Mädenietı tömen eldıŋ eŋsesı eşqaşan tıktelmeidı

Köpten berı elordada mädeniet qyzmetkerlerın daiarlaityn joǧary oqu ornyn aşu kerektıgı turaly aitylyp jür. Būl – uaqyt talabynan tuyndaǧan sūranys. Osy mäsele bükıl respublikamyzda qalai şeşılıp jatyr degen oimen Qazaqstan Respublikasynyŋ mädeniet qairatkerı, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory Äbuov Ämıreqūl Ergeşūlymen sūhbattasqanymyzda, soŋǧy jyldary mädenietımızdıŋ mänı özgerıp bara jatqany turaly aityp berdı.

«Qazaq halqy HHI ǧasyrǧa aiaq basqanda ūrpaqtary köneden kele jatqan kelbetımızden, salt, dästür, mädeniet, öner, ädet-ǧūryptardyŋ basym köpşılıgınen qol üzuge taiap keldı. Onyŋ sebebın ūǧynu üşın tereŋge üŋıludıŋ qajetı şamaly. Öz halqynyŋ qūndylyqtaryna qanyqpaǧan, kerzaman tudyrǧan bılımsızderdıŋ, kelte oilaityndardyŋ qolymen kösıp-kösıp, kesıp tastaǧandaryna taldau jasasaŋyz jetkılıktı» deidı ülken ökınışpen.

– Qandai da bır el (memleket, qoǧam) bılımımen, mädenietımen, önerımen basqa eldermen salys­tyrylady. Kemeŋger jazuşy, asqan oişyl, Mūhtar Äuezov «Halyq pen halyqty, adam men adamdy teŋestıretın närse – bılım» degen bolatyn. Ärbır qoǧamda onyŋ müşelerınıŋ bılım deŋgeiı, ǧylymi äleuetı, mädeniet pen önerdegı jetıstıkterı körınıs beredı. Sonyŋ ışınde, atap aituǧa kezegı kelgenı – bügıngı ülken-kışımızdıŋ mädeniettılıgımız, qazaqşa aitatyn bolsaq, adamgerşılıgımız qai deŋgeide? Onyŋ ölşemı bar ma? Nemen baǧalauǧa bolady? Qalai saraptaǧan jön? Mädeniet ūǧymy qandai elementterdı qamtidy? Mädeniettı adam dep kımdı aitamyz? Mädeni bılım men tärbienı qandai maman bere alady, ol mamandy, qala berdı, jastardy tärbieleitınderdı qaida jäne qalai daiarlap şyǧarady?

Bügıngı künı teatr sahnasynda şoular, adam sanasyn ulaityn äzılder (äzıl emes arnaiy syqaqtar), jartylai nemese tolyqqa juyq jalaŋaş bişıler (azǧyndyqtyŋ tür-türımen beinelengen) jaulap aldy. Olar toilarda da qyzmet etude. Onymen bırge elımızdıŋ menşıktı telekanaldary da kündız-tünı efirdı lastauda. Tal besıkten bastalatyn tärbienı ūlttyq ideologiiaǧa jauapty jaŋa vise-premer men elımızdıŋ mädeniet salasynyŋ jaŋa ministrı – jaŋa ükımetımız qolǧa almasa, mädeni qūldyrau toqtar emes.

– Halqymyzdyŋ mädenietın mazdadatyn bır oşaǧy teatr ǧoi. Onyŋ bügıngı bedelı men yqpaly qandai därejede?

– Onyŋ da aidarynan jel esıp tūrmaǧany belgılı. Mamandardyŋ aituynşa, drama teatrlaryna, dästürlı öner ielerınıŋ konsertterıne halyq, äsırese, jastar aiaq baspaidy dep şaǧymdanady. Sebebı teatrlarda tausylmas qaiǧy, uaiym men mūŋ, zorlyq pen zombylyq, kısı aqysyn jeu, tiylmaityn köz jasy men janūiadaǧy bıtpeitın dau-damai, ajyrasu ne adam ölımıne aparatyn şym-şytyryq bas auyratyn qoiylymdar da jetkılıktı.

Halyq qandai jaǧdaida da demalǧandy, tynyqqandy ärı onyŋ mädeni ıs-şaralar türınde joǧary deŋgeide ūiymdastyrylǧanyn, ötkızılgenın qalaidy. Bügıngı künge muzykany, ändı, şoulardy alyp qarasaq, basym köpşılıgınde qazaqtyŋ namysyna tietın, kemsıtetın, qorlap körsetetın oryndauşylyqtar ürdıske ainalyp barady. Ūltqa da, dınge de siyspaityn jat qylyqtar sonşalyqty jiırkenıştı: erkektıŋ äiel kiımın kiıp, äiel rolın oryndauy, jıgıtterdıŋ haiuannyŋ rolıne kırıp, adam keipınen şyǧyp ketuı bız kületın närse emes! Jalaŋaş biler, bos sözben adamdardyŋ uaqytyn aluy, jüiesın ulauy, ädepsızdıkterdıŋ türlerı men salalarynyŋ örkendeuı tek qazaqqa arnalǧan. Basqa bırde-bır ūlt ökılı būl qoiylymdarǧa bas sūqpaidy.

Qoldan ūşqan qūndylyqtardy qaitaryp, ony myna jahandanu jaǧdaiyn­da qoǧamnyŋ zamanaui talaptar deŋgeiıne sai laiyqty etıp, tozdyryp almai, eŋ bastysy, toqyrauǧa ūşyratpastan, ūly köşke ılese alatyndai öz tūǧyryna qaita qondyru qajet

– Bärımız de käusar bū­laqtyŋ tūnyǧymen susyndaǧandy qalaimyz. Oǧan qol jetkıze alamyz ba? 

– İä, ärine! Oǧan söz bar ma?! Qazaq halqy – tuabıttı şyǧarmaşyl halyq. Bızdıŋ jastar quanyşty, şattyqty, köŋıl köteru men şyǧarmaşylyqty, öz ızdenısıne baǧyt beretın, aqyl qosyp, oi salatyn, ūmtyluǧa jeteleitın, jaŋalyqqa, jetıstık pen jaqsylyqqa şaqyratyn ūsynystardy ızdeidı. Ötkennen sabaq alǧysy keledı. Şyntuait­qa kelgende, ärbır qazaqtyŋ üiı desek qatelespeimız, kreditke, ösımge, qaryzǧa, onyŋ soŋy mındettı türde üidegı tausylmaityn aiqai-şuǧa ūlasyp jatady. Sodan kelıp, eresekter sahnadan ne mänı, ne maǧynasy joq külkıge, basqa jynystyŋ kiımın kiıp, rolınde oinaǧan, jeŋıl saiqy-mazaqty körıp uaqyt ötkızedı. Būl qoiylymdar qazaq tılınde ötetın bolǧandyqtan, syrt közge ol bızdıŋ ūlttyq bolmysymyzdyŋ nyşany siiaqty körınedı. Aqiqatynda ondai söz saptaular men ädep, mınezder, qarym-qatynastar ūltymyzǧa mülde jat, jasandy, közboiau, anyǧyraq aitsaq, qazaq degen halyqqa, onyŋ ötkenı men bolaşaǧyna jasalǧan opasyzdyq pen jauyzdyq!

Eresekter jaǧy önerdı jaulap alǧan biznesmenderdıŋ şatpaqtary, bırınen soŋ bırın jalǧastyra beretın teledidardaǧy şetı-şegı körınbeitın serialdarǧa, al jastar jaǧy selkıldep bileitın nemese keşkı klubtarda özderı sözın tüsınbeitın qūlaqty jaratyn muzyka äuenderıne boi ūrady. Jekemenşık ielerı keşkı klubtarynda öz bılgenın ıstep, mänı men maǧynasyn tüsınbeitın tılderde azǧyndyqqa, taǧy basqa qoǧamdaǧy tynyştyqty būzuǧa, adamdyqtyŋ şegınen şyǧyp, haiuandyqpen ūştasatyn qylyqtarǧa şaqyratyn jiyndarǧa boi ūruda. Būl da bolsa biznesmenderdıŋ halyqqa jasap otyrǧan ziiankestıgıne mädeniet ministrlıgınıŋ, basqa qoǧam tırşılıgıne jauapty organdar men mekemelerdıŋ köz jūmyp qarau arqyly sybailastyqqa jol beruı me dep oilaisyŋ?

Būl jerde de bılıktı, bılımdı sahna satirikterı qaida qarap, ne körıp, ne bıtırıp jür, älde solarmen bırge bızdıŋ ūlttyq bolmysymyzdy aiaq asty etuge küş saluda ma? Ondai satirikter qaidan bılım alǧan? Batys­tyq ideologiia qoǧamnyŋ sauyq-sairan ötkızetın oryndaryn ǧana emes, är üidıŋ teleekrany arqyly ärbır adamdy azǧyruǧa üles qosuda. Ūlttyq ideologiia, qoǧamnyŋ ruhani damuy qaida ketıp barady? Sūraq köp, jauap joq. Jauap beretın oqu orny joq. Osynyŋ bärı taǧy da bılıktı basşylar men oqyǧan-toqyǧan bılımdı mamanǧa kelıp tıreledı.

Taǧy bır maŋyzdy eskeretın närse, elımızdegı mädeni salalardyŋ qyzmetkerlerı-mamandary, bırınşı kezekte ūltymyzdyŋ basym köpşılıgı tūratyn auyldy jerlerde şöldep otyrǧan, qalanyŋ mädeni ortalyqtaryna baraiyn dese «aiaǧy jetpei» otyrǧan köpşılıkke arnalǧan barlyq deŋgeilerdegı äkımşılıkterdıŋ ūiymdastyratyn mädeni şaralaryn öz jauapkerşılıgıne alǧany jön.

– Būl üşın osy sala jauapty ekenın tüsınetın, ärı oǧan jauap beretın mamandar kerek ekenın tüsınetın mezgıl kelıp jettı deisız ǧoi.

– Ükımet özıne qarasty aǧartu, ǧylym jäne joǧary bılım, mädeniet jäne sport minis­tr­­lıkterımen bırlese otyryp, memlekettık jäne aqyly negızde oqytatyn memlekettık-menşıktık ärıptestık arqyly balalardyŋ muzyka, art, öner, mädeniet salalary boiynşa mektepterın köptep aşudy şūǧyl türde qolǧa aluy tiıs siiaqty. Aitalyq, bügıngı künı muzykalyq kolledjderdı bıtıruşıler bılımın ärı qarai jetıldıruı üşın qaida bararyn bılmei bas qatyrady, ärine, onyŋ bärı bırdei şetel asyp bılım ala almaityny sözsız. Al elımızde mädeniet instituty ne universitetı joq.

Bügıngı künı nazardan tys qalyp qoiǧan salanyŋ bırı – kıtaphana, jastardyŋ kıtap oquy mülde sirep barady. Oǧan sebep – bılımdı de bılıktı kıtaphanaşynyŋ azdyǧy, ne mülde joqtyǧy. Oŋtüstık öŋırde mysaly, Türkıstan, Jambyl oblys­tarynda mektep kıtaphanalary men arnaiy kıtaphanalarda kıtaphanaşyǧa degen sūranys öte joǧary.

Biyl Beibarystyŋ 800 jyldyǧy atalyp ötedı. Ataqty bileuşı ruhani mūrasyna ielık etetın kıtaphanaşylardy özı taǧaiyndaidy eken. Şart bıreu ǧana. Kıtaphanadaǧy kıtaptardyŋ avtoryn bılıp, şyǧarmasynan habary boluy tiıs.

Qazırgı tiıstı ministrlıkterde, onyŋ salalarynda, äkımşılıkterde, öner men mädeniet oşaqtarynda olarǧa degen qūrmet, syilastyq, eske alu azaidy. Iаǧni, jauapty oryndardaǧy ärbır kresloǧa sol salaǧa eŋbegı sıŋgen, ystyq-suyǧyna toŋyp ösken, jetılgen adam kelmei – būl toqyrau jalǧasa bermek (salt-dästürımızdı, tarihymyzdy tereŋ bıletın, mädeniet oqu oşaǧynan tälım alǧan, arnaiy bılımı bar maman). Aita bersek, ūlttyq mädenietımızdı damytpai, ruhty örkendetpei, otansüigış, bılımdı mamandardy daiarlamai örkenietı damyǧan memleketke ainalu qiyn. Elımızde örşıp tūrǧan jemqorlyqtyŋ bastauy da ūlttyq mädenietımızdıŋ alǧa baspauynan dep bılemın.

– Osy mädeniet salasynyŋ mamandaryn qalai daiarlau­şy edı?

– Kezınde memlekettık kvotamen atalǧan salalar boiynşa elımızdıŋ tükpır-tükpırıne mamandar daiarlanatyn, Qazaqstan boiynşa bır ǧana institut, Şymkent pedagogikalyq mädeniet instituty bolǧan edı. Är ölkeden kelıp oqyǧan jastar mädeniet salalarymen, öner türlerımen susyndap, joǧary bılıktı mamandar bolyp elderıne oralatyn. Oralatyn da, ata-babalarymyzdan kele jatqan mädeniet, öner, bılımmen jastardy baulyp, ruhani bailyǧymyzdy arttyruǧa üles qosatyn. Joǧaryda aitylǧandai, arnaiy tapsyryspen jabylǧan köptegen mädeni oşaqtardyŋ ışınde osy atalǧan institut elımızdıŋ egemendık aluymen tūstas jabyldy. Bügıngı künı solardyŋ soŋǧy «tūiaqtary» zeinetkerlık jasqa jetıp otyr.

Jaŋa Qazaqstannyŋ jaŋa aşylǧan oblys ortalyqtarynda jaŋa mädeniet oşaqtary (mektepter, kıtaphanalar, teatrlar, müzeiler jäne t.b.) boi köterude, älı de aşylatyny qanşama. Tek Şymkent megapolisınıŋ özınde üstımızdegı jyly 29 jaŋa mektep aşylmaq. Būlardaǧy oquşylarǧa änşı, küişı, bişı, aqyndyq pen jazuşylyqqa bau­lityn ūstaz ben kıtaphanaşy mamandaryn qaidan alarsyŋ? Elımızde bügıngı künı jūmys ıstep tūrǧan kıtaphanalardyŋ özı mamandarmen tolyq qamtylmaǧan. Zeinetkerlık jasqa jetıp, endı zaŋdy demalysqa şǧamyn degende «taǧy bır jyl, taǧy ekı jyl kömektesseŋız» dep qiylyp, jıbermei jatqandar qanşama…

Salystyryp aitatyn bolsaq, körşı elder, atap aitqanda, Özbekstan, Äzerbaijan, Täjıkstan, Qyrǧyzstan, Türkımenstan – eşqaisysy mädenietı men önerıne «balta şappady». Joǧary oqu oryndaryn jappady. Kerısınşe, olarda daiarlaityn mamandyqtar türı men igeruge tiıs salalaryn eselep köbeitude. Mysalyǧa, Äzerbaijan men Türkımenstanda mädeniet pen öner salalary boiynşa köptegen jaŋa mektepter aşyluda. Özbekstanda Prezident tapsyrysymen kıtaphanaşy mamandyǧynyŋ özıne ǧana jyl saiyn 100 grant bölınedı. Bızde ötken jyly el boiynşa 25 student aqyly negızde qaşyqtyqtan oqyp, bılım aluǧa oquǧa tüstı. Onyŋ 20-sy joǧary oqu ornynan keiıngı, 5-ı kolledjden keiıngı joǧary bılım aluda. Būl elımızdegı 11 myŋ kıtaphanaǧa, onyŋ ışınde 7600-ı orta bılım beretın mekemelerde ornalasqan, basym köpşılıgı zeinetker, ne mamandyǧy säikes kelmeidı. Ūlt tarihymen susyndap, tereŋ, käsıbi bılım almaǧan maman bolmaǧan soŋ mädeniet salasynyŋ tyǧyryqqa tırelıp, artynan qūrdymǧa ketetını belgılı. «Bızdıŋ auyldarymyzda kıtaphanaşy tapşy, ne mülde joq. Al memleketten bölıngen grant jetıspeidı. Sol üşın amal joq, aqy tölep oqimyz» deidı elınıŋ erteŋın oilaityn jastar. Sonymen bırge 29 student aqyly negızde qaşyqtyqtan oqidy.

Aqtöbe, Oral, Maŋǧystau, Aqtau jastary Reseidıŋ Moskva, Sankt-Peterburg, t.b. qalalarynda kıtaphanaşy, muzeitanuşy mamandyqtaryn igerude. Olar «mūnda qalai keldıŋder?» degen saualǧa «bız Resei Prezidentınıŋ TMD elderı jastaryna jyl saiyn üzdıksız bölınıp kele jatqan grantymen oqimyz» dep jauap berdı. Ötken jyly Sankt-Peterburg qalasynyŋ universitetı kıtaphanaşy mamandyǧyna aqyly negızde 15 studenttı ǧana qabyldaǧan. Sonymen belgılengen oryn tolyp qaldy dep bızden barǧan talapkerlerdı aqyly negızde oquǧa da qabyldamai qoiǧan. Ol jerde orys mädenietı men tarihyn oqidy emes pe?!

– Ūlttyq mädenietımızdı älemdık örkenietpen, älemdık mädenietpen ūştastyra otyryp, qaita qalpyna keltıretın uaqyt jettı deitın bolsaq, qazırgı qoǧamda qalyptasqan mädeniet ūǧymyn tolyqtai özgertu qajet deisız ǧoi.

– Oǧan barlyq negız bar. Türkıstan türkı halyqtary älemınıŋ betkeūstar, baǧyt alar, tu etıp köterer ortalyǧy boluy tiıs. Türkıstan tek türkı halyqtarynyŋ ǧana emes, älemdık örkeniettıŋ mädeni besıgı boluǧa qūqyly. Ol üşın tek turizm salasyn damytu jetkılıksız. Önerdıŋ barlyq salasy, onyŋ ışınde sport ta, mädeniet te, öner de, ädebiet te, ǧylym men öndırıstıŋ barlyq salasy, atap aitqanda, tehnika da, tehnologiia da, tälım men tärbienıŋ barlyq salasy, onyŋ ışınde pedagogika da, psihologiia da qamtyluy tiıs. Bız osylai ǧana Evropadan bastap, bel alyp kele jatqan azǧyndyqqa, jaratylysynda adam bolyp, endı aiuandyqqa boi ūryp otyrǧan kerı ketuge tosqauyl qoia alamyz. Osy kezge deiın qazaq qazaq bolyp keldı, endı aqiretke deiın qazaq bolyp qaluy tiıs. Ol mūsylman bolyp dünie esıgın aşty, endı mūsylman bolyp qaituy kerek.

Bılıktı maman kadrlardy, mädeni ıs-şaralardyŋ barlyq türıne şyǧarmaşylyqpen qaraityn, ūlt aldyndaǧy jauapkerşılıktı sezınetın, ol üşın ūlttyŋ, halyqtyŋ önerın, mädenietın, tarihyn jaqsy meŋgergen kadrlardy daiarlau – kezek küttırmeitın mäsele. Öitkenı osy ötken 30 jylda bilıktıŋ nazarynan tys qalǧan sala retınde erekşe toqyrauǧa ūşyrady da, halyq aldyna mädeniet salalarynyŋ «jasandy maitalmandary» – saiqymazaq tobyr el arasyna kırıp kettı. Halyqqa tek nan ǧana qajet degen kezeŋnen ötkenımızge şükırşılık aitamyz. Bügıngı halyq bılımge ūmtyluda, örkenietke qol sozuda, ǧylymdy meŋgerude, tehnikany igerude, jaŋalyqtar aşuda, ärine, ol mädeniettı bolǧysy keledı, ärı oǧan tolyq qūqyǧy bar. Ol qūqyqty beretın de, qorǧaityn da memleket qana. Onyŋ sūraǧanyn bügın bilık berıp ülgermese – keşegı aramyzǧa kırıp ülgergen şoumender, ärtürlı dıni aǧymdaǧylar erteŋgı künı öz jetegıne alyp keterıne el kuä. Jastardyŋ basym köpşılıgı özın erkın sezınıp, bosaŋsuda. «Qoly bostyŋ basy bos, basy bosqa dūşpan dos» degendei, öz jastarymyz – el bolaşaǧy bolǧandyqtan, olardy mektep jasynan önerge, mädenietke, bılımge, önımdı eŋbekke, ǧylymǧa, şyǧarmaşyl boluǧa, türlı saladaǧy käsıpke daiarlau kün tärtıbınen tüspeitın memlekettık baǧdarlama boluy tiıs.

Şet elderdıŋ mädeni oşaqtarynda, iaǧni, muzeilerınde, kıtaphanalarynda jäne t.b. mädeniet oryndarynda säbi jetektegen (nemese qol arba süiretken) äielderdı köptep köresız. Osy muzeilerdı säbiımen bırge aralaǧanyn rastaǧan qūjaty bolsa ǧana olarǧa memleket tarapynan bölınetın järdemaqy tölenedı. Bız nege osyny qolǧa almaimyz? Būl – bır. Ülken memlekettıŋ mädenietı de aituǧa tūrarlyq boluy tiıs, onyŋ tarihy tereŋdegen saiyn mūrasy da qomaqty bolsa kerek. Nege şetel muzeilerınde keluşıler köp? Adamdar öz mädeni qūmarlyǧy men qyzyǧuşylyǧyn, ruhani azyǧyn osy jerden ızdeidı, iaǧni, halyqqa qajet närsenı tiıstı sala mamandary qolǧa alsa ǧana halyq öz ızdegenın tabady.

– Qazır bükıl elımızdegıdei, bızdıŋ qala men oblysymyzda da muzyka, öner, art, halyq aspaptary, aitys, bi mektepterı, onyŋ ışınde memlekettık emes aqyly mektepterı köptep aşyluda. Estuımızşe, olar da kadr jetıspeuşılıgınen qinaluda eken.

– İä, ekı-üş jylda būl jetıspeuşılık atalǧan ürdıstıŋ betın toitaryp, qaita jabyluyna äkelıp soǧuy yqtimal. Sondyqtan da elımızde eŋ bolmaǧanda bır mädeniet universitetı nemese mädeniet jäne turizm universitetı bolyp aşylsa – ol mındettı türde bızdıŋ, öner adamdarynyŋ, tüptep kelgende, halqymyzdyŋ «betkeūstary» bolatyny sözsız jäne sız aityp otyrǧan mädeni sala qyzmetkerlerımen qatar, halyq şölırkep otyrǧan öner salalaryna, kıtaphanaşy, muzeitanuşy mamandaryn daiarlauǧa bolady.

Bügıngı künı elımızde mädeniet salasynyŋ, atap aitqanda, muzeitanuşy, arhivtanuşy, mädeniettanuşy, kıtaphanaşy, horeograf, mädeni tynyǧuşylyq, muzyka jäne än aitu, pianist, dombyraşy jäne t.b. salalarynyŋ mamandaryna öte zäru. Atalǧan salalardy örkeniettıŋ saliqaly baǧdary men salmaqty baspaldaǧyna ainaldyru üşın bılıktı kadr qajet.

Osy maqsatymyzdy jüzege asyru üşın jäne Ūly dalamyz­dyŋ mädeni oşaqtaryn qaita jandandyrudy qazaq halqynyŋ köne mädenietınıŋ oşaǧy bolǧan, tūrǧyn sany joǧary Türkıstan oblysynan, nemese Şymkent nemese Türkıstan qalasynan mädeniet qyzmetkerlerın daiyndaityn joǧary oqu ornyn aşudan bastau kerek. Osy jerden basqa öŋırlerge taraityny belgılı.

– Sūhbatyŋyzǧa rahmet!