Osy jyldyŋ basynda QR Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgı öŋırlerdıŋ ekologiialyq problemalaryn keşendı şeşu jönındegı jol kartalary turaly jariia etıp, ıske asyru merzımı 2025 jylǧa deiıngı 485 naqty ıs-şarany qosa otyryp, öŋırlerdıŋ ekologiialyq problemalaryn keşendı şeşu jönındegı 16 jol kartasyn bekıttık degen bolatyn. Onda Nūr-Sūltan qalasynyŋ jel rejimın zertteu, onyŋ nätijelerı boiynşa osy jyldyŋ mamyr aiynyŋ soŋyna deiın qalanyŋ bas josparyna tüzetuler engızıletını aitylǧan. Osy rette kün, jel, su jäne basqa jaŋǧyrtpaly quat közderın igeru täjıribesı turaly şoludy nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
Elordanyŋ tabiǧaty kün jäne jel quatyn molynan paidalanuǧa mümkındık beredı. Bügınde kün men jelden quat alatyn qondyrǧylar Ūly dala jäne T.Rysqūlov köşelerın, bırneşe saiabaq pen alaŋdardy, sorǧy stansalaryn, avtobus aialdamalaryn tegın jaryqtandyryp tūr jäne eko-jataq pen gadjetterdı zariadtau qondyrǧylaryna paidalanylady. Sonymen qatar elordada qalalyq jelıge elektr energiiasyn beruge qabılettı «jasyl» meşıt qūrylysy jürgızıldı. Ornatylǧan qondyrǧylardyŋ quaty saǧatyna 300 kVt qūraidy.Taǧy bır kün elektr stansasy EKSPO aumaǧynda ornatylǧan. Onyŋ quattylyǧy saǧatyna 200 kVt qūraidy. Jaŋartylǧan energiia quatyn böletın qūrylǧylardyŋ eŋ ırılerı Ereimentau men Arqalyqta bar. Jel generatory elorda maŋyndaǧy «Rodina» käsıpkerlıgınde ornalasqan.
2008 jylǧy 23 qaŋtarda Briusselde «Jaŋartylatyn energiia közderın paidalanudy yntalandyru turaly» direktivasy qabyldanyp, onda 2020 jylǧa qarai energiiany tūtynudyŋ jalpy kölemındegı jaŋartylatyn energiia ülesınıŋ 20 paiyzdyq deŋgeiıne jetkızu, auaǧa bölınetın uly gazdar şyǧaryndylaryn 20 paiyzǧa azaitu turaly şeşım qabyldanǧan bolatyn. Būl qajettılık älemdegı energetikalyq daǧdarysty boldyrmaudyŋ, ekologiialyq qaterdıŋ aldyn aludyŋ bır amaly edı. Öitkenı quat öndırudıŋ basty közı mūnai bolsa, aldaǧy 40-45 jylda gaz qory 65 jylda sarqylady degen boljam bar. Al elektr quatyn öndırude kömırsutegı şikızatyn köptep paidalanu jahandyq jylynu ürdısın alǧa şyǧardy. Ǧalymdardyŋ boljauynşa, mūnyŋ zardaby auyr. Iаǧni ǧalamda aua temperaturasy 6,4 gradusqa jylynyp, älemdık mūhittardyŋ deŋgeiı 58 santimetrge köterılıp, barşa adamzat ekologiialyq özgerısterdı, apatty ǧasyrdy bastan keşırmek. Direktiva qabyldanǧaly on bes jylǧa jaqyndasa da, balamaly quat közderın ekonomikanyŋ tıregıne ainaldyru prosesı baiau jürıp jatyr.
British Petroleum kompaniiasynyŋ ötken jylǧy «Älemdık energiianyŋ statistikalyq şoluynda» qazba kömır-mūnai önımderı dünie jüzınde jalpy energiia tūtynudyŋ 83,1 paiyzyn qamtamasyz etetının körsettı. 2020 jylǧy pandemiia kezınde, atalmyş basylymnyŋ mälımetınşe, jahandyq energiia tūtynu 2019 jylmen salystyrǧanda 4,5 paiyzǧa, al älemdık CO2 kömırqyşqyl gazy, auaǧa uly zattardyŋ taraluy 2020 jyly da 6,3 paiyzǧa tömendegen. Būl 1945 jyldan bergı eŋ tömengı körsetkış bolatyn. Alaida barşa elge ındet jaiylyp etek-jeŋın qymtanyp jatqanda, Qytaidaǧy jaǧdai erekşe boldy. Būl elde 2019 jylmen salystyrǧanda qazba otyndarynyŋ barlyq sanatyn paidalanudy arttyrǧan jäne SO2 şyǧaryndylaryn arttyrǧan älemdegı 195 eldıŋ ışındegı jalqysy. Ekonomikasy qaryştap damyp jatqan Qytaida tek ötken jyly ǧana jalpy energiia tūtynu 2,1 paiyzǧa ösken.
Adamzat aldynda ekonomika men ekologiianyŋ bırın taŋdau qajettıgı tūr. Endıgı künde qazba bailyqtaryna negızdelgen energetika sektoryna şūǧyl özgerıs engızıp, eşqaşan sarqylmaityn, qaitadan qalpyna keltırıletın, qorşaǧan ortaǧa ziiany joq balamaly energiia közderınıŋ türlerın ıske qosu arqyly jaŋa ǧasyrdyŋ energetikalyq köşbasşylyǧyna qol jetkızu basty mındetke ainaluda.
Balamaly quat közderı degenımızde aldymen Kün energiiay eske tüsedı. Kün – Jerdegı energiianyŋ negızgı közı, öitkenı bızdıŋ planetamyzǧa jyl saiyn şamamen 173 PVt (nemese 173 million GVt) kün energiiasy tüsedı jäne būl älemdık energiia sūranysynan 10 myŋ ese köp eken. Qazırgı künde şatyrda nemese aşyq jerlerde fotoelektrlık modulder jartylai ötkızgışterdı, negızınen, kremniidı paidalana otyryp, kün säulesın elektr energiiasyna ainaldyru jyldam jürıp jatyr. Kün kollektorlary üidı jylytyp, sudy ysytady. Jel energiiasyn paidalanu – jel turbinalary arqyly eŋ jyldam damyp kele jatqan jaŋartylatyn jasyl energiia tehnologiialarynyŋ bırı.
2020 jylǧy jeltoqsanda BŪŪ aiasynda ūiymdastyrylǧan klimattyq ambisiialar jönındegı sammitte Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyŋ 2060 jylǧa qarai kömırtektı beitaraptyqqa qol jetkızu maqsaty turaly jariialady. Energiia öndırısınıŋ jalpy kölemınde jaŋartylatyn energiia közderınıŋ ülesı 2020 jylǧy jaǧdai boiynşa 3 paiyzdy qūrady. Aldaǧy uaqytta būl körsetkıştı 6 paiyzǧa deiın, ekı esege arttyru josparlanuda
HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynan bastap su energiiasy elektr energiiasyn öndıru üşın belsendı türde qoldanyla bastady. Odan bölek, geotermaldyq energiia jer qoinauynyŋ temperaturasy jerdıŋ joǧarǧy qabattaryn jäne jerasty su obektılerın jylytuǧa mümkındık beredı. Topyraqtyŋ geotermiialyq energiiasy taiaz ūŋǧymalardy paidalanu arqyly alynady, būl ülken kürdelı salymdardy qajet etpeidı. Ol äsırese ystyq su közderı jer qyrtysynyŋ betıne jaqyn ornalasqan aimaqtarda tiımdı. Bioenergiia da – ämbebap quat közı. Qatty, sūiyq jäne gaz tärızdı biomassadan jylu, elektr jäne otyn aluǧa bolady. Aǧys pen aǧynnyŋ, ülken mūhittardyŋ tolqyndary da quat közıne jaratuda. Olar generatordy ainaldyrady, ol elektr energiiasyn öndıruge jauap beredı. Osylaişa elektr energiiasyn öndıru üşın tolqyndy elektr stansalary gidrodinamikalyq energiiany, iaǧni energiiany, qysymnyŋ tömendeuın jäne teŋız tolqyndaryndaǧy temperatura aiyrmaşylyǧyn paidalanady. Būl saladaǧy zertteuler älı de jalǧasuda, bıraq sarapşylar Europanyŋ jaǧalauy ǧana jyl saiyn 280 TVt/saǧ energiia öndıre alatynyn eseptep ülgerdı. Būl ekonomikasy damyǧan Germaniianyŋ energiia tūtynuynyŋ jartysy eken.
Bırneşe jyldan berı Qazaqstannyŋ energetika salasynda kürdelı daǧdarys oryn aluda. Qoldanystaǧy jylu-elektr stansalary (olardyŋ ülesı 87,7 paiyz) eskı jabdyqta jūmys ısteidı. Elektr energiiasynyŋ 70 paiyzy kömır jaǧu arqyly öndırıledı, elektr jelılerı jäne basqa da infraqūrylymdar tozyp, apatty jaǧdaiǧa jetken. Qysqy jylytu mausymynda elektr energiiasynyŋ bır bölıgı şekaralas jatqan Resei, Özbekstan men Qyrǧyzstannan alynady. Solai bola tūra, balamaly quat közderın paidalanu tetıkterı qosylmaǧan.
Elımızdıŋ tabiǧi erekşelıkterıne kelsek, mamandar Qazaqstannyŋ jel energetikasynyŋ äleuetı öte joǧary deidı. Ony öndırgen jaǧdaida, şamamen 2030 jylǧa qarai bükıl eldıŋ elektr energiiasyna boljamdy qajettılıgınen asyp tüsıp, şamamen 10 ese joǧary körsetkıştı körsetedı. Qazaqstan aumaǧynyŋ jartysyna juyǧy elektr energiiasyn öndıruge qajettı jeldıŋ ortaşa jyldamdyǧymen (4-6 m/s) sipattalady, al eŋ joǧary äleuet Kaspii teŋızı aimaǧynda, elımızdıŋ ortalyq jäne soltüstık öŋırlerınde baiqalady. Degenmen Almaty oblysyndaǧy Joŋǧar qaqpasy men Şelek dälızı – jel quatynyŋ tüp qainary. Būl öŋırde jeldıŋ ortaşa jyldyq jyldamdyǧy – 9,7 m/s, al jeldıŋ tyǧyzdyǧy şamamen – 1050 Vt/m2, būl degenıŋız ärqaisysynda jylyna 1 mlrd kVt/saǧ elektr energiiasyn öndıru mümkındıgın körsetedı.
Elımızdıŋ oŋtüstık öŋırınde kün säulesınıŋ mölşerı jylyna 2200-den 3000 saǧatqa deiın tüsetın, būl jylyna 1200-den 1700 kVt/m2-ge teŋ bolatyn joǧary insoliasiia aimaqtary bar. Qazaqstandaǧy kün energiiasynyŋ äleuetı jylyna 2,5 mlrd kVt/saǧ dep baǧalanady, būl jalpy tiımdılıgı 16 paiyzdy qūraityn 10 km2 kün batareialarynyŋ audanyna säikes keledı.
Bügınde kün men jelden quat alatyn qondyrǧylar Ūly dala jäne T.Rysqūlov köşelerın, bırneşe saiabaq pen alaŋdardy, sorǧy stansalaryn, avtobus aialdamalaryn tegın jaryqtandyryp tūr jäne eko-jataq pen gadjetterdı zariadtau qondyrǧylaryna paidalanylady. Sonymen qatar elordada qalalyq jelıge elektr energiiasyn beruge qabılettı «jasyl» meşıt qūrylysy jürgızıldı. Ornatylǧan qondyrǧylardyŋ quaty saǧatyna 300 kVt qūraidy.Taǧy bır kün elektr stansasy EKSPO aumaǧynda ornatylǧan. Onyŋ quattylyǧy saǧatyna 200 kVt qūraidy
Dese de kenjelep qalǧan quat aludyŋ balamaly türın damytuda dämesız emespız. 2020 jylǧy jeltoqsanda BŪŪ aiasynda ūiymdastyrylǧan klimattyq ambisiialar jönındegı sammitte Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyŋ 2060 jylǧa qarai kömırtektı beitaraptyqqa qol jetkızu maqsaty turaly jariialady. Energiia öndırısınıŋ jalpy kölemınde jaŋartylatyn energiia közderınıŋ ülesı 2020 jylǧy jaǧdai boiynşa 3 paiyzdy qūrady. Aldaǧy uaqytta būl körsetkıştı 6 paiyzǧa deiın, ekı esege arttyru josparlanuda. 2030 jylǧa qarai Qazaqstannyŋ energetikasyndaǧy jasyl energiianyŋ ülesı 15 paiyzǧa deiın jetkızıledı dep sendırdı.
Älemde balamaly quat közderın molynan paidalanatyn üş ırı el bar. Qytai men AQŞ-tan keiın üzeŋgı qaǧystyryp kele jatqan Germaniia 2038 jyly energiia öndırude kömırden bas tartady. Biyldyŋ özınde kömırmen jūmys ısteitın elektr stansalarynyŋ jalpy quattylyǧy törtten bırıne qysqardy. Syrttan alyp kelınetın kömırmen jūmys ısteitınder jedel qarqynmen jabyluda. Qoŋyr kömır öndıru kenışın japqandar milliard dollar kölemınde ötemaqy alady. Berısın aitqanda, 2030 jylǧa qarai Germaniiada tūtynylatyn elektr energiiasynyŋ 65 paiyzy jaŋartylatyn közderden, eŋ aldymen, jel men künnıŋ kömegımen öndırıluı kerek dep şeşıp otyr. Bügınde būl körsetkış şamamen 43 paiyzdy qūraidy.
Nemısterdıŋ ekologiialyq taza közderden energiia öndırude ülken serpılıs jasauǧa yqpal etken närse – japondyq «Fukusima-1» atom elektr stansasyndaǧy apat. Osy oqiǧadan keiın Germaniia ükımetı jaŋartylatyn energiia közderıne qyzyǧuşylyq tanytty. Sodan keiın kansler Angela Merkeldıŋ kabinetı 2022 jylǧa deiın eldegı barlyq 17 atom elektr stansasyn kezeŋ-kezeŋımen paidalanudan şyǧaru turaly şeşım qabyldaidy.
Halyqaralyq energetika agenttıgınıŋ mälımetınşe, ötken jyly Qytai Halyq Respublikasy jaŋartylatyn energiia közderın engızu boiynşa älemde köşbasşy boldy, al 2026 jylǧa qarai būl elde jel men kün quatyn öndıru 1200 gigavatqa jetkızedı. 2025 jyldarǧa arnalǧan on törtınşı besjyldyq josparǧa säikes, jalpy energiia tūtynuda balamaly elektr közderı ülesın 20 paiyzǧa arttyrudy şamalap otyrǧan Qytaida energiia öndırudıŋ ūlttyq qūrylymyndaǧy kün men jeldıŋ, su men taǧy basqa quat közderınıŋ ülesı 43,5 paiyzǧa jettı. Qytaidan basqa, jasyl energetika ösuınıŋ negızgı draiverı – Europa elderı, sondai-aq AQŞ pen Ündıstan.
Amerika Qūrama Ştattary, Kanada jäne Meksika da jasyl energiia serpının arttyruǧa niettı. 2025 jylǧa qarai olar Soltüstık Amerikadaǧy barlyq energiianyŋ jartysyn jaŋartylatyn közderden aludy josparlap otyr. Qazırgı uaqytta olar AQŞ, Kanada jäne Meksikadaǧy energiia öndırısınıŋ jalpy 37 paiyzyn qūraidy.
Japon ükımetınıŋ alǧa qoiǧan maqsatyna säikes, 2030 jylǧa qarai kün men jel quaty eldegı elektr energiiasynyŋ 22-24 paiyzyn öndıruı tiıs bolsa, bügınde olardyŋ ülesı şamamen 17 paiyzdy qūraidy.
Mūnaidyŋ, gazdyŋ jäne kömırdıŋ orasan qoryna qaramastan, Resei Federasiiasy «jasyl» közder negızınde energiia öndırudı ūlǧaitudy josparlap otyr. 2035 jylǧa deiın jel men künnıŋ jaŋartylatyn energiia közderınıŋ ülesı 3 paiyzǧa deiın ösedı dep kütılude. 2035 jylǧa qarai būl sektordy qūru men damytuǧa investisiia kölemı 53 mlrd dollardy qūraidy. Reseide «jasyl» energetikany qoldau üşın baǧdarlama qabyldandy, oǧan säikes jelılık kompaniialar jaŋartylatyn energiia jetkızuşılerınen elektr energiiasyn satyp aluǧa mındettelıp otyr.
