Elbasy özınıŋ «Ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalasynda ūlttyq kodty aiqyndau, saqtau jönınde tereŋ oi qozǧady. Bızdıŋ bolmysymyzdyŋ negızınde mal şaruaşylyǧy jatyr. Ony ūmytpaǧan abzal. Mal şaruaşylyǧynyŋ myqty damyǧany arqasynda qazaq däulettı, qonaqjai, meiırımdı, bauyrmal, dınşıl, tabiǧatşyl bolyp keldı. Ǧasyrdan – ǧasyrǧa, myŋjyldan – myŋjylǧa. Kedeilenıp qalǧan adamda salt ta, adamgerşılık te, qonaqjailyq ta, ata-babasynyŋ dını, batyrlyq ta jäne köptegen basqa da Ūly Dala perzentterıne sai qasietterı azaiady. Sondyqtan da Elbasy şaǧyn jäne orta biznestı damytyŋdar, däulettı bolyŋdar dep ünemı aityp jüredı. Oqyrmandarǧa keşegı ata-babalarymyz qandai däulettı bolǧanyn esterıne salǧannyŋ artyqtyǧy bolmas.
XVIII ǧasyrdyŋ soŋyna deiın, tıptı HIH ǧasyrdyŋ basyna deiın qazaqtar asa baquatty boldy. Jeke basynyŋ erkındıgı, namysyn joǧary ūstauy, qūldyqtyŋ jäne basybailylyqtyŋ bolmauy, mal şaruaşylyǧy basym tūrmys salty, orasan zor dala keŋıstıgı jäne mol jaiylymynyŋ boluy, halyq sanynyŋ azdyǧy däulettı jäne bai tūrǧyndardyŋ köp boluyna mümkındık jasady. Onyŋ üstıne dalanyŋ ärbır tūrǧyny bas-basyna qarulanǧan jäne özınıŋ negızgı bailyǧyn – malyn, otbasyn (ruyn) jäne jerın qorǧady.
Bailyǧy, eŋ aldymen, myŋǧyrǧan ırı jäne ūsaq malynan körındı. Degenmen, bailyq mūrat emes, ärbır dalalyqtyŋ jeke basynyŋ bostandyǧy men özın-özı körsete bıluınıŋ amaly boldy. Maldyŋ köptıgı olardyŋ alaŋsyz ömır süruı üşın ǧana emes, balalaryn qalyŋ mal berıp üilendıru üşın de qajet bolatyn, keide bırneşe äiel aluǧa tura keletın. Sondai-aq, bailyǧynyŋ arqasynda dünieden ötken ata-babalaryna as beretın, öz esebınen de qonaqtaryn, sonyŋ ışınde şeteldıkterdı de qabyldai alatyn jäne ol üşın eşqandai aqy almaityn.
Solardyŋ bırı dalalyq esepsız bailyq iesı Sapaq bi jönınde HIH ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysyndaǧy Soltüstık-Şyǧys Qazaqstan qazaqtarynyŋ ömırı men tūrmysyn zerttegen orys ofiserı S.Bronevskii bylai dep jazady: «Orta jüzde öte däulettı qazaqtar bar: mysaly, Qarpyq bolysyndaǧy Sapaq bidıŋ 10 myŋ jylqysy, köptegen tüielerı men ūsaq maldary boldy; bır qonystan kelesı orynǧa köşken kezde ol 150-den astam tüiege jük artatyn. Sapaq bidıŋ üiırınde jaqsy säigülıkter bar edı. Ol ızgılıktı adam bolatyn, barymtaǧa eşuaqytta aralasqan joq, sondyqtan da tynyş ömır sürdı».
Aqmola öŋırındegı bai jäne auqatty adamdardyŋ qatarynda Tüite Nürekenovtı, Mūsa Şormanovty, Şoŋ Edıgindı, Saǧynaidy, Nūrmaǧambettı, Jeksenbaidy jäne basqa da köptegen adamdardy atauǧa bolady,
Dalanyŋ däulettı adamdary HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy quatty Alaş qozǧalysynyŋ tuuy kezınde Resei imperiiasynyŋ qūlauy jaǧdaiynda qazaq ziialylaryna qarjylai kömektesıp, özderın jaqsy jaǧynan körsettı. Olardyŋ qatarynda Qazaqstannyŋ barlyq aimaqtaryndaǧy Qarajan Ükıbaev, Medeu Orazbaev, Ükı Ädılov, Hasen Aqaev, aǧaiyndy Bekmetovter, Ybyrai Aqpaev, Maman baidyŋ balalary, İsa Köpjasarov, Salyq Omarov, Tobaniiaz Älniiazov siiaqty jomart şüleŋger jandar boldy.
Ūly dalada däulettı adamdar köp bolǧanymen, ūrlyq siiaqty masqara qūbylys bolǧan joq. Būl jaiynda HIH ǧasyrdyŋ ortasynda M.İ.Krasovskii bylai deidı: «Ūrlyq… daladaǧy qazaqtar arasynda bolǧan joq deuge bolady». Eşkım de qysqy qystaularǧa tiısken joq. Dalalyqtar eşuaqytta esıktı qūlyptau degendı bılgen joq. Olar özınıŋ mal basyn da sanamauǧa tyrysty, mūny jaman yrymǧa balady.
Reseilık jäne europalyq ǧalymdardyŋ qazaqtardyŋ jappai däulettılıgı turaly pıkırlerı köp kezdesedı. Reseilık jäne europalyq ölke zertteuşılerınıŋ basym bölıgı bır būltartpaityn jäne qyzyqty derektı atap ötedı: HIH ǧasyrǧa deiın dala jūrty öte däulettı bolǧan. Būl keiıngı kezge qaraǧanda qazaq dalasyn jappai qamtydy. Būl turaly reseilık zertteuşı Iа.Gaverdovskii HIH ǧasyrdyŋ basynda bylai dep jazdy: «Būryn özınıŋ tabynynda 1000 qoi men 100 jylqysy bolmaǧan qyrǧyzdy kedei dep sanaityn, bügınde 5000 jylqysy, 20 000 qoiy jäne 1 000 tüiesı bar otaǧasyny esepsız däulet iesı dep sanaidy».
Olardyŋ ışınde asa bai adamdar maldarynyŋ bır bölıgın kedeilengen tuystaryna uaqytşa nemese qaitarymsyz berıp, qarasatyn. Būl turaly XVIII ǧasyrdaǧy zertteuşı Georgi bylai dep jazdy: «Eger bıreudıŋ tabyny jyldam köbeiıp jatsa, ony Täŋırınıŋ syiy dep qarap, kedei adamdarǧa edäuır mal beredı. Eger mal bergen adam däulettı bolsa, onymen bölısken adamdar oǧan eşqandai boryşty bolmaidy, eger ol maly şyǧynǧa ūşyrap, ūrlanyp, basqa da jaǧdailarǧa duşar bolsa, būryn mal alyp, azyn-aulaq däulet jiǧan adamdar olarǧa sonşa maldy tölımen qosyp beredı».
Būl turaly Memleket basşysy N.Ä.Nazarbaev «Tarih tolqynynda» eŋbegınde bylai dep jazady: «Baidyŋ maly belgılı därejede bükıl ru qauymynyŋ saqtyq qory siiaqty bolǧan. Tabiǧi ortanyŋ qūbylmaly sipaty, maldyŋ tabiǧi apattarǧa barynşa täueldılıgı, syrtqy jaudyŋ şapqyn-şabuyly jäne t.b. jaǧdailar köşpelı şaǧyn rularǧa ylǧi da aşarşylyq qaterın töndırıp tūratyn. Sondai küige ūşyraǧanda ru ışındegı auqatty adamdardyŋ däuletı barşa aǧaiynnyŋ jan saqtar näpaqasy bolǧan».
Dalalyqtar ondaǧan jäne jüzdegen maldy sporttyq jarystarǧa, eŋ aldymen, at bäigesıne jüldege tıgıp otyrǧan. Olardyŋ şamadan tys däuletı köp äiel aluşylyqtyŋ keŋ taraluyna yqpal ettı. Būl jaiynda belgılı folklorşy jäne aqyn Mäşhür Jüsıp Köpeiūly bylai dep jazady: «Abylai han zamanynda (XVIII ǧasyr – avt.) ärbır ekınşı qazaq däulettı boldy, būl ekı jäne odan da köp äiel aluǧa mümkındık berdı».
Būǧan sol mamyrajai kezdıŋ kuägerı bolǧan XVIII ǧasyrdaǧy akademiialyq ekspedisiiaǧa qatysuşy Falk te toqtalǧan. Ol dala bailary tıptı keide öz malynyŋ sanyn da bılmegenı jönındegı bızdıŋ topşylaularymyzdy quattaidy: «Mūndai eludei (jylqy) eŋ kedeilerınde de bolmaidy… Tıptı qatardaǧy «qara süiek» qyrǧyzdyŋ (qazaq – avt.) ielıgınde myŋ jäne tıptı ekı myŋ bas jylqy bolady… Bailar öz malynyŋ sanyn da anyq bılmeidı».
Mūny sol ǧasyrdaǧy taǧy bır zertteuşı Georgi de quattaidy: «Eŋ qarapaiym adamnyŋ [ielıgındegı maly] özınde 50 nemese 30 attan, 30 şaqty ırı qaradan, 100 qoidan, bırneşe tüie men 20-50 eşkıden kem bolmaidy. Al Orta jüzde 10 000-nan astam jylqysy, 300-ge deiın tüiesı, üş-tört myŋ siyry, 20 000-ǧa juyq qoiy jäne 1000-nan astam eşkısı bar adamdar bar ekenın estimız». Jäne odan ärı bylai deidı: «Bızdıŋ eldegı basqa köşpelı halyqtarmen salystyrǧanda qazaqtar öte jaqsy tūrady. Özınıŋ erkın mınezımen jäne köp malymen qamsyz ömır süre otyryp, olardyŋ bırde-bıreuı özgege qūl nemese qyzmetşı bolǧysy kelmeidı, olar da özınıŋ tuystary siiaqty osylai oilaidy».
Materialdyq igılık turaly qazaq maqal-mätelderınıŋ astary qandai? Erte kezderden bastap ülkender jastarǧa bata bere otyryp, olarǧa «baq-däulet» tıledı. Köptegen halyq maqaldary men mätelderı de halyq öz eŋbegımen tapqan däulettı joǧary baǧalaǧandyǧyn aŋǧartady. «Asy joq üidı it te süimeidı», «Bie köp bolsa, qūlyn köp», «Kelgen däulet – ketken beinet», «Joqşylyq jomart erdıŋ qolyn bailar», «Ekı kedeidıŋ arasynda dorba jüredı, ekı baidyŋ arasynda jorǧa jüredı», «Balyq joq ta, baqa da balyq», «Sauyny azdyŋ jazy qysqa», «Juan jıŋışkergenşe, jıŋışke üzıler», «İt aryq bolsa, auyldyŋ namysy», «Barlyq jarastyrady, joqtyq talastyrady», «Aş atasyn tyŋdamas», «Qaryz qatynas būzady»…
Dalalyqtardyŋ jappai kedeilenu sebepterı qandai? Jūttar (tabiǧi kataklizmder – avt.) bıraz uaqytqa deiın qazaqtarǧa äserın tigıze almady, öitkenı olar tez jinalyp, neǧūrlym qauıpsız aimaqtarǧa qarai köşıp otyrdy.
Aǧa sūltandar men bolys basqaruşylary institutyn engızu ärtürlı äkımşılık lauazymdarǧa ümıtkerlerdıŋ patşa şeneunıkterın satyp aluǧa jäne para beruge myŋdaǧan mal basyn şyǧyndauǧa äkep soqty.
Dalalyqtardyŋ däuletıne metropoliia ökılderımen aşyq saudaǧa olardyŋ daiar bolmauy eleulı soqqy boldy. Qatardaǧy reseilık saudagerler malşylar arasynda bolyp, qysqa merzımde (sol kezdegı ölşem boiynşa) orasan zor bailyq jiyp aldy. Mysalǧa, XVIII ǧasyrdyŋ ortasynda Reseiden nebärı 75 tiyn tūratyn 18 metr kenep üşın Qazaq elınen jylqy nemese ögız aldy. Odan keiın ony Reseide 12-15 somǧa qaita satty. Sonymen bırge qazaq dalasyna sapasy öte tömen tauarlar äkelınetın. Būl turaly XVIII ǧasyrdaǧy belgılı orys ǧalymy jäne saiahatşysy P.Pallas bylai dep aşyq jazdy: «qazaqtar sauda jasauǧa öte oraşolaq jäne naşar tauarlarǧa jäne ärtürlı ūsaq-tüiekke bosqa jem bolady, al orys köpesterı olardyŋ üstınen ülken bailyqqa kenelıp otyr».
Jalpy imperiialyq basqaru institutyn engızgenge deiın qazaqtardyŋ barlyǧy derlık däulettı bolatyn. Resei imperiiasynyŋ ölkenı äskeri-şaruaşylyq otarlauy saldarynan oryn alǧan orasan jūttardyŋ saldary mūnşalyqty ülken bolmaǧan edı. Būryndar ūrlyq bolǧan joq, aştyq bolǧan joq, para aluǧa negız bolǧan joq. Öitkenı basqaruşylar lauazymyna jalpy halyq bai adamdardy sailaityn, olar adal, erkın, demokratiialy, erjürek, laiyqty jäne täuelsız halyq ökılderı edı. Qazırgı jastar özderınıŋ däulettı de jomart babalarynan ülgı alyp, baquatty boluǧa tyrysuy, kedeilerge kömektesuı, eldı güldendıruge ūmtyluy tiıs. Būl üşın oquǧa, eŋbek etuge küş salyp, halyqqa paidaly jäne qajettı ıstermen jäne janqiiarlyq eŋbegımen Ūly Dalanyŋ märtebesın asqaqtatulary qajet.
Ziiabek QABYLDİNOV,
tarih ǧylymynyŋ
doktory, professor
