Qazırgı älemdık qauymdastyqtaǧy zaŋ salasynyŋ täjıribesınde mediasiia daulardy retteitın balamaly mehanizm retınde üşınşı beitaraptyq pozisiiany ūstanyp, daulasuşylardyŋ özara erkın ymyraǧa keluı üşın barlyq jaǧdaidy jasaidy jäne osynyŋ negızınde ädıl şeşım saltanat qūrady. Osy mediasiia üderısınde mediatordyŋ özın beitarap ūstaityndyǧynan, sondai-aq daulasuşylardyŋ erkındılık, qūpiialylyq pen özara syilastyqtaǧy teŋ qūqyly därejedegı ortaq bır kelısımge keluınen mediasiia rölınıŋ maŋyzy artyp otyr. Atalǧan talap şarttarynyŋ saqtaluy nätijesınde mediasiia dau-janjaldardy şeşuşı retındegı qūqyqtyq märtebege ie.
Jalpy, Qazaqstan Respublikasynda mediativtık qyzmettı retteitın QR 2011 jylǧy 28 qaŋtardaǧy № 401-IV «Mediasiia turaly» zaŋy bar. Atalǧan zaŋ mediasiianyŋ daulardy (janjaldardy) retteuşı ekenın, sondai-aq daulasuşy taraptarǧa mediatordyŋ (mediatorlardyŋ) erkın jaǧdai jasauy nätijesınde olardyŋ özara qolaily şeşım şyǧaruyna tolyq mümkındık barlyǧyn ūǧyndyrady. Sonymen bırge, mediator käsıbi jäne käsıbi emes esebınde «Mediasiia turaly» tiısınşe zaŋ talaptaryna säikes, taraptarǧa mediasiia üderısterın jürgıze alady. Osy zaŋnyŋ 9-babyna säikes, täuelsız, beitarap, ıstıŋ nätijesıne müddelı emes, mediasiia taraptarynyŋ özara kelısımı boiynşa taŋdalǧan, mediatorlar tızılımıne qosylǧan jäne mediatordyŋ funksiialaryn oryndauǧa kelısım bergen jeke tūlǧa mediator retınde sanalady. Būl rette atalǧan zaŋda körsetılgendei, mediator qyzmetı käsıbi jäne käsıbi emes negızde ıske asyrylatynyn eskergenımız jön. Sondyqtan Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ (QHA) mediativtık äueletı maŋyzyn zertteude osy basymdyqtarǧa män berıledı. Anyǧyn aitqanda, käsıbi jäne käsıbi emes mediatorlarǧa qoiylatyn talap «Mediasiia turaly» zaŋda aiqyn körsetılgen.
Osy joldaǧy bırınşı aitylǧan mediator-joǧary bılımı, jiyrma bes jasqa tolǧan, Qazaqstan Respublikasy Ükımetı aiqyndaityn tärtıppen bekıtılgen mediatorlardy daiarlau baǧdarlamasy boiynşa oqytudan ötkenın rastaityn qūjaty (sertifikat) boluy jäne käsıbi mediatorlardyŋ tızılımınde tırkeluı tiıs. Al käsıbi emes mediatorlar qyryq jasqa toluy jäne käsıbi emes mediatorlardyŋ tızılımınde tırkeluı qajet, sondai-aq Qazaqstan Respublikasynyŋ Azamattyq ıs jürgızu kodeksıne säikes, sotta bıtımgerlık räsımderın jürgızu kezınde sudialar mediatorlar qyzmetın käsıbi emes negızde jüzege asyra alady. Bastysy, tūrǧyndardyŋ dau-janjaldarǧa degen tüsınıgın özgertu mäselesınde qazaqstandyq sot öndırısın jetıldıru üderısıne mediasiiany jappai engızu qajettılıgınıŋ maŋyzy artyp otyr. Bızdıŋ sot jüiesındegı mediasiianyŋ tanymaldyǧyn arttyru üşın sapaly qaita baǧdarlau negızınde, sonyŋ ışınde qylmystyq ıster boiynşa onşa auyr emes jäne auyrlyǧy ortaşa qylmystardy sot ısın jürgızude medativtık tärtıp negızınde qaraudyŋ sapalyǧyn arttyrudyŋ maŋyzy kün ötken saiyn artyp otyr. Tūtastai alǧanda, mediasiianyŋ dau-janjaldardy balamaly türdegı retteuşı ekendıgın aiqyndaityn nasihattyq jäne aqparattyq-tüsındıru tūrǧydaǧy jūmystaryn däiektı jürgızgende ǧana oŋ nätijege qol jetkızemız. Atalǧan jūmystyŋ özındık erekşelıgın jan-jaqty naqtylap körsetetın QHA instituty resurstaryn paidalanu laiyqty sanalady.
Qazaqstan halqy assambleiasy qūrylymdaryna mediasiia mehanizmın tolyq engızgende ǧana, mediativtık erekşelıkterdı paidalanu üderısı boiynşa sottan tys dau-janjaldardy şeşu ısı özındık basymdyqqa ie bolady. Būlai deitınımız, QHA ūlttar müddesıne qyzmet jasaityn organ retınde etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq mäselelerdı retteude qoǧamdyq qarym-qatynastar salasyndaǧy orny erekşe. Osy tūsta atap ötu kerek, QHA men sot jüiesınde özara yntymaqtastyq baǧytyndaǧy jūmystar jürgızılude. Sonyŋ bastysy retınde Qazaqstan Respublikasyndaǧy mediasiiany damytu boiynşa QHA men QR Joǧarǧy soty ekıjaqty memorandum bekıttı. Atalǧan qūjattyŋ maŋyzdylyǧy sonşalyq, ol ekıjaqty bırlesken ıs-şaralar men dau-janjaldardy sotqa deiın retteu institutynyŋ jūmysyn jandandyruǧa öz septıgın tigızedı. Osy igılıktı ısterdıŋ nätijesınde aqparattyq-tüsındıru jūmystaryn alǧa jyljytu men käsıbi emes mediatorlardyŋ rölın küşeitu mäselesı baǧytyndaǧy treningterdı ötkızu jäne basqa da jūmystar jolǧa qoiyldy.
Joǧaryda atap ötılgendei, mediasiiany damytudyŋ artyqşylyǧy bızdıŋ sot jüiesıne ädıldıkpen järdemdesuge, sot prosesı üderısterınde şeşımderdı bätualy şyǧaruǧa mümkındık berdı. Sondyqtan mediasiia sotqa deiın dau-janjaldardy retteuşı ärı onyŋ aldyn aluşy retınde äleumettık tūraqtylyqty qamtamasyz etuge tıkelei äser etıp otyr.
Qazırgı jaŋa zaman däuırındegı azamattyq qoǧamda adamdardyŋ erkı men qūqyna teŋ därejede qarau mäselesı alǧy kezekke şyqqany jasyryn emes. Osy atalǧan mäsele nätijelı atqarylǧanda ǧana tūrǧyndardyŋ qūqyqtyq sauattylyǧy men azamattyq belsendılık deŋgeiı joǧary bolady. Is barysynda mälım bolǧanyndai, mediasiiany engızu arqyly el azamattarynyŋ qūqyqtyq sauattylyǧyn arttyruǧa, Qazaqstandaǧy azamattyq qoǧamnyŋ damuyna mümkındık jasaldy. Bıraq bız mediasiia instituty men sot jüiesındegı dau-janjaldardy teŋ därejede retteu mäselesın jolǧa qoiuymyz qajet. Sonda ǧana elımızdıŋ qūqyq salasyndaǧy kökeikestı mäseleler oŋ tūrǧydan şeşıledı.
Bärımızge belgılı, Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 2015 jylǧy 28 jeltoqsandaǧy Jarlyǧymen bekıtılgen Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ (2025 jylǧa deiıngı) damu tūjyrymdamasyna säikes, Qazaqstan halqy assambleiasy qyzmetınıŋ negızgı baǧyttarynyŋ qataryndaǧy qaiyrymdylyq pen qoǧamdyq baqylauǧa maŋyz berılgen. Sonymen bırge, osy tūjyrymdamada QHA janyndaǧy mediasiiany qūrylymdau barysynda qoǧamdyq kelısım men bırlık jüiesındegı sūraqtardy şeşu üşın mediasiia räsımderın paidalanu mäselesı qarastyrylǧan. Būl rette aita keterımız, Qazaqstan halqy assambleiasy qyzmetınıŋ şeŋberınde mediasiia jaŋadan qūrylǧanymen, ol qarqyndy damyp keledı.
2016 jylǧy 25 nauryzdaǧy altynşy şaqyrylǧan Qazaqstan Respublikasy Parlamentınıŋ bırınşı sessiiasy palatasynyŋ bırlesken otyrysynda Memleket basşysy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev Qazaqstan halqy assambleiasynda tūŋǧyş ret mediasiia inkliuzivtı jelısınıŋ qūrylǧanyn baiandady. Al osy jylǧy 26 säuırdegı «Jaŋǧyrudyŋ negızı tūraqtylyq, bırlık, kelısım» taqyrybymen ötken Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ XXV sessiiasynda Elbasy taǧy bır märte mediasiia institutynyŋ maŋyzyn atap öttı. Būl mäsele boiynşa 2015 jylǧy 17 qazanda Qazaqstan Respublikasy Memlekettık hatşysynyŋ qatysuymen ötken QHA keŋesınıŋ keŋeitılgen jiynynyŋ hattamasynda atap körsetılgen tapsyrmany oryndau üşın 2016 jylǧy 28 qaŋtarda Astana qalasy äkımdıgı janyndaǧy «Qoǧamdyq kelısım» KMM janynan mediasiia kabinetı aşyldy. Sonymen, Qazaqstan halqy assambleiasy aldyndaǧy mındetterdıŋ auqymy öte keŋ. Ol öz kezegınde mediasiia kabinetın qūru arqyly etnosaralyq qarym-qatynastar salasyndaǧy sūraqtardy şeşumen bırge otbasylyq qarym-qatynastarǧa, jastar arasyndaǧy jäne tūrmystyq mäselelerge qatysty tüiındı tüitkılderdıŋ ädıl şeşımı boluyna järdem jasai bıldı. Jūmystyŋ sapaly boluy üşın mediasiia kabinetınde keluşılerge arnalǧan normativtık-qūqyqtyq jäne özge ädebietter, sondai-aq mediasiia mazmūnyn jan-jaqty aşyp körsetetın filmder bar. Osy jerde Astana qalasyndaǧy käsıbi jäne käsıbi emes mediatorlardyŋ tızılımı jürgızılıp otyrady. Bır jarym jyl boiǧy mediasiia kabinetınıŋ jūmys täjıribesı körsetkendei, mūnda bızdıŋ kömegımızge jügıngender negızınen tūrmystyq, eŋbek jäne otbasylyq qarym-qatynastardaǧy dau-janjaldar mäselelerıne bailanysty keldı.
Astana qalasy äkımdıgı janyndaǧy «Qoǧamdyq kelısım» kommunaldyq memlekettık mekemesınde mediasiia kabinetın qūru arqyly elordadaǧy käsıbi emes mediatorlar jelısınıŋ auqymy keŋeidı. Ol boiynşa Astana qalasyndaǧy QHA qūrylymdarynda käsıbi emes mediatorlardyŋ puly qūrylyp, oǧan etnomädeni bırlestıkterdıŋ mümkındıgın paidalanu maqsatymen tiısınşe tüsındıru jūmystary jürgızıldı. Osyǧan säikes etnomädeni bırlestıkterdıŋ basşylary öz jūmystaryn naqtylap aldy. 2017 jylǧy 10 qazandaǧy jaǧdai boiynşa atqarylǧan jūmystardyŋ qorytyndysyna nazar audarsaq, Astana qalasynyŋ audan äkımdıkterındegı käsıbi emes mediatorlar tızılımınde 11 mediator tırkelgen, sonyŋ 8-ı – etnomädeni bırlestıkterdıŋ ökılderı. Olar: «Taŋ» tatar-başqūrt mädeni ortalyǧy, «Vozrojdenie» nemıs qoǧamy, «Vatra» ukrain mädeni ortalyǧy, «Qyrǧyzstan-Astana» qoǧamdyq bırlestıgı, «Qazaqstandaǧy äzerbaijandar mädeni ortalyǧy odaǧy» zaŋdy tūlǧa bırlestıgı jäne «Hazar» qoǧamdyq bırlestıgı.
Jūmys sapasynyŋ odan ärı jaqsaruy üşın 2017 jylǧy 23 mamyrda Astana qalasy qoǧamdyq kelısım keŋesı jūmys tobynyŋ dau-janjaldardy sottan tys retteu institutynyŋ jūmysyn damytuǧa arnalǧan jiyny öttı. Atalǧan maŋyzdy jiyndy ūiymdastyruşy –Astana qalasy QHA hatşylyǧy men Astana qalasy äkımdıgı janyndaǧy «Qoǧamdyq kelısım» kommunaldyq memlekettık mekemesı. Kün tärtıbındegı qaralǧan mäselenı talqylauǧa Astana qalasy qoǧamdyq kelısım keŋesınıŋ müşelerı, elorda käsıporyndaryndaǧy QKK ökılderı, Astana qalasy soty, mediasiia ortalyǧynyŋ basşylary, käsıbi jäne qoǧamdyq mediatorlar men etnomädeni bırlestıkterdıŋ ökılderı qatysty. Osy jiynnyŋ qorytyndysyna säikes, Astana qalasynyŋ qoǧamdyq kelısım keŋesı ūsynymdar äzırlep, atqarylatyn jūmystar naqtylandy.
Jalpy, Qazaqstan halqy assambleiasy mediasiia institutyn damytu maqsatyndaǧy jūmystardy odan ärı jalǧastyra beretın bolady. Būl rette älgınde joǧaryda atap ötılgen osy jyldyŋ 23 mamyryndaǧy Astana qalasy qoǧamdyq kelısım keŋesı jūmys tobynda ūiǧarylǧan ūsynymdarǧa bailanysty elordanyŋ «Astana su arnasy» memlekettık kommunaldyq käsıpornynda, «Aqmola vagon jöndeu zauyty» aksionerlık qoǧamynda, «Sesna-Astyq konsern» jauapkerşılıgı şekteulı serıktestıgınde jäne «University Medical Center» korporativtık qorynda mediasiia kabinetterın aşu boiynşa tiısınşe jūmystar jürgızılude. Osylaişa, Astana qalasy Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ hatşylyǧy mediasiiany būqaraǧa keŋınen tanytu arqyly onyŋ damuyna da oŋ yqpalyn tigızude.
Fatima Ahmedova,
Astana qalasy äkımdıgı janyndaǧy «Qoǧamdyq kelısım» KMM bas
sarapşysy, käsıbi
mediator
