Biyl koronavirustyŋ ekpını basyla sala, älemde taǧy bır qauıptı virustyŋ aty jiı atala bastady. «Maimyl şeşegı» dep atalatyn būl virusty jūqtyrǧan adamnyŋ qyzuy köterılıp, tūla boiy qaltyrap, auyrady. Dert uşyqsa, adamnyŋ denesı men betı börtıp ketedı. Aurudyŋ Qazaqstanda da taraluy mümkın be, ol qanşalyqty qauıptı, sonyŋ saldarynan taǧy bır epidemiia nemese pandemiia bastalmai ma degen saualdardy QR DSM Sanitarlyq-epidemiologiialyq baqylau komitetınıŋ resmi ökılı Erjan BAITANAEVQA qoiyp, män-jaidy anyqtadyq.
Qalai jūǧady?
Aty aityp tūrǧandai, onyŋ taralu közı – jabaiy januarlar, iaǧni olarǧa primattar (maimyl) men kemırgışter (tiın) jatady. Osy januarlarmen janasqanda nemese olar tıstegende, biologiialyq sūiyqtyqpen, bolmasa virus jūqqan qanmen, sondai-aq auru januardyŋ etın paidalanu arqyly jūǧady. Virus osy aurudy jūqtyrǧan adammen tyǧyz fizikalyq bailanysta bolǧan kezde, iaǧni zaqymdalǧan terı, tynys alu joldary, köz, mūryn jäne auyz, sondai-aq biologiialyq sūiyqtyq arqyly, auru belgılerı bar adam qoldanǧan tösek-oryn, sülgı, kiım jäne basqa zat arqyly enedı. Sonymen qatar aua-tamşy jolymen, jabyq üi-jaida nauqaspen bolǧan kezde jäne terı qabatyn zaqymdau nemese nauqastyŋ biologiialyq sūiyqtyǧy bar zattarmen janasu arqyly jūǧady. Transplasentarlyq jolmen – jüktılık kezınde anadan jatyrdaǧy ūryqqa da berıledı. Jynystyq jolmen de jūqtyru qaupı zor. İnkubasiialyq kezeŋı, iaǧni jūqtyrǧan sätten bastap auru belgılerı paida bolǧanǧa deiıngı uaqyt – 5-21 kün aralyǧy. Auru belgılerıne qyzba, denenıŋ auyruy, älsızdık, börtpe, qūsu, limfa tüiınderınıŋ ūlǧaiuy, bas ainaluy jatady.
Jaŋa pandemiiaǧa ūlaspai ma?
Maimyl şeşegı Batys Afrika elderınde keŋ taralǧan. Atap aitqanda, Kongo Demokratiialyq Respublikasy, Kongo Respublikasy, Kamerun, Ortalyq Afrika Respublikasy, Nigeriia, Kot-d’İvuar, Liberiia, Serra-Leone, Gabon jäne Oŋtüstık Sudan elınde köp kezdesedı. Afrikada syrqattanu jaǧdailarynyŋ sany tez ösude. Resmi aqparat közderıne säikes, auru 2016 jyldan bastap 20 ese artqan. Eŋ ülken körsetkış Nigeriia men Kongoda tırkeldı.
– Biyl 20 mamyrda DDŪ Kongoda jyl basynan berı maimyl şeşegınıŋ 1200 jaǧdaiy tırkelgenın, onyŋ ışınde 58 adam aurudan qaitys bolǧanyn habarlady. Qazır älemnıŋ 29 elınde maimyl şeşegıne 1233 adam şaldyqty. Äzırge maimyl şeşegı infeksiiasyna şaldyqqan nauqastar Ūlybritaniia, İspaniia men Portugaliiada köp tırkelgen. Virus Kanada men Avstraliiaǧa da jetken. Maimyl şeşegı auruynyŋ bızdıŋ otandastar baratyn bırqatar elderde taralǧanyn eskersek, aurudyŋ Qazaqstanǧa jetuı mümkın degen joramal da joq emes, – deidı E.Baitanaev.
Mamandardyŋ sözıne qaraǧanda, būl infeksiia şeşek auruyna ūqsaidy, bıraq oǧan qaraǧanda jeŋıl ötedı. Virus ǧalamdyq pandemiia tuǧyzǧan SARS-CoV-2 virusy siiaqty oŋai taramaidy.
Qaidan şyqqan auru?
Maimyl şeşegınıŋ virusy Poxviridae tūqymdasynyŋ Orthopoxvirus tūqymyna jatady. Virus alǧaş ret 1958 jyly zerthanalyq iavandyq krab jeitın makaktardan şyqty. 12 jyl boiy infeksiia tek haiuanattar baǧyndaǧy jäne primatologiialyq zertteu instituttaryndaǧy maimyldardan tabyldy. Adamdar arasyndaǧy maimyl şeşegı alǧaş ret 1970 jyly Kongoda tabiǧi şeşekten jazylǧan 9 jasar baladan anyqtaldy. Sodan berı aurudyŋ köp bölıgı auyldyq jerlerde – Kongo özenınıŋ basseinı men Batys Afrikanyŋ tropikalyq ormanynda anyqtalyp, būl auru endemikalyq sipatqa ie boldy.
Saskachevana universitetındegı vaksina jäne infeksiialyq aurular ūiymynyŋ virusology Anjela Rasmussennıŋ pıkırınşe, adamdar şetelge jiı saiahattap, klimat özgergen saiyn virustyŋ paida boluy men taraluy artyp keledı. Virusolog COVID pandemiiasynan keiın älem elderı jaŋa virustyŋ örşuın jıtı baqylauda ūstap otyrǧanyn aitady.
Şeşekke qarsy ekpe bar ma?
Maimyl şeşegınıŋ naqty emdeu joly nemese vaksina joq. Bıraq tabiǧi şeşekke qarsy aldyŋǧy vaksinasiia maimyl şeşegınıŋ aldyn aluda joǧary tiımdılıkke (85 paiyz) ie. Degenmen tabiǧi şeşekke qarsy egılgen adamdarda da maimyl şeşegın jūqtyru qaupı bolady. Tek jeŋıl türde ötedı. Qazaqstanda būl aurudy emdeu boiynşa DDŪ ūsynǧan maimyl şeşegın emdeu hattamasy bar. Qyzudy tüsıretın jäne auyrsynudy basatyn därıler: parasetamol, steroid emes qabynuǧa qarsy preparattar, bıraq olardy oiyq jaralar, qan ketu bolǧan kezde qoldanudan aulaq bolyŋyz. Virusqa qarsy sidofovir, brinsidofovir, tekovirimat, antispendı immunoglobulin degen preparattardy qoldanuǧa bolady.
QR Densaulyq saqtau vise-ministrı Aijan Esmaǧambetova ındet örşıp tūrǧan Batys Afrika elderıne barmauǧa keŋes beredı. Eger baryp jatsaŋyz, qauıpsızdık erejelerın qataŋ saqtaǧan jön.
– Şetel assaŋyz, januarlarmen bailanysqa tüspeu kerek. Öitkenı januardyŋ auru ne sau ekenıne kepıldık joq. Dalaly jerde kez kelgen önımdı satyp almaŋyz. Iаǧni önımnıŋ sapasy rastalǧan dükenderden alyŋyz. Dert aua tamşylarymen taralatyndyqtan, halyq köp jinalatyn jerge barmaŋyz. Betperde taǧyp jürıŋız. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy maimyl şeşegınıŋ de koronavirus sekıldı törtkül älemge taraluy äbden mümkın deidı. Kovidtı älı tolyq jeŋbegenımız de mamandardy alaŋdatyp otyr, – dedı ol.
Qazaqstandaǧy saqtyq şaralary
Bügıngı taŋda Qazaqstanda maimyl şeşegı auruyna bailanysty küdık tudyratyn bırde-bır jaǧdai tırkelgen joq. Memlekettık şekara arqyly ötkızu oryndarynda sanitarlyq-karantindık baqylau küşeitıldı. Qazaqstannyŋ 39 sanitarlyq-karantindık punktınde (äuejai – 17, temırjol – 5, teŋız – 2, avtoötpe – 15) qaşyqtan termometriianyŋ kömegımen asa qauıptı auruǧa küdıktı nauqasty anyqtau boiynşa ıs-şaralar jürgızılude. Densaulyq saqtau ūiymdarynyŋ medisina mamandary men sanitarlyq-epidemiologiialyq qyzmet mamandary arasynda saqtyqty arttyru üşın seminarlar ötıp jatyr. Būl jaǧdai Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ tūraqty baqylauynda.
– Atalǧan auru taralǧan elderge baratyn turister nenı bıluı kerek? Jazǧy demalystyŋ bastaluyna jäne demalys mausymyna bailanysty şet elderge şyǧatyndarǧa mynadai keŋes ūsynamyz: maimyl şeşegınıŋ örşuı tırkelgen Batys Afrika elderıne äsırese balalarmen barudan aulaq bolyŋyz. Şetelge şyqqan jaǧdaida jabaiy januarlarǧa jaqyndamau, qol jäne tynys alu organdarynyŋ gigienasyn saqtap, mümkındıgınşe betperde, qolǧap paidalanu, özdıgınen sauda jasaityn jäne köşe saudasy oryndarynda tamaq ışuden aulaq bolu, jappai jinalatyn oryndarǧa barǧan kezde tamaqqa tek termikalyq öŋdelgen ettı mūqiiat paidalanu, adamdar köp jinalatyn jerge baratyn kezde jeke aldyn alu şaralaryn qoldanyŋyz, – deidı resmi ökıl.
Eger sapardan oralǧannan keiın 3 apta ışınde dımkästık, joǧary temperatura sezılse, börtpe, iaǧni denenıŋ qyzaruy, köpırşık, oiyq jara jäne t.b. paida bolsa, soŋǧy 3 apta ışınde şetelde bolǧanyŋyzdy mındettı türde habarlai otyryp, jaqyn maŋdaǧy medisinalyq ūiym kömegıne dereu jügınıŋız.
