyrttyqty azaitu üşın Qytaida jürgızılıp jatqan jūmystar da az emes. El bilıgı 2014 jylǧy nauryz­da, mäselen, Tianszin degen ırı provinsiiada kölık satyp alu men olardy tırkeuge şekteu qoidy. Sol siiaqty jergılıktı jerdıŋ nömırlerı joq maşinalarǧa künnıŋ qarbalas kezderınde ainalmaly avtojoldarmen jüruge tyiym salyndy. Būdan bölek, Beijıŋ tūrǧyndary öz avtomobilderın kün saiyn paidalana almaityn jaǧdaiǧa jetkızıldı. Būl aptanyŋ belgılı bır künderınde taq sandy, taǧy bır künderınde jūp sandy maşinalardyŋ jolǧa şyǧatyny jönındegı tärtıppen rettelıp tūrady. Olar kölıkterınıŋ tırkeu nömırlerınıŋ özın lotereia nätijesı boiyn­şa alady. Lotereia oŋ şyqsa, avtomobilın tırketedı, al joly bolmasa, kelesı oiynnyŋ ötetın uaqytyn kütedı.
Atalmyş tärtıpke Qytaidyŋ Lanchjou degen qalasy da asyǧys türde köştı. Būǧan megapolis­te kölıktıŋ köbeiuı saldarynan ekologiialyq ahualdyŋ qalypty mölşerden kürt asyp ketuı sebep bolǧan. Sondyqtan meriia şūǧyl şeşım qabyldap, kölıkter sanyn şekteu jönınde şeşım qabyldaǧan. Bilık avtomobilder qozǧalysynyŋ künaralyq tärtıbın bekıtıp bergen. Mūnda da aptanyŋ taq künderı – taq nömırlı, jūp künderı jūp nömırlı kölıkter köşege şyǧyp tūrǧan.
Negızı, köşedegı kölıkter tasqynymen küres, Rim imperatory Iýlii Sezar kezındegı küimeler jürısın retteu tärtıbı engen kezdı aitpaǧanda, XX ǧasyrdyŋ basynda älemdegı ırı qalalarda metropoliten qatarǧa qosylǧan tūstan qolǧa alyna bastaǧan bolatyn. Bertınde mūnyŋ özınen qairan azaiyp ketkesın, şaharlar şartarabynda jerasty joldaryn saluǧa baǧyt būryldy. Bız mūndai joldardyŋ, rasynda, kölık keruenınıŋ keneresın kertıp jıberuge kädımgıdei äserı bolatynyn Parij, Briussel, Milan, Sochi sekıldı qalalar ülgısınen kördık. Būlardyŋ bır zamandardaǧy Atlant mūhitynyŋ tabany bolǧan atyrapqa ornalasqan aldyŋǧy ekeuınıŋ jerı älı de yzǧarly ärı dymqyl ekenı anyq baiqalady. Soǧan qaramastan, olarda metrodan bölek te jer­asty joldar jelısı öte jaqsy damyp ketken. Bız mūny bır kezderdegı Aqmolanyŋ batpaqty jerden boi kötergenı turaly uäj bıldıruşılerge qarata aityp otyrmyz. Bır närse aiqyn, erte me, keş pe, bızdıŋ Astanada da jer­asty te­mırjoldary men avtomo­bil joldary jelısın saluǧa tura keledı. Mūndai joldardyŋ Japoniia qalalaryndaǧydai äuede, biıkte qanat jaiyp qaluy da ǧajap emes.
Äzırge Astana köşedegı keptelıstermen kürestı özıne mälım, özıne beiım täsılder arqyly şeşuge ūmtylyp jatyr. Onyŋ naqty jospar-jobalary qazırdıŋ özınde belgılı. Būl ekı ırı jobanyŋ şeŋberınde jüzege asyrylǧaly tūr. Atap aitqanda, qalada biyldan bastap ülken jäne kışı ainalma joldar salu qolǧa alynady. Jobalauşylar pıkırınşe, osy şara qala köşelerındegı keptelısterdı bıraz jeŋıldete tüsuge tiıs. Joba 2020 jyly tolyq aiaqtalady. Sol kezde būdan ärı taǧy qandai äreketter jasauǧa bolatyny aiqyndalatyn şyǧar.