Ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldary ädebietke bölekşe bolmys, erekşe ekpınmen kelgen dauyldy jürektıŋ jyrlary kım-kımdı de beijai qaldyrmaityny ras. Aqyn, Qazaqstan Jastar odaǧy jäne «Daryn» memlekettık jastar syilyǧynyŋ laureaty, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı Maraltai YBYRAEVPEN ädebiettıŋ bügını men bolaşaǧy turaly sūhbatty nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
– «Zamannyŋ zaŋǧar aqyny Maraltai Ybyraevpyn!» degenıŋız özıŋızdı-özıŋız baǧalaudy bıldıre me, ia şynymen solai ma, qalai oilaisyz? Jas kezıŋızdıŋ bırazy päterde jürıp öttı. Osyǧan ökınbeisız be?
– Būl qūrby-qūrdastyŋ arasynda qaljyŋdap aitylǧan söz ǧoi. Baǧany uaqyt pen halyq beredı… Jastyq şaq päterde ötse jaqsy ǧoi, menıŋ jastyq şaǧym köşede öttı. Ony menıŋ zamandastarymnyŋ bärı bıledı. Bır kün tünep şyǧatyn jerge zar boldyq. Jazuşylar Odaǧyn panaladym. «Keŋsaiǧa» bardym. Aqyn aǧalarymyzdy jaǧaladyq. Baryn aldymyzǧa tosyp, janaşyr qamqor peiıl tanytqan sol aǧalarymyzǧa, üiındegı jeŋgelerımızge myŋ rahmet! Äitpese, būl künge jeter me edık, jetpes pe edık. Keide, Tölegen Aibergenov siiaqty «Bır toiym bolatyny sözsız menıŋ!» dep aiqailap öleŋ oqyǧym keledı. Men özımnen ülkennen de, kışıden de jaqsylyqty köp körgen adammyn. Olardyŋ bärı menıŋ köŋılımnıŋ törınde ömır-baqi tūra beretın bolady. Solardyŋ bärın jinap, dastarqan jaiyp, rahmet aitqym keledı. Qūdai qalasa, däl solai jasaimyn! Sol kezde körgen qiyndyqtyŋ bärı jūmyssyzdyqtan dep oilaimyn. Jūmysyŋ bolsa, däl olai qinalmaisyŋ ǧoi. Jasyratyny joq, ol bır qiyn uaqyt edı. Bız körgen qiyndyqty ädebietke endı kelıp jatqan ūl-qyzdarymyz körmese eken deimın.
– Ömırge qaita kelseŋız qai mamandyqty taŋdar edıŋız? Sızdei tanymal aqyn üşın biık qazyna ne?
– Ömırge qaita keluge mümkındık berılmeidı ǧoi. Ondai mümkındık berılse jas ǧūmyryn qor qylǧan, räsua etken qanşama adam «qūruly tordan» ainalyp ötken bolar edı. Allanyŋ «jazuy» degen närse bar. Men soǧan ilanam. Men üşın eŋ biık qazyna – elımnıŋ amandyǧy!
– Qandai jas qalamgerdıŋ taǧdyryna qol sozyp, kömektestıŋız?
– Jasaǧan jaqsylyǧymdy, äsırese jastarǧa jasaǧan qamqorlyǧymdy sanamalap aityp bere almaimyn. Sebebı esımde joq. Jastarǧa jasalǧan qamqorlyq gülge qūiǧan su siiaqty, janyŋdy jadyratady. Jastarǧa jasalǧan qamqorlyq, tüptep kelgende, özıŋe jasalǧan qamqorlyq. Eger menen «jas kezıŋızde kımderden jaqsylyq kördıŋız?» dep sūrasa men ırkılmei kündı künge, tündı tünge jalǧap aitar edım. Eger jastarǧa qamqorlyq körsetken bolsam, ony olardyŋ özderı aitqany abzal.
– Poeziia ekı jol öleŋ qūrastyrǧannyŋ, änge söz jazatyn taqpaqşyl jandardyŋ «ermegıne» ainaldy. Işıŋız aşymai ma?
– Udai aşidy!!!
– Bır jaqsy öleŋ üşın ömırıŋızdı qiiar ma edıŋız? Otbasyŋyzdy ädebietten, ädebiettı otbasyŋyzdan biık qoiǧan kezderıŋız boldy ma?
– Ol şynymen şedevr bolsa, ömırıŋdı qiiuǧa bolady.
– «Talant bolu üşın baqytsyz balalyq kerek» deidı. Ömırdegı sätsızdıkter sättı şyǧarmanyŋ tuuyna sebepşı ekenın moiyndaisyz ba?
– Olai dep naqty bailam jasauǧa bolmaityn şyǧar. Mysaly, menıŋ balalyq şaǧym jaidary, şattyqqa toly boldy. Ata-anam, bauyrlarym qasymda. Üidıŋ kenjesı retınde erkelıgım tolyq «eskerılıp» otyrdy. Äke men şeşenıŋ meiırımıne şomylyp östım. Alaida özıŋ aitqandai, ömırdegı keibır sätsızdıkter keibır sättı şyǧarmanyŋ jazyluyna septesuı äbden mümkın. Būǧan köptegen mysal keltıruge bolar edı.
– Jazuşynyŋ jaǧdaiyn elı tüzeuı kerek pe, älde jazuşy elınıŋ qamyn köbırek jegenı dūrys pa? Orysta «Talanttarǧa kömektesu kerek, talantsyzdar özderı-aq būzyp-jaryp şyǧady» degen tamaşa mätel bar. Osyǧan ne deisız?
– «Eldıŋ qamyn oila, senıŋ nesıbeŋ elmen bırge» degen danalardyŋ asyl sözı bar. Bızdıŋ el köneden söz ūstaǧan tūlǧalarynan qai kezde de būqaranyŋ arman-mūratyna ūstyn bolar pätualy bailam kütıp üirengen. Bügınde, būl rette bärı bırdei bolmasa da köptegen qalamger halyq kütken biıkten körıne almai keledı. Būl jerde tübı tereŋ näzık iırımder bar. Eldıŋ qamyn jemeitın qalamger bolmaidy. Öz kezegınde bızdıŋ jūrt daryndy ūl-qyzyn eşqaşan şet qaqpai qylmaǧan. Qara orman qazaqqa «aŋ-qūstyŋ» bärı bırdei.
– Jeŋudı közdeitın mädeniettıŋ inersiiasy qandai boluy kerek dep oilaisyz?
– Bızde san ǧasyrlyq sūryptaudan ötken mädeniet potensialy bar. Qazaqtyŋ dünietanym, ädet-ǧūryp, salt-sanasy ǧajaiyp mänge ie. Qazaqtyŋ as-suy, qonaq kütuı, kiım kiısı, köşı-qony, baitaq dala men ǧaryşty sonşalyqty tereŋ tanyp igeruı – adamzat ruhaniiatyna qosylǧan asyl qazyna. Bız ūlttyq öner salasynda da, sport salasynda da älemge aitar sözı bar eldıŋ sanatyndamyz. Tek qana sol san myŋjyldyq tarihy bar ūlttyq mädenietımızdı jetıldırıp aldyŋǧy qatarǧa şyǧaratyndai qamqorlyq pen yjdahattylyq qajet. Bır ǧana kökpardy olimpiada oiyndarynyŋ qataryna kırgıze alsaq, küllı türkı jūrtynyŋ bolmysyn älem aldynda aiqyndaǧan bolar edık-au…
– Maraltai aqyn bır sözınde «…Alaida qazır qolynda aqşasy bar kez kelgen adam kıtabyn şyǧaryp jäne ony jarnamalai alady. Būl qauıptı. Ädebiet atqoraǧa ainalmauy kerek» dedı. Sol pıkırde qalasyz ba?
– Kıtap – qasiettı ūǧym. Kıtapta adam balasynyŋ ızgılık bastaulary toptasqan. Bız bıletın adamzat tarihynda däl bügıngıdei kıtapqa degen qūrmetsızdık oryn almaǧan bolar. Men būl jerde paryqsyz, biık tanymnan ada qaptaǧan sany bar, sapasy joq «kıtaptar» turaly aityp otyrmyn. Kıtap degende bızdıŋ esımızge kökten tüsken tört kıtaptan da būrynǧy kıtaptar eles beredı. Eŋ negızgı ekı ūly kıtap bar. Ol – Jaratuşy men jaraluşy..! Bız osy ekı kıtapty tauysa almai kelemız…
Türlı-türlı oi tüsırgen sanaǧa,
Tau da kıtap, tas ta kıtap danaǧa.
Sonau qūstar zau biıkte jöŋkılgen,
Qūs jolynyŋ jyryn oqyp bara ma?
Kün de kıtap, gül de kıtap bılgenge
Kemeŋgerge ainaldyrar bır demde.
Adamzattyŋ özı kıtap emes pe
Ekı düniia arasynda jürgende.
Su da kıtap, nūr da kıtap körgenge
(Köre almaǧan keudesı kör şermende)
Kıtabyn da qosa bergen
Jaratqan
On segız myŋ būl ǧalamdy bergende.
Men kıtapty Ana desem nanasyŋ
Ot pen sudan qorǧaştaǧan balasyn.
Zaman qanşa jatsynǧanmen
Anasyn
Būzylmauǧa tiıs ūly jarasym.
Azǧyndaudyŋ şegıne jūrt jetkesın
Aqyn jürek kımge aitady ökpesın.
…Aiaq asty qūsqa ainalǧan anadai
Kıtap qaita kökke ūşyp ketpesın.
– Dästürlı sūraq qazaq ūltynyŋ ılgerıleuıne ne kedergı?
– Būl – jüz oilanyp, myŋ tolǧanatyn saual. Mūnyŋ myŋdaǧan jauaby bar. Būl – başalap baiandaudy talap etetın taqyryp. Eŋ bastysy, qazaqtyŋ özı kedergı!
– Şyndyǧynda da men üşın qyzyqty sūraq: «Aldaǧy ǧasyrda kım oqylatyn bolady?»
– Şyndyq degen Qūdaidyŋ bır aty dep oilaimyn. Sondyqtan da qai däuır, qai ǧasyrda da şyrqyraǧan şyndyqtyŋ tuy qūlamaityn bolar. Sol älıptes şyn, şynaiy şyǧarma jerde qalmaidy. Körkemdık, obraz, forma şyndyqqa qyzmet etuge tiıstı.
– «Ädebiettıŋ 1 prosentı ǧana talantqa täueldı, al qalǧan 99 prosentı bılımge, üzdıksız jetıluge jäne eŋbekke täueldı» degenge kelısesız be? Kımderdı oqisyz, oqyǧyŋyz keledı?
– Dulat İsabektıŋ «Bızdıŋ jasymyzda kıtap oqymaidy. Bızdıŋ jasymyzda kıtapty qaitalap oqidy» degen qanatty sözı bar. Qadyr Myrza Äli aǧamyzdyŋ jūmys kabinetınde alyp qūmyrsqanyŋ suretı ılulı tūrady eken dep estitınbız. Qūmyrsqa – eŋbekqorlyqtyŋ nyşany ekenı belgılı. Qadyr aǧa da şyn mänınde eren eŋbekqor boldy. Ol kısınıŋ jazu üstelınde betı aiqara aşylǧan onşaqty jazu däpterlerı men ūqypty ūştalǧan qaryndaştar jinalyp tūrady eken. Qadyr aǧamyz jazu üstelıne otyrǧanda qai janrǧa yqylasy ausa sol baǧytta qalam terbei beretın bolǧan. Bız siiaqty qalamyn tıstelep, tūŋǧiyq janaryn alysqa qadap oilanyp otyrmaidy eken. Mıne, sızge eŋbekqorlyq! Sondyqtan da küŋgırt oiǧa qomşaulyq etpei ter tökken läzım.
– Aǧa, ūrpaqtyŋ ınılerge qandai ösietın erekşe atap öter edıŋız?
– «Oqy! Oqy jäne oqy!»
– Nege keş qaldyŋyz, nege ökınesız, nege quanasyz?
– Kez kelgen adam balasy öz tanymynyŋ aiasynda ǧūmyr keşedı. Osy tūrǧydan alǧanda, sız aityp otyrǧan adami ölşemder menı sonşalyqty tolqytpaidy. Men jazmyşqa senetın jaratylyspyn. Sondyqtan keş qaldym nemese uaqytymnan ozyp kettım dep şymqana oranyp otqa qarap otyratyn yljyr jan emespın.
– Atqaruşy bilık mädeniet pen ädebiettı damytyp, jekelegen qairatkerlerge jaǧdai tuǧyzsa, öner ielerı olarǧa qaryz siiaqty sezıngenı dūrys pa? Nege ülken daryndardyŋ bırazy bilık bastamalarynyŋ bärıne bırdei bas şūlǧi beredı?
– Joǧaryda osyǧan mazmūndas saual qoiyldy. Qal-qaderımızşe jauap berdım dep oilaimyn. Atqaruşy bilık önerge jasaǧan qamqorlyǧyn mındet etu mädeniettı türde aitqanda, mädenietsızdık bolyp tabylady. Bızde bilık pen būqaranyŋ arasy alşaqtap ketkenı jasyryn emes. Qalamger qauymy qai kezde de bilık pen halyqtyŋ arasyndaǧy altyn köpır qyzmetın atqaruǧa tiıs dep oilaimyz. Bıraq būl ümıt köp jaǧdaida aqtala bermeidı. Bızdıŋ halyq qalamgerlerdı baiaǧy Būqar jyrau men Mahambet deŋgeiınde körgısı keledı. Ökınışke qarai…
– Feisbuktegı Ǧabiden turaly jazbalaryŋyzǧa ne türtkı boldy?
– Ǧabiden aǧa turaly jazbamdy äleumettık jelıdegı jūrt jaqsy qabyldady. Sebebı az bolsa da aşy şyndyq aityldy. Ötken ǧasyrdyŋ soŋǧy jyldaryn közımen körgen ūrpaq älı siregen joq. Adam boiyndaǧy kısılık qasiet sarqylyp bara jatqan tūsta Ǧabiden aǧanyŋ ruhani bolmysy ärbırımızge ülgı boluǧa tiıstı edı. Men ömırge ekı märte emes, üş märte kelsem de osy taǧdyrymdy taŋdaǧan bolar edım. Sebebı jazmyştan ozmyş joq.
– Kekşılsız be, keşırımşılsız be? Özıŋızdı keşıre almaǧan tūsyŋyz bar ma?
– Keşırımşılmın. Kek ūstai almaimyn. Auyryp qalam… Bıraq, keşırımşıldık özıme kelgende jürmei qalady. Özın keşıre almaityndai, özın syilamai ketetındei äreketke adam beker barmaidy. Onyŋ türlı sebepterı boluy mümkın. Keide öz-özımmen kübırlep söilesıp jürem. Būryn bala kezde öz-özımen söilesıp jürgen äkemdı körgende küluşı edım. Mümkın, kübırlemei syryŋdy aşyq aitatyn dostyŋ tapşylyǧy şyǧar būl…
– Eluden soŋ dos azaiady, naǧyz dos az bolatynyna ökınbeisız be?
– Naǧyz dos qai kezde de az bolǧan. Bızdegı dostyq – sälem-sauqat deŋgeiınde. Dostyq degen – ūly ūǧym! «Dostyq kettı oŋai bop, Dos degen qūr ataǧy. Jolyqqanda «qalai?» dep, Jymiǧany batady!» – deidı Jūmeken aqyn. Rasul Ǧamzatovtyŋ dostyq turaly jyry bar. Mendegı köŋıl-küidı döp basatyn jyrdyŋ bırı – sol. Joǧalǧan pyşaqtyŋ saby altyn deitındei Ämırhan ketkelı köŋılım qoŋyltaqsyp qaldy. Ämırhan tūrǧan üige eskertkış-taqtany äreŋ qoiǧyzdyq. Ämırhannyŋ biust-eskertkışın daiyndap qoiyp qarap otyrmyz. Almaty qalasyna eskertkışın qoiuǧa tiıstı oryndar ūlyqsat bermedı. Ämırhanǧa alaközben qaramai-aq sözımızdı aitar bolsaq, ol bügıngı Asqar Süleimenov edı ǧoi… Ölgen dostyŋ orny beiışte bolsyn. Eŋ jamany – tırıdei dos joǧaltu. Qūdai sodan saqtasyn! Bügıngı künımız Bauyrjanǧa qarap tūr. Amal joq. Osylardy saqtau kerek.
– Ekı ǧasyrdan soŋ aqyn Maraltaidyŋ qai öleŋın ǧalymdar taldap jatqanyn qalar edıŋız?
– Eger Jer betınde ekı ǧasyrdan keiın öleŋ taldanatyn bolsa, onda Adamzat balasy şyn ūşpaqqa şyqqany ǧoi. Eger ekı ǧasyrdan keiın Abai Qūnanbaiūlynyŋ kemeŋgerlık qaǧidattary öz mänın joimaǧan bolsa, onda bızdıŋ de şimai-şatpaǧymyz bır jerden tabylyp qalar dep ümıttenuge bolsa… Köŋılge sol medeu, sol qanaǧat.
– Ömırdıŋ mänı nede? Zeinetke şyqqasyn nemen ainalysamyn dep oilaisyz?
– Ömırdıŋ mänı – ömırde!
