Jaqynda Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada ǧūlama ǧalym, akademik, qazaq arheologiia mektebınıŋ negızın saluşy Älkei Marǧūlannyŋ tuǧanyna 110 jyl toluyna jäne «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasynyŋ 10 jyldyǧyna arnalǧan «Älkei Marǧūlan jäne qazaq ǧylymy» taqyrybynda döŋgelek üstel öttı.
Jabaihan ÄBDILDİN, akademik:
ONYMEN SÖILESIP JÜRIP, SOKRATTY ELESTETETINMIN
– Bızdıŋ tarihşylarymyzdyŋ köbısı HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyn, ärı ketse HIH ǧasyrdyŋ basyn zertteuden aspady. Qazaqtyŋ naǧyz tarihymen ülken därejede şūǧyldanǧandar joqtyŋ qasy. Keŋes ökımetı bilegen zamanda bügıngını tarih dep sanaityn. Maǧjan Jūmabaevtardy pantiurkist degennen keiın köne tarih tıptı eşkımge kerek joq siiaqty bolatyn. Al, qazaqqa eŋ kerek ūly tarihymyzdy ırgelı türde, jan-jaqty kötergen ūly ǧalym – Älkei Haqanūly Marǧūlan. Būl kısınıŋ orny mädenietımız ben ǧylymymyzda erekşe. Ol – qazaqtyŋ ūly danasy edı. Onymen söilesıp jürıp, Sokratty elestetetınmın. Sokrat – grektıŋ ūly ǧūlamasy, qazırgı mädenietterdıŋ negızın salǧan kısı. Älkei Marǧūlan da sondai jan-jaqty adam bolatyn. Älkei Haqanūlynyŋ bılmeitını joq edı. Äsırese, bükıl arhivtı aqtaryp, qai jerde qazaq turaly ne bar – sonyŋ bärın bıletın. Älkei Marǧūlannyŋ qazaq ǧylymyna sıŋırgen eŋbegı zor. Mysaly, qazır kımde-kım tarihqa üŋıletın bolsa, Şoqan Uälihanovtyŋ, Mūhtar Äuezovtıŋ, Älkei Marǧūlannyŋ jäne Kemel Aqyşevtyŋ eŋbekterın oqidy.
Bız – qazaqtyŋ tarihyn oqymaǧan ūrpaqpyz. Al, ol kısı ejelgı, ūmytylyp bara jatqan, sonau täŋırşıldık zamannan bastau alatyn tarihymyzdy sol zamandaǧy ūǧym-tüsınıktermen bırge aldymyzǧa jaiyp saldy. Beǧazy – Dändıbai mädenietın aşyp, qazaq halqy mys qorytu önerın ejelden meŋgergendıgın däleldedı. Sol üşın Memlekettık syilyqtyŋ laureaty atandy.
Men onyŋ janynda jürgende auzynan qazaq halqy – köşpendı halyq degen sözdı eşqaşan estıgen emespın. Ol kısı qazaqty jartylai köşpendı dep sanaityn. Karl Baipaqov syndy basqa ǧalymdar da būl pıkırge toqtaidy. Älkei Marǧūlan: «Qazaqtyŋ jerınde 400 qala boldy. Al, endı osynşama qalasy bar halyqty qalai köşpendı halyq – nomadtar dep ataimyz?» dep aitatyn. Nomadtar degende bükıl jerdıŋ jüzınde syǧandar siiaqty nemese bäduiler sekıldı qaŋǧyp jürgen halyqty köz aldyna äkeledı. Al, qazaqtyŋ ışınde köşıp jürgen keibır taipalar kezdesedı. Qazaqtyŋ qystauy, jailauy, bırneşe qūdyqtar bolǧanyn bılesızder. Bır qūdyqtan ekınşı qūdyqqa köşken uaqytta qazaq tek malynyŋ jaǧdaiyn oilaǧan.
Dänel ÄLKEIQYZY:
QAZAQ TEK KÖŞIP JÜRGEN HALYQ EMES EKENIN DÄLELDEDI
– Özı halqyn alaböten jaqsy köretın äkem bırde: «Älemde mädeniettı tamaşa tüsınetın ekı halyq bar. Onyŋ bırınşısı – fransuzdar, ekınşısı – qazaqtar» degen edı. Bız būl sözın mäjnündıkke baladyq. Keiınnen kıtaptarymen jūmys ıstegenımde sözınıŋ şyndyǧyna köz jetkızdım. Äkem – qazaq halqynyŋ mädenietın ejelgı zamannan bastap, orta ǧasyrǧa deiın jan-jaqty zerttegen ǧalym. Otyz jyl boiy basqarǧan Ortalyq Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasymen keŋ-baitaq qazaq dalasyn batys şekarasynan bastap (Saraişyq qalasyn zerttegen), soltüstık-şyǧys jäne Şyǧys Qazaqstan şekarasyna deiın myŋdaǧan şaqyrymdy kesıp öttı. Ortalyq Qazaqstanda otandyq ǧylym üşın maŋyzdy köne mädeniet pen örkeniet oşaǧyn aşty. «Qazaqstan jerı ejelden köşpendılerdıŋ köş joldary kesıp ötken, tırşılıksız jatqan qūba jon» degen būrynǧy zertteuşılerdıŋ pıkırlerı terıs ekendıgın körsetıp, jerımızde köne zamandarda mädeniet bolǧanyn däleldedı. Könedegı Jezqazǧan, Şaqpaqtas, Saiaq, t.b. kenış oryndaryn, metallurgiia ortalyqtaryn aşty. Äkem – Jezqazǧan-Ūlytau aumaǧynda ornalasqan Joşy han, Alaşa han, Dombauyl sekıldı kümbezderdı jäne Taŋbalytas eskertkışterın alǧaş zerttegen ǧalym.
Tūrsyn JŪRTBAI, filologiia ǧylymynyŋ doktory:
DALA DANYŞPANY
– Älkei Marǧūlannyŋ ǧylymǧa kelu uaqyty – qazaq ūltynyŋ ruhaniiaty tarihyndaǧy altyn belestı jäne qormaldy kezeŋ bolyp tabylady. Eger Älekeŋ düniege kelmese, är ǧylym salalarynan eŋbekterdı jazbasa, tarihymyz, etnografiiamyz, ädebietımız, mūraǧattanu, arheologiia ǧylymdary osy künderge deiın oisyrap tūrar edı dep oilaimyn. Älekeŋ – dala danyşpany.
Men ömırınıŋ keiıngı jetı-segız jylynda oǧan aiyna ekı retten baryp, jiyrma bırden astam maqalasyn jariialaǧan ekenmın. Sol kezde adamgerşılık qasietterıne, qarapaiymdylyǧyna, oilau jüiesınıŋ özgeşelıgıne taŋ qalǧan edım. Barǧanymda, qolyma qalam, däpter alsam ündemeuşı edı. Būl özınıŋ zamanynan ürıkken ädet boluy kerek. Öitkenı, Älekeŋnıŋ ömırındegı, özınıŋ aituynşa, eŋ qiyn kezeŋ – 1930-1934 jyldardyŋ aralyǧy. Sonyŋ ışınde 1932 jyly özınıŋ otany – Şıdertınıŋ boiyna kelıp, qoljazbalaryn ızdegen. Qoljazbalaryn sondaǧy Qandyadyr degen jerge tyqqan eken, bıraq sol boiy taba almady-au deimın.
Dänel apaidy qolqalai otyryp, ol kısınıŋ üiındegı kıtaphanasyn «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧyna aldyrdym. Qoljazbalaryn, özınıŋ eŋ bır qimas zattaryn Dänel apai berdı. Qazır bes tomdyq epistoliarlyq mūralaryn daiyndap jatyrmyz. Ekı tomy daiyn tūr. Būl – Älekeŋnıŋ jan düniesın körsetetın öte jaqsy basylym bolady dep oilaimyn.
Bır estelık: 1932-34 jyldary būl kısı Ortalyq komitetke hat jazady. Qyrǧyzdarda Qazaqbaev degen Ortalyq komitettıŋ hatşysy bolǧan. Almatyda ūstap alady dep, sol Qazaqbaevqa jazǧan ǧoi hatty. «Elde aşarşylyq, qazaqtar Bışkekke kelıp jatyr, solarǧa kömek körsetıŋızder» dep. Qazır Bışkekte «Qazaq auyly» degen bar. Tobyqty auyly desek te bolady. Onda Abaidyŋ, Orazbaidyŋ, Abai audany adamdarynyŋ ūrpaqtary tūrady. Olardyŋ, köp bolsa, bes-alty üiı ǧana qaityp oraldy. Men qyrǧyzdarǧa qaljyŋdaimyn: «Eger senderden Abai siiaqty ūly aqyn şyǧatyn bolsa, taŋ qalyp, qyrǧyz eken dep qalmaŋdar, öitkenı, ol bärıbır Tobyqty bolyp şyǧady» dep. Öitkenı, sol jerdegı tobyqtylardyŋ üş-törteuı ǧylym akademiiasynda ısteidı.
1934 jyly Leningradta Kirov ölgennen keiın Stalinge qarsy studentterdıŋ narazylyǧy bolǧan. Älekeŋ de ūstalǧan. Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı Kamalov deitın bolǧan. Sol kısı Älekeŋe: «Sen Qazaqstanǧa qaitpa, Mäskeudegı aspiranturaǧa tüs, bız Mäskeuge keldı, sosyn Leningradqa kettı dep aitamyz, sonda senıŋ qaida ekenıŋdı KGB bılmei qalady. Osylai jasyryna tūra tūr» deptı. «Sodan keiın men 1938 jylǧa deiın qaitqan joqpyn» dep aitqan edı maǧan äŋgımesınde Älekeŋ. Al, endı tergeuşılerdıŋ «Maǧjan Jūmabaevtyŋ tyŋşylarynyŋ bırı – Älkei Marǧūlan, aspirant. Bız ızdestırdık, bıraq qazır ölgen eken» dep aqpar bergenı bar. Osy «ölgen» degen söz tergeuşılerdıŋ Älekeŋnıŋ soŋyna myqtap tüsuıne böget bolǧan siiaqty. Osy jäit qazaq halqynyŋ baqyty üşın Älekeŋdı aman qaldyrdy dep oilaimyn.
Mūhtar Äuezov Lenindık syilyqty alǧannan keiın Qanyş Sätbaev Älkei Marǧūlan ekeuın şaqyryp alypty. «Ǧylym akademiiasy, tarih, ädebiet instituttary bar bolsa da, qazaqtyŋ tarihy, onyŋ ışınde Abylai men Kenesary qalyp bara jatyr ǧoi. 1949-54 jyldary arasyndaǧy dauyl basyldy, Mūhtar, sen Lenindık syilyqty aldyŋ, Älkei, sen – akademiksıŋ. Osyǧan daiyndalyŋdar» deptı. Äuezov osyǧan: «İä, han Kenenı baiaǧyda men alǧanmyn, Abylaidy Jüsıpbek Aimauytov alyp, material jiia bastap edı…» dep jauap berıptı. Sodan Mūhtar Äuezov qaitadan han Kenenı, al Älekeŋ Abylaidy alǧan ǧoi taqyryp qylyp. Sol Abylaiǧa bailanysty jinap, maşinkaǧa bastyrǧan eŋbekterı, şamamen 80-90 bettei, qazır Memlekettık mūraǧatta. Sol materialdy jisa, 2-3 tomdyq bolady dep oilaimyn.
Qyzylasovtyŋ «Älkei Marǧūlan – ǧylymdaǧy aqyn. Sonyŋ ışınde arheologiia siiaqty taza zattyq ǧylymnyŋ özın aqyndyq epos sekıldı berdı» degen sözı bar. Jazǧandary, şyndyǧynda, da körkem epos siiaqty oqylady.
Zeinolla SAMAŞEV, tarihǧylymynyŋ doktory:
MÄŊGILIK IZ
– Älkei Marǧūlan ǧylymnyŋ köp salasyn meŋgergendıgı kezdeisoq emes. Halyqtyŋ ruhani mūrasyn zertteu üşın tek qana ädebietşı nemese lingvist bolu az edı. Sondyqtan da ol arheologiia men etnografiiaǧa da jügındı. Būlardyŋ barlyǧyn obektivtı türde zertteu üşın ǧylymnyŋ basqa salalarynyŋ mälımetterın köp paidalanu kerek boldy da, Älekeŋ köne metallurgiia mäselesıne oiysty. Körıngen närsege äuestıgınen emes, tereŋdegı tarihty keŋ, jan-jaqty zerttep, dūrys maǧlūmattardy alyp, jazu üşın osyndaiǧa bardy. Ekınşı dünie jüzılık soǧystan keiın – qazaq ǧylymy jaŋa qalyptasyp, mamandar az bolǧan kezeŋde ol barlyq salalarda köşbasşyǧa ainaldy. Ǧylymnyŋ klassikalyq ülgılerın jasap, ǧūlamalyq därejege jetkenı osydan bolar.
Älekeŋdı arheolog retınde qarastyratyn bolsaq, osy salada jasaǧan bırneşe erlıgın toptap aituǧa bolady. Eurosentristık ǧylymda da, Resei ǧylymynda da Euraziia dalasynda ömır sürgen halyqtarǧa bır jaqty baǧa berıldı. Sondyqtan qazaqtyŋ köşpendı halyq emes ekenın, onyŋ şaruaşylyq mädenietı köp salaly ekenın däleldeu üşın eŋ aldymen otyryqşylyq belgılerın körsetu kerek boldy da, Älkei Marǧūlan köne metallurgiiaǧa kırıstı. Köşıp jürıp, ken oryndaryn qazu mümkın emes. Ken qazuşy belgılı bır qoǧamdyq-äleumettık otyryqşy top boluǧa tiıstı. Osy oiyn Älekeŋ däleldep şyqty. Odan berı 40-50 jyl ötse de, Qazaqstan dalasyndaǧy köne ken oryndary men köne metallurgiia ortalyqtaryna dünie jüzınıŋ öndırıs prosesın zertteitın ǧalymdary qazır ǧana köŋıl audara bastady. Älkei Marǧūlannyŋ danyşpandyǧynyŋ, köregendıgınıŋ bır belgısı osy. Mäselen, Europanyŋ Bohum degen qalasynda bükıl älemdegı jalǧyz ülken tau-ken mūrajaiy bar. Sonyŋ ǧalymdary bızge kelıp, tau-ken ısın zerttedı. Sonyŋ nätijesınde, olar Qalba, Altai, Naryn, Ortalyq Qazaqstan ken oryndarynan şyqqan qola men qalaiy önımderı osy jerden bastap qazırgı İrakqa deiın tasymaldanǧanyn däleldedı. Būl da köşpendı halyq bolmaǧanymyzdy körsetedı.
Osyny däleldei otyryp, Ortalyq Qazaqstandaǧy Beǧazy – Dändıbai mädenietın aşyp, taiǧa taŋba basqandai etıp, bükıl älemge körsetıp berdı. Söitsek, Euraziia keŋıstıgınde qazaqşa atalatyn, bükıl älem moiyndaǧyn jalǧyz mädeniet – osy Beǧazy – Dändıbai eken. Qazır būl mädeniet Ortalyq Qazaqstanǧa ǧana emes, Oŋtüstık Sıbırge de, Qytaidyŋ batys bölıgı – Şyŋjan provinsiiasyna da jettı. Beǧazy – Dändıbai mädenietı – qazaq dalasyndaǧy töl mädeniet ekenın orys ǧalymdary da moiyndady. Būl mädeniet Älkei Marǧūlannyŋ eşqaşan da joiylmaityn jer betınde qaldyrǧan ızı.
Jambyl ARTYQBAEV, tarih ǧylymynyŋ doktory:
TŪLǦA RETINDE ZERTTEU KEREK
– Menıŋ oiymşa, Älekeŋdı tūlǧa esebınde qarastyryp, ol jaily tereŋ tarihi zertteuler jürgızu kerek. Mysaly, eŋ bırınşıden tuǧan, ösken ortasy – Baianauyl jerın alaiyq. Ol ölkede Sätbaevtar, Şormanovtar sekıldı tektı äuletter boldy. Älekeŋnıŋ ǧalym, azamat retınde qalyptasuyna osy ekı äulet ülken äserın tigızdı. Osyny mäselenı este ūstauymyz kerek. Ūlytauǧa, tau-ken önerıne qatysty eŋbekterı aitylyp jatyr ǧoi. Onyŋ bastauynda Qanyş Sätbaev tūr negızınen. Qanyş Sätbaev 1941 jyly «Ūlytau öŋırınıŋ tarihi eskertkışterı» degen ülken maqala jazǧan. Sonda qazaq jerınde milliondaǧan tonna mys, qalaiy, basqa da tüstı metaldar öndırılgenın aita kele, Alaşa han, Joşy han, Taŋbalytas turaly derekterdı körsetedı. Osydan Älekeŋe baǧyt-baǧdar bergen Sätbaev ekenın köruge bolady.
Ekınşıden, Älkei Marǧūlanǧa äser etken ülken mektep Bökeihanov bastaǧan Alaş arystary sekıldı. Älekeŋe Beǧazy – Dändıbaidy ösiet qylyp aityp ketken osy Älihan Bökeihanov siiaqty körınedı maǧan. «Osy jerdı zertte, sol jaqtan bırdeŋe şyǧady» dep. Mäskeude Älkei Haqanūly Bökeihanovtyŋ üiınde tūrǧan ǧoi…
Myrzakärım ADAŞŪLY, Ä.Marǧūlannyŋ nemere ınısı:
ATAMYZ BES JASYNDA ARABŞA HAT TANYǦAN
– Men Älkei Marǧūlandy «ata» dep ataimyn. Äkem Adaştyŋ aituy boiynşa, atam bes jasynda tolyǧymen arabşa hat tanypty. 7-8 jasynda «Mūŋlyq-Zarlyq», «Qobylandy», «Alpamys» qissalaryn jatqa aityp otyrǧanynda auyl aqsaqaldary rizaşylyqtaryn bıldırıp, batalaryn berıp jatsa, myna jaqta tyŋdap otyrǧan äielder jylap otyratyn körınedı.
1973 jyly atam babamyz Marǧūlannyŋ basyn köteruge auylǧa keldı. Bükıl audan, auyl bolyp, tuǧan-tuysqandar barlyǧy taily-taiaǧyna deiın atamdy qoşemetpen qarsy aldy. Sodan köp aqsaqaldary jinalyp, arasynda äkem Adaş, nemere ınısı Meiram Mūsabekov, şöbere ınısı Jaŋbyrbai Jaqypbekūly, qūdamyz Qaben Qūlataiūly zirat basyna kelıp, dūǧa oqyp, odan tau basyna şyǧyp barlyǧy äŋgımege köşıptı. Bır kezde atam jan-jaǧyna köz jıberıp: «O, şırkın, qairan tuǧan jer!» dep, maŋaidaǧy tau ataularyn termelei jönelıptı…
Jazyp alǧan: Amanǧali QALJANOV
