Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Otyrar audanynyŋ ortalyǧy Şäuıldır kentınde bükıl respublikaǧa belgılı Otyrar memlekettık arheologiialyq qoryq-muzeiınıŋ aşylǧanyna kelesı jyly 35 jyl tolady.
Al osy mekemeden qol sozym jerde taǧy bır keremet mūrajaidyŋ ornalasqanyn köpşılık onşa bıle bermeidı. Būl mädeniet oşaǧyn alǧaşynda kışıgırım ǧana, Otyrar muzeiınıŋ filialy retınde aşyp, ırgesın qalaǧan – Abdolla Jūmaşev degen bırtuar azamat. Ol bölımşe qoryn barynşa tolyqtyryp, 2011 jyldan bastap öz aldyna memlekettık negızdegı «Ruhaniiat – Äbu Nasyr äl-Farabi» mūrajaiy dep atap, jaŋa muzei ete bılgen. Osy jaŋa mūrajaidyŋ basty erekşelıgı – onyŋ özegın qūraityn zattar küngei ziialylarynyŋ tūtynǧan jädıgerlerı. Sol jüzdegen dünielerdıŋ ışınde naǧyz marjandary – Mädelıqoja, Qūlynşaq, Mailyqoja, Manat qyz, Ergöbek, Şädı töre, Nūraly aqyn, Sügır küişı, Qyzyl jyrau, taǧy basqa da önegelı azamattardyŋ önerı men ömırıne qatysty būiymdar. Mıne, solardyŋ ışınde erekşelenıp tūrǧan – Mädelıqoja batyrdyŋ Qoqan hanynyŋ qalşalarymen soǧysyp jürıp, oljalap alǧan şoiyn zeŋbıregı.
60-ynşy jyldary halyq mūrasyn jinauda orasan qyzmetter atqarǧan, jerlesterı «muzei-adam» atap ketken Asantai Älımov Mädelıqojanyŋ zeŋbıregın batyrdyŋ ūrpaqtary tūryp jatqan Aqbūlaq eldı mekenınen ızdep tauyp, özı aşqan mektep-mūrajaiyna alyp ketken eken. Bır qyzyǧy, Asantai aǧa sol joly «batyr babalaryŋyzdan qandai zattar qalyp edı?» dep sūrastyrǧanynda aqsaqaldardyŋ bırı «eskı jūrtynda zeŋbıregı jatatyn edı» degendı aityp, sol qariianyŋ ertıp baryp körsetken tūsyn bıraz qazbalaǧan soŋ zeŋbırektı tört elıdei topyraqtyŋ astyna batyp ketken jerınen tauyp alypty. Quanyşy qoinyna syimaǧan Asantai aǧa ony traktorǧa salyp, Arys stansasyna aparyp, sol bekettıŋ bastyǧymen kelısıp, ötıp bara jatqan poiyzdardyŋ bırıne artyp, Temır stansasyna jetkızıp, sol jerden özı aşqan mektep-mūrajaiyna kırgızıp qoiypty.
Zeŋbırektıŋ şyǧu tarihy jönınde Abdolla Jūmaşev ony batyr Myrzabi oqiǧasy kezınde alǧanyn aityp berdı. Onyŋ bıluınşe, oqiǧa bylai örbıgen eken: bas zeketşı būl qarudy bır töbenıŋ basyna ornatyp, qasyna 12 sarbazdy qarauyl qoiyp, Mädelıqoja solardyŋ tu syrtynan oraǧyta şauyp kelıp bärın qylyşymen keskılep öltırıp, zeŋbırektı Badam özenıne domalatyp jıberıp, özı ärı soǧysyp Myrzabidı öltırgen soŋ, tuǧan elınen auyp ketıp, bıraz uaqyt Qojatoǧai maŋyndaǧy üŋgırdı panalap, sol uaqta oǧan Mailyqoja jienı tamaq tasyp, keiın el ışı tynyştalǧannan keiın qarudy su tübınen köterıp, özınıŋ üiınıŋ aldyna ornatyp qoiypty.
Mıne, osy şoiyn Qoqannyŋ zeŋbıregın Mädelıqoja batyrǧa qatysty barlyq zertteulerde «qytaişa» dep atau qalyptasqan. Būlai boluynyŋ sebebı batyrdyŋ Mailyqoja aqynmen aitysynda:
Mendegı qytaişanyŋ oǧy tügıl,
Apta senı yŋyrantqan jide tıken, – degen sözder bar, sodan bastau alatyn sekıldı, odan basqa uäj ūşyraspaidy.
Zeŋbırekterdıŋ ışındegı «qytaişa» degen türıne qatysty bır mälımet saqtalypty. Būl sirek derek Molda Jünıs degen sarttyŋ orystardyŋ ötınışı boiynşa 1865 jyly polkovnik Cherniaevtıŋ Taşkenttı qalai alǧany jaily şaǧatai tılınde jazǧan äŋgımesınde kezdesedı. Onda:
«13-go dnia mesiasa zilhidja 1820 goda russkie voiska podstupili k Niiazbeku. Nachalnikom sarbazov byl chujestranes po imeni Batcha-Batur. Koş parvanaşi s taşkentskimi voiskami i nachalnikom garnizona vystupil k Durmenu. Utrom na drugoi den Koş parvanaşi sel na konia i, vyehav na holm bliz kişlaka Kybraia, stal nabliudat russkih v podzornuiu trubu. Batcha-Batur, zahvativ s soboiu neskolko nebolşih puşek i neskolko kitaiskih, otpravilsia k Uimaut-aryku; zdes on sdelal po russkim neskolko holostyh vystrelov» degen sözder bar eken.
Eraly OSPANŪLY,
suretşı, ölketanuşy,
Şymkent qalasy
