QAZAQTYŊ KELINI KAMETA
«Vainah» şeşen-inguş etnomädeni ortalyǧynyŋ lingvistikalyq mektebıne bas sūqqanymyzda şeşen tılı sabaǧy aiaqtalyp, oquşylardyŋ üzılıske şyqqan şaǧy eken. Keŋ ärı jaryq synypqa taqta ornatylyp, partalar qaz-qatar qoiylypty. Bölmenıŋ qabyrǧasynda Kavkaz halqynyŋ tarihyn beineleitın suretter, el prezidentterınıŋ portretterı ılıngen. Bır būryşta türlı körnekı qūraldar oryn tauypty. Özın Kameta İbraeva dep tanystyrǧan şeşen tılı men ädebietınıŋ mūǧalımımen bır auyz söilesudıŋ sätı tüstı.
– Men Qaraǧandyda tuyp-ösıp, otyz jyldan berı Astanada tūryp jatyrmyn. Üş jyldyŋ kölemı boldy, osy ortalyqta sabaq berıp kelemın. Balalarǧa şeşen älıpbiınen bastap üiretıp, el tarihy men ädebietın de oqytamyz. Ärine, balalarǧa ana tılın meŋgeru oŋaiǧa tüspeidı. Olardyŋ Şeşen Respublikasynda jazǧy demalysyn ötkızıp, sondaǧy ata-äjelerımen, tuǧan-tuystarymen ana tılınde söilesuı ısımızdı köp jeŋıldetedı. Al, oqulyqtardan mūqtajdyq körmeimız. Ädıstemelık qūraldardyŋ basym bölıgı sol jaqtan keledı. Jetkınşekterge salt-dästürımızdıŋ erekşelıkterın tüsındırıp, mädeni mūralardy qūrmetteuge bauluda aldyŋǧy buyn – aǧa ūrpaqtyŋ ülesı zor.
Qazaqqa kelın bolyp keletın Kameta özınıŋ jeke ömırı turaly köp syr aşyp aitqan joq. Tek, «Atamyz erterekte qaitys bolyp, joldasym anasynyŋ tärbiesınde ösken. Taǧdyrdyŋ jazuy şyǧar, qazaq azamatyna tūrmysqa şyqtym. Ekı balamyz bar. Men de olardyŋ aldyna üzıldı-kesıldı talap qoiǧanym joq. Ömırlık serıkterın özderınıŋ qalauymen taŋdaidy. Men üşın şäkırtterımnıŋ bärı özımnıŋ tuǧanymdai ystyq. Olardyŋ jetıstıgıne quanyp, jaqsy azamat bolyp öskenıne, özınıŋ şyqqan tegın bıluge, salt-dästürın qadır tūtuǧa talpynystaryna bırge quanamyn, – dedı Kameta.
«Astana vodservis» JŞS bas direktory, qalalyq mäslihat deputaty Başir Solsanovtyŋ qoldauymen bılım ūiasynyŋ bazasy jetıldırılıp, qajettı jihazdarmen jäne körnekı qūraldarmen qamtamasyz etılgenın mektep direktory Zalina Geroevanyŋ äŋgımesınen bıldık. Mektep kıtaphanasy Kavkaz halyqtarynyŋ bai ädebietımen tolyqtyrylypty. Qazırgı künde mūnda 100-ge tarta oquşy bılım aluda.
AQQU MEN BÜRKIT BİI
«Kavkazdyŋ «lezginka» biın bılmeitın adam joq şyǧar. Tau halqy -lezginderdıŋ atymen atalatyn tamaşa bi ötken ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldary Londonda ötken dünie jüzı halyqtarynyŋ biı festivalınde İliko Suhişvili degen qariianyŋ oryndauynan keiın bükıl älemge tanymal bolyp kettı» dep tüsındırdı kavkaz biınıŋ şyǧu tarihy turaly «Vainah» bi ansamblınıŋ jetekşısı Hanifa Masieva. Sonda ekpını tau būzyp, tas jarǧandai tamaşa bige täntı bolǧan Ūlybritaniia korolı altyn medaldı öz qolymen tapsyrǧan eken. Al, bertın kele keŋestık zamannyŋ keremet bişısı Mahmūd Esembaev kavkaz biınıŋ nasihatşysy bolypty.
– Är halyqtyŋ ūlttyq bilerınıŋ özındık mınezı, tür-sipatymen bırge erekşe mänı bar. Örkeude jauyngerdıŋ beinesın somdaityn, almas qylyş pen qanjaryn üiırıp bileitın jaugerşılık bilermen bırge aidynda jüzgen aqqudyŋ körınısın beretın de äsem bi – kavkaz halyqtaryna tän önerdıŋ türı. Jalpy, bızdıŋ bilerdıŋ basty sipattamasy – aqqu men bürkıt biı dep aituǧa bolady. Būl, ärine, halyq şyǧarmaşylyǧyn büge-şıgesıne deiın bılmegender üşın jalpylama atauy. Arular közın töŋkerıp, aiaǧynyŋ ūşymen syrǧyp, aidynda qalyqtaǧan aqqudyŋ beinesın köz aldymyzǧa keltıru üşın ailap, jyldap maşyqtanady. Olardyŋ bıtımı de, qimyl-qozǧalysy da aidyndaǧy aqqudy elestetu kerek. Al, şalt qimyldy, qos qolymen qanatyn jaiǧan qyran bürkıttıŋ keipın körsetetın jıgıtterdıŋ biı jyldamdyqty talap etedı. Ony da jastaiynan üirenbese, uaqyt öte kele meŋgeru qiynǧa tüsedı. Oqu – tegın. Lezginkanyŋ özı ärtürlı, onyŋ bırı toilarda oryndalsa, «jigitovka» degen türı soǧys aldynda ruhty köteru üşın qoiylady. Jiyrma jıgıt pen qyz jūptasyp bileitın de türı bar. Bız tek qana ekı etnostyŋ biın ǧana emes, bükıl kavkaz halqynyŋ bilerın qoiuǧa tyrysamyz. Baiqaǧanym, bi bileuge ärkım de qūlyqty, – dedı horeograf Dmitrii Äpsalamov.
Ortalyqtyŋ «Vainah» ansamblı sany jaǧynan eŋ köp bişılerımen maqtana alady. Qazırgı uaqytta 120-ǧa tarta bişısı bar eken. Olardyŋ eŋ kışısı tört jasta bolsa, eresekterınıŋ aldy 20 jasta. Bır qyzyǧy, kavkaz bilerın üiretetın üiırmege orys, ukrain, qazaqtyŋ da talai balasy qatysyp jür. Jetı jasar ukrain qyzy Kira solardyŋ qatarynan. Ol tört jyldan berı osy ansambldıŋ qūramynda bileidı eken. «Şeberlıktıŋ şegı bolmaityny sebeptı, men de jyl saiyn kavkaz bilerınıŋ qyr-syryn jaqsy meŋgerıp, igeruge tyrysyp jürmın. Ärtürlı jarystarǧa qatysyp, şeberlıgımızdı de synap keletın. Aptasyna ekı-üş märte sabaq ötedı. Jyl saiyn eseptık konsert qoiamyz. Al, ūlttyq kiımderımızdı ortalyqtyŋ esebınen daiyndaimyz» dedı tal şybyqtai būralǧan bişı qyz.
Menıŋşe, balany bige öz erkınsız üiretuge bolmas, kavkaz bilerınıŋ ädemılıgı men tartymdylyǧy balalardyŋ boiynda osy bige degen qūmarlyqty oiatqan siiaqty. Sūrastyra kele, bige qūmarlyqtyŋ bır ūşy ömır saltynda da jatqanyn bıldım. Tau halqynyŋ jiyn-toilaryna eŋkeigen kärıden bastap, eŋbektegen balaǧa deiın qatysady. Olar bi bilep, önerın körsetıp, saltanattyŋ sänın kırgızedı eken. Tıptı, toişyl qauymnyŋ bärı bilep, öner körsetu mındettı dese bolǧandai.
Öz toby daiyndyǧynyŋ bastaluyn tyqyrşyp kütıp otyrǧan ekı oquşyny äŋgımege tarttym. İsmail men İbragim Azimovtar aǧaiyndy eken. Ekeuı de qonyşy tızelerın basyp tūrǧan terıden tıgılgen «işki», bızdıŋşe, mäsı kigen. İsmail, 8 jasta. Odan ekı jas ülken aǧasy aqyl toqtatqan baisaldy körındı. Öskende «kım bolasyŋ?» dep sūraǧanymda İbragim oilanbastan jauap berdı. Onyŋ armany qarjyger bolu eken. Al, İsmaildyŋ taŋdauy taŋ qaldyrdy. Maǧan kögıldır közderın jalt etkızıp bır qarady da, jūlyp alǧandai «spesnaz» bolamyn dedı. Onyŋ qandai mamandyq ekenın asa tüsınbesem de, ne üşın qyzyqtyŋ dep qaita sūradym. İsmaildyŋ oǧan da jauaby daiyn eken. «Olar myltyq atyp üirenedı, äskerge barady» dedı. «Qoryqpaisyŋ ba?» «Joq».
Būdan bölek, balalar basketbol, futbol oinaǧandy jaqsy köredı. Jaqsy oqidy. Qoştasarda İbragimge «Inıŋ siiaqty «spesnaz» bolǧyŋ kelmei me?» dep sūradym. «Joq, bolǧym kelmeidı. Öitkenı, olar soǧysady ǧoi» dep jauap berdı. Mümkın, İsmail da öse kele myltyq ūstap, el qorǧaǧan jaqsy ekenın, alaida, beibıt künde qaru kezenıp, oq atudyŋ jaqsy emes ekenın tüsınetın bolar dep oiladym.
ŪMYTYLMAITYN TARİH ŪLAǦATY
Qazaqstandyq vainahtardyŋ jaŋa tarihy 1944 jyldyŋ 23 aqpanynan bastalady. Biyl jetpıs jyl tolyp otyrǧan qaiǧyly kündı astanalyq şeşen-inguştar bırge atap ötıptı. Osy künge arnalyp türlı şaralar ūiymdastyrylǧan. Osy mektep oquşylarynyŋ küşımen Musa Iаndievtıŋ «İnaluk» povesı boiynşa teatrlandyrylǧan körınıs qoiypty. Jetpıs jyl būrynǧy halyq basyna tüsken oqiǧanyŋ auyrtpalyǧyn suretteitın körınıs, äsırese, jastardyŋ kökeiıne qondy deidı «Vainah» şeşen-inguş etnomädeni ortalyǧynyŋ töraǧasy Salman Geroev.
– Jaŋa zamanda düniege kelgen jastar ol künderdıŋ mysqaldai qiyndyǧyn eleste de almaidy. Būl – olardyŋ baqyty. Ötken künderdıŋ tarihy men sol künderdıŋ qūrbandaryn eske alu – bügıngı ūrpaq üşın qajet – degen Salman Saidarūly sözın bylai tämamdady: – Mektebımız – jastarǧa ata dästürımızdı, tılımızdı üiretetın asyl ordamyz. Mūndai mümkındıkke elımızdegı ūlt saiasatynyŋ nätijesınde qol jetkızıp otyrmyz. Sondyqtan da Qazaqstan Respublikasynda saltanat qūrǧan ūlt saiasatynyŋ, Elbasynyŋ qazaqstandyqtarǧa Joldauyn, taǧdyrşeştı qūjattardy osy ortada nasihattap, halyqqa jetkızıp jatamyz. Irgelı memleketımızdıŋ ajyramas bölşegı bolyp tabylatyn ärbır vainahtyŋ erkındık sezınıp, özın-özı tanyp, el ekonomikasyna atsalysyp, qoǧam ömırıne belsene aralasuyna jol aşatyn möldır būlaǧy osy jeksenbılık, lingvistikalyq mektepterde bastalady.
Aigül UAISOVA
