ÄDILETTI MEMLEKET. BIRTŪTAS ŪLT. BEREKELI QOǦAM
Qūrmettı otandastar!
Qadırlı deputattar jäne Ükımet müşelerı!
Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasynyŋ 59-babyna säikes, VII şaqyrylymdaǧy Parlamenttıŋ üşınşı sessiiasyn aşyq dep jariialaimyn.
Qūrmettı deputattar!
Barşaŋyzdy Parlamenttıŋ kezektı sessiiasynyŋ aşyluymen qūttyqtaimyn! Biyl bız jaŋa kezeŋge qadam bastyq. Halqymyz jalpyūlttyq referendumda saiasi jaŋǧyru baǧdaryn qoldady. Konstitusiialyq reforma Jaŋa, Ädılettı Qazaqstandy qūru jolyndaǧy asa maŋyzdy qadam boldy.
Elımızdegı saiasi jaŋǧyru endı ekonomikalyq özgerısterge ūlasuǧa tiıs.
Bız «Azamat – biznes – memleket» arasyndaǧy qatynasty tübegeilı özgertemız. Memleket, eŋ aldymen, bärıne bırdei mümkındık berıp, ädıldık ornatady. Qoǧam igılıgıne arnalǧan qyzmet deŋgeiı joǧary boluyna kepıldık beredı. Äleumettık jaǧynan älsız toptaǧy azamattarǧa qoldau körsetemız. Mümkındıgı şekteulı jandarǧa da kömektesemız. Prezident janyndaǧy Ombudsmen taǧaiyndalady.
Memleket ekonomikalyq erkındıktı qoldaidy. Bıraq halyqty naryq tūraqsyzdyǧynyŋ yqpalynan barynşa qorǧaidy. Şaǧyn jäne orta biznestı meilınşe damytady. Endı reformalardyŋ naqty baǧdarlaryna toqtalaiyn.
BIRINŞI BAǦDAR.
JAŊA EKONOMİKALYQ SAIаSAT.
Bız ekonomikamyzda qordalanǧan mäselelerdı jaqsy bılemız. Mysaly, şikızatqa älı de täueldımız. Eŋbek önımdılıgı tömen, innovasiia jetkılıksız.
Ūlttyq tabystyŋ igılıgın jūrttyŋ bärı bırdei körıp otyrǧan joq. Ärine, mūnyŋ barlyǧy – kürdelı mäseleler. Bıraq ony şeşudıŋ naqty joldary bar.
Atap aitsaq, būl – makroekonomikalyq tūraqtylyqty qamtamasyz etu, ekonomikany ärtaraptandyru jäne sifrlandyru.
Sondai-aq şaǧyn jäne orta biznes pen adam kapitalyn damytu, zaŋ üstemdıgın ornyqtyru. Sondyqtan tyŋ täsılder qajet ekenı sözsız. Ekonomikalyq saiasatymyzdyŋ negızgı maqsaty eş özgermeidı. Onyŋ mänı – sapalyq jäne inkliuzivtık tūrǧydan halyqtyŋ äl-auqatyn arttyru.
Jaŋa ekonomikalyq baǧdarymyzdyŋ basty basymdyqtary mynalar:
– jeke käsıpkerlık bastamalardy yntalandyru, iaǧni, memlekettık kapitalizmnen jäne memlekettıŋ ekonomikaǧa şekten tys aralasuynan bas tartu;
– bäsekelestıktı damytu, iaǧni bärıne bırdei mümkındık beru;
– sondai-aq ūlttyq tabysty ädıl bölu.
Mūnyŋ bärı kezek küttırmeitın bırqatar maŋyzdy mındettı şeşudı talap etedı.
Bırınşı. Baǧany äkımşılık jolmen retteu tūtas salalardyŋ investisiialyq tartymdylyǧyn tömendetedı. Sondai-aq tauar tapşylyǧyn tuyndatyp, eldı importqa täueldı etedı. Sondyqtan baǧa belgıleu ısıne memlekettıŋ aralasuynan bırtındep bas tartu kerek. Bäsekelık ortasy joq naryqtar ǧana būrynǧydai qala beredı. Monopolisterdıŋ tarifterı qataŋ baqylauda bolady. Bıraq baqylau jasau orynsyz qysym körsetu degen söz emes.
Bügınde memlekettık organdardyŋ, sonyŋ ışınde küştık qūrylymdardyŋ biznestı tekseruge jappai kırısıp, baǧalar men tarifterdı tömendetudı talap etuı jiılep kettı. Qūr daqpyrt üşın jasalatyn mūndai äreketterdı doǧaru kerek. Monopoliianyŋ tabysyn şekteu qajettıgı men infraqūrylymǧa investisiia saludy qamtamasyz etu arasynda tepe-teŋdıktı saqtau maŋyzdy.
Elımızde elektr quatymen qamtamasyz etetın jelılerdıŋ üşten ekısınıŋ, jylu kommunikasiiasynyŋ 57 paiyzynyŋ jäne su qūbyry jelısınıŋ jartysyna juyǧynyŋ tozyǧy jetken. Osydan-aq bıraz jaitty aŋǧaruǧa bolady. Tarifterdı küşpen ūstap tūrudyŋ soŋy sonyŋ bärın kezekpen öşıruge jäne türlı apatty jaǧdailar tuyndauyna äkep soqtyrady. Osynyŋ saldarynan azamattardyŋ densaulyǧyna jäne ömırıne qater tönedı.
Monopoliialy naryqtarda «Tariftı investisiiaǧa aiyrbastau» degen jaŋa tarif saiasatyna köşu kerek. Jelıler men quat közderınıŋ tozu deŋgeiın kemınde 15 paiyzǧa azaitu qajet. Tarif infraqūrylymǧa qarjy salǧany jäne aşyqtyqty qamtamasyz etudıŋ memlekettık monitoringı jüiesıne qatysqany üşın berıledı. Menşık iesı investisiianyŋ aitarlyqtai bölıgın tariftıŋ emes, öz qarjysynyŋ esebınen saluǧa tiıs.
İnnovasiia engızu üşın tiımdı yntalandyru şaralaryn äzırlegen jön. Sondai-aq şyǧystyŋ bır bölıgın tariftık smetanyŋ aiasynda qaita böluge jäne tabystyŋ belgılı bır bölıgın saqtap qaluǧa rūqsat beru kerek. Tarifterdı toǧyspaly subsidiialaudan, iaǧni bır tūtynuşylar üşın baǧany ūstap tūru maqsatymen basqalar üşın baǧany köteru täsılınen bırtındep bas tartu qajet.
Ekınşı. Ekonomikany odan ary monopoliiasyzdandyru üşın naqty institusionaldyq şeşımder qabyldau qajet. «Konglomerat» ūǧymyn zaŋ jüzınde aiqyndap alǧan jön.
Naryqtyŋ özara bailanysty subektılerı ekonomikalyq äleuetın bır jerge şoǧyrlandyru üşın rūqsat aluǧa mındettı. Olardyŋ barlyq mämılesın, sonyŋ ışınde naryqqa tän emes baǧalardy qoldanu belgılerı boiynşa jasalǧan kelısımderın de mūqiiat tekseru kerek. Bıryŋǧai operatorlardyŋ qyzmetı naryqtyq ekonomikany damytuǧa kerı äser etedı. Sondyqtan būl institutty retke keltırgen jön. Qazır jūmys ıstep tūrǧan operatorlardy bäsekelı ortaǧa beru qajet nemese monopolist dep tanyp, qyzmetın monopoliiaǧa qarsy arnauly qūqyq aiasynda retteu kerek.
Üşınşı. Ekonomikanyŋ tūraqty ösuı salyq saiasatynyŋ tüsınıktı jäne boljauǧa bolatyndai etıp jürgızıluıne tıkelei bailanysty. Fiskaldy retteu ısın qaita jaŋǧyrtu üşın 2023 jyly jaŋa Salyq kodeksı äzırlenedı. Onyŋ eŋ tüitkıldı tūsy sanalatyn salyqtyq äkımşılendıru mäselesı tügel qaita jazyluǧa tiıs. Sondai-aq jūmys barysynda betpe-bet kezdesu müldem bolmaityndai etıp, salyqtyq baqylau qyzmetın tolyq sifrlandyru kerek.
Taǧy bır basymdyq – salyqtyq yntalandyru şaralarynyŋ tiımdılıgın arttyru. Ol üşın ekonomikanyŋ türlı salasynda differensialdy salyq mölşerlemesıne köşken jön. Paidanyŋ tehnologiialyq jaŋǧyruǧa jäne ǧylymi äzırlemelerge jūmsalǧan bölıgıne salynatyn korporativtı tabys salyǧyn tömendetu nemese odan bosatu täsılın engızu kerek. Salyq töleuşılerdı salyqtan jaltaruǧa qūmarlyǧyn azaitu üşın arnaiy salyq rejımderın jeŋıldetu kerek.
Salyq jüktemesın tömendetu maqsatynda ūiymdardy ädeiı bölşekteuge jol bermeu mäselesı jaŋa kodekste qarastyryluy qajet. Sauda-sattyq zaman talabyna sai damuy üşın mölşerlemesı oiǧa qonymdy ärı räsımderı qarapaiym bölşek sauda salyǧyn qoldanu aiasyn keŋeitu kerek.
Salyq reformasy aiasynda «sän-saltanatqa salyq» saludy engızgen jön. Mūnyŋ orta tapqa qatysy joq, būl salyq tek asa qymbat jyljymaityn mülık jäne avtokölık satyp alǧan kezde salynady.
Avtokölık satyp alu kezınde tölenetın alym-salyq mäselesıne jeke toqtalaiyn. Keibır jaqyn şetelderden äkelıngen avtokölıkterge qatysty tüitkılder barşaǧa mälım. Zaŋ aiasynan tys qalyp otyrǧan mūndai kölıkter qoǧamdyq qauıpsızdıkke qater töndırude. Zaŋsyz kölık äkeletın amal-täsıldıŋ bärıne tosqauyl qoiu üşın batyl şaralar qabyldau qajet. Al biylǧy 1 qyrküiekke deiın elge äkelıngen avtokölıkterge qatysty ahualdy retteu kerek. Olardy zaŋdastyru maqsatynda utilizasiia jäne alǧaşqy tırkeu üşın tölenetın qarjy kölemın 200-250 myŋ teŋgeden asyrmai, bärıne bırdei jäne bır rettık alym aludy ūsynamyn. Būl – ızdeu salynbaǧan jäne keden räsımderınen ötken kölıkterge ǧana qatysty şara.
Törtınşı. Salyq saiasatynyŋ tiımdı boluy keden jūmysynyŋ aşyqtyǧyna tyǧyz bailanysty. Salyq jäne keden salasyndaǧy aqparattyq jüielerdı tolyq bırıktıru ısın aiaqtau maŋyzdy.
Kelesı mäsele. Tekseruşılerdıŋ tym köptıgı. Olardyŋ terıs äser etkenı belgılı. Sondyqtan, şekaraǧa integrasiialanǧan kedendık baqylau täsılın engızu qajet. Kedendık räsımdeu ortalyqtary «bır tereze» qaǧidaty boiynşa jūmys ısteuge tiıs.
Besınşı. Bız «körpege qarai kösılu» qajet ekenın ūmytpauymyz kerek.
Biudjet saiasatyna reforma jasalady. Aqyrǧy nätijenı döp basuymyz kerek.
Biudjet kodeksınde şektı normativter bekıtıledı. Ony biudjettı josparlau jäne oryndau kezınde mındettı türde ūstanu qajet.
Ūlttyq qordyŋ qarjysyn tiımsız jūmsau toqtatylady. Būl – öte özektı mäsele. Qordyŋ qarajatyn asa qajet infraqūrylymdy damytuǧa jäne elımız üşın maŋyzy zor jobalardy qarjylandyruǧa jūmsaimyz. Biudjet üderısterın barynşa jeŋıldetu qajet. Memlekettık organdardyŋ igerılmegen qarajatty kelesı jylǧa qaldyruyna mümkındık beru kerek. Sol arqyly olar aqşany biudjetke qaitarudyŋ tiımsız tärtıbınen qūtylady. Sonymen bırge, biudjetke qatysty täuekelderdı basqaru jüiesın ıske qosu kerek. Būl jüie kvazimemlekettık sektordy da qamtuǧa tiıs.
Bız salyq tüsımın öŋırlerdıŋ özıne bere bastadyq. Būl jūmysty jalǧastyru qajet. «Halyq qatysatyn biudjet» jobasy tiımdı ıske asyrylyp jatyr. Onyŋ auqymyn keŋeitıp, jobaǧa audandyq maŋyzy bar qalalar men auyldardy tartu kerek. Tūrǧyn-üi kommunaldyq şaruaşylyǧy qarjysynyŋ kemınde 10 paiyzy qaida jūmsalatynyn qoǧamnyŋ özı aiqyndauǧa tiıs. Osy aitylǧan mäselelerdı tiımdı jüzege asyru üşın jaŋa Biudjet kodeksın qabyldau qajet.
Altynşy. Käsıpkerlıktı jüielı türde qoldau. Būl jūmysta bärın basynan bastap retteu kerek. Tapsyrma ekı jyldan berı oryndalmai keledı.
Jüzdegen, tıptı myŋdaǧan zaŋnamalyq qūjat pen nūsqaulyqty qaita-qaita tüzete bergennen eşteŋe şyqpaidy. Onyŋ ornyna yqşam ärı tüsınıktı jaŋa erejelerdı bekıtken jön. Mūndai täsıldı 2024 jylǧy 1 qaŋtardan bastap tolyq engızu qajet.
Kelesı mäsele. Memleket qarjylai qoldau jasaǧan kezde bäsekege qabılettı şaǧyn jäne orta biznes ökılderıne basa män beredı. Eŋbekaqy töleu qoryn köbeitken jäne salyq tölemderın arttyrǧan käsıporyndarǧa qoldau körsetıledı. Būl – negızgı talap. Sonymen qatar, memleketten kömek alatyn biznes ökılderın anyqtaityn avtomatty jüie engızıledı. Memlekettık satyp aludyŋ mülde jaŋa jüiesı jasalady. Baǧanyŋ tömen boluy ǧana emes, tauarlar men qyzmetterdıŋ sapasy basty nazarda bolady. Memlekettık jäne kvazimemlekettık satyp aludy bıryŋǧai platformaǧa köşıru qajet. Osynyŋ bärın jüzege asyru üşın «Memlekettık satyp alu turaly» jaŋa zaŋ qabyldanuǧa tiıs.
Jetınşı. Memleket pen jekemenşık serıktestıgınıŋ jaŋa ülgısıne köşu kerek. Qazır köptegen joba keibır käsıpkerler men şeneunıkterdıŋ maişelpegıne ainaldy. Kelısım-şarttar aşyq jäne konkurstyq negızde jasaluǧa tiıs. Osy maqsatta tiıstı zaŋ qabyldau qajet.
Segızınşı. Nesie resurstarynyŋ tapşylyǧy otandyq biznes üşın ülken problema bolyp otyr. Qazaqstanda şaǧyn jäne orta biznestı qarjylandyru üşın 42 milliard dollarǧa juyq qarajat jetıspeidı. Söite tūra, bankterde trilliondaǧan teŋge qarjy ıs jüzınde ekonomikaǧa eş paidasyn tigızbei bosqa jatyr. Ūlttyq bank, Qarjy naryǧyn retteu jäne damytu agenttıgı, Ükımet bırlesıp, naqty sektordy tūraqty ärı qoljetımdı nesiemen qamtamasyz etetın naqty şeşımder qabyldauǧa tiıs. Ūlttyq bank qazırgı ahualdyŋ öte kürdelı ekenın eskere otyryp, barynşa ikemdı qimyldauy, tıptı tapqyrlyq tanytuy kerek. Şetelderde būǧan qatysty oŋ täjıribeler bar.
Toǧyzynşy. Önım öndıru üşın, eŋ aldymen, jer kerek. Jerı joq adam biznespen ainalysa almaidy. Käsıpkerlerge jer telımderın aşyq ärı jedel böludıŋ tiımdı täsılderı aiqyndaluǧa tiıs. Ony jyl soŋyna deiın äzırleu kerek. Ärbır aimaq pen eldı mekende bos jatqan nemese maqsatyna sai igerılmegen jerdıŋ bar-joǧyn anyqtau qajet. Būl aqparatty biznes ökılderı bıluge tiıs. Atalǧan şaralar käsıpkerlerdıŋ ǧana emes, jalpy ekonomikanyŋ bäsekege qabıletın arttyra tüsetını anyq.
EKINŞI BAǦDAR.
NAQTY SEKTORDY DAMYTU.
Eŋ aldymen, jer qoinauyn igeru ısıne investisiia tartu üşın zaŋnamany jäne räsımderdı barynşa jeŋıldetu kerek. Geologiialyq aqparat turaly bıryŋǧai mälımetter bankın qūru jūmysyn aiaqtau qajet. Ükımetke industriia jäne jer qoinauyn igeru salalarynyŋ investisiialyq tartymdylyǧyn arttyrudy tapsyramyn. Byltyr menıŋ tapsyrmam boiynşa barlyq arnaiy ekonomikalyq aimaqtyŋ tiımdılıgı baǧalandy. Sonyŋ nätijesınde tüitkıldı tūstardy anyqtap, tyŋ täsılderdı oilastyrdyq. Endı arnaiy ekonomikalyq aimaqtardy damytu üşın mülde basqa saiasatqa köşken jön. Qazırgı taŋda şetel kompaniialary Qazaqstanǧa köşe bastady. Sondyqtan būl mäsele tıptı özektı bolyp otyr. Arnaiy ekonomikalyq aimaqtarǧa investisiialyq jeŋıldıkterdı saralap beru kerek. Neǧūrlym köp aqşa salsaŋ, soǧūrlym köp jeŋıldık alasyŋ degen ūstanym basty qaǧida boluy qajet.
Jūmys ısteitın salasy negızgı baǧyt bolmasa da, maŋyzdy industriialyq jobalardy jüzege asyratyn investorlar bar. Olarǧa salyq jäne keden jeŋıldıkterın ūsynbai-aq, jer telımderın beruge bolady. Barlyq investisiialyq mındettemesın adal oryndaityn käsıporyndar da bar. Olarǧa arnaiy ekonomikalyq aimaqtan jer telımın jeke menşıkke beru mäselesın şeşu qajet. Jalpy, investisiia tartu jūmysyn jüielı jürgızu kerek. Būl – Ükımettıŋ aldynda tūrǧan basty mındettıŋ bırı.
Kelesı mäsele. Būǧan deiın aitylǧandai, memleket özınıŋ ekonomikaǧa aralasuyn bırtındep azaita beredı. «Samūryq-Qazyna» qory ekonomikanyŋ basty salalaryna baqylau jasauǧa ǧana jetkılıktı yqpaly bar majoritarly investorǧa ainalady. Qordyŋ basqa aktivterı men aksiialaryn jekeşelendıru kerek. Ony jüzege asyruǧa «Halyqtyq IRO» täsılın de qoldanuǧa bolady. «Samūryq-Qazyna» qory jeke investorlar derbes jüzege asyra almaityn asa maŋyzdy jobalarǧa investor retınde qatysa alady. Mūndai jobalardy Prezident anyqtaidy.
Kelesı mäsele – elımızdıŋ tranzittık quatyn arttyru. Qazaqstan qazırgı geosaiasi jaǧdaida Aziia-Europa arasyndaǧy asa maŋyzdy qūrlyq dälızı bolyp otyr. Bız būl mümkındıktı tolyq paidalanyp, älemdık maŋyzy bar kölık-tasymal torabyna ainaluymyz kerek. Elımız osy salada ırı jobalardy jüzege asyra bastady. Atap aitqanda, Aqtauda konteiner haby qūrylyp jatyr. Transkaspii dälızı damyp keledı. Osy jūmystarǧa älemdegı üzdık logistika kompaniialary tartylady. «Qazaqstan temır joly» kompaniiasy tolyqqandy tranzittık-logistikalyq korporasiia bolyp qaita qūrylady.
Avtojol qūrylysyna, sonyŋ ışınde jergılıktı joldardyŋ sapasyna basa män beru kerek. Biudjetten qyruar qarjy bölınse de, būl mäsele älı şeşımın tappai otyr. Men 2025 jylǧa deiın jergılıktı joldardyŋ kemınde 95 paiyzyn jaqsartu jönınde tapsyrma berdım. Ükımet būl mäselenı tıkelei baqylauǧa alsyn. Jol qūrylysyndaǧy zaŋsyzdyqtardy anyqtau qajet. Būl jūmystan naqty nätije şyǧaru kerek.
Bızde älı künge deiın bitum tapşy. Būl – ırı kölemde mūnai öndıretın el üşın, tıptı, ūiat jaǧdai. Ükımet osy mäselenı tübegeilı şeşuge tiıs.Jalpy, aşyǧyn aituymyz kerek, Ükımettıŋ jūmysynda qaita-qaita olqylyqtar bolyp jatyr. Bırese janar-jaǧarmai, bırese şeker jetıspeidı. Osynyŋ bärı Ükımettıŋ naqty şeşım qabyldauǧa kelgende öte baiau qimyldap, batyl qadam jasai almauynan bolyp otyr.
Mūndai jaǧdaiǧa azamattardyŋ da köŋılı tolmaidy. Ärine, būl – oryndy. Sondyqtan, däl osylai jalǧasa berse, taǧy da naqty kadrlyq şeşımder qabyldauǧa tura keledı.
Kelesı mäsele. Ūlttyq ekonomika qūrylymynda qūrylys sektory maŋyzdy orynǧa ie. Osy sala ışkı jalpy önımnıŋ 5-6 paiyzyn beredı. Janama salalar qosylsa, būl körsetkış odan da köp. Bügınde Qazaqstandaǧy säulet-qūrylys qyzmetın retteitın 2,5 myŋnan astam qūjat bar. Būl jüie äbden qaǧazbastylyqqa kömılgen. Jemqorlyq az emes. Eskı qūrylys standarttary men normalary älı de qoldanylady. Sondyqtan Ükımetke müldem jaŋa qūjat – Qala qūrylysy kodeksın qabyldaudy tapsyramyn. Ärbır qalanyŋ jer telımderı men kommunaldyq jelılerdıŋ shemasy körsetılgen funksionaldy interaktivtı kartasyn jasau kerek. Jer kadastrynda önerkäsıptık maqsatqa arnalǧan jer telımderınıŋ kartasyn qoldanystaǧy kölık jäne kommunikasiia infraqūrylymynyŋ shemalarymen tolyqtyryp otyru qajet.
Auyl şaruaşylyǧyn damytu – negızgı problemanyŋ bırı. Osy saladaǧy ahual elımızdıŋ azyq-tülık qauıpsızdıgıne tıkelei äser etedı. Elımızdıŋ auyl şaruaşylyǧy önımderınıŋ kölemın jäne onyŋ qosymşa qūnyn arttyru qajet. Būl – strategiialyq mındet. Qazır tek bidai men mal satyp otyratyn zaman emes. Ükımet agroönerkäsıp salasyn subsidiialaudyŋ ūzaq merzımge arnalǧan jaŋa täsılderın äzırleuge tiıs. Biudjet qarajatynyŋ qaitarymy boluy kerek. Memleket qarjyny oŋdy-soldy şaşyp, ysyrap etuge jol bermeidı. Subsidiia böluge jäne onyŋ jūmsaluyna jürgızıletın baqylaudy küşeitu kerek. Şarualardyŋ özara ūjymdasuy auyl şaruaşylyǧyn damytuǧa jol aşyp otyr. Bız osyndai pilottyq jobany jüzege asyrdyq. Oǧan qatysqan auylşaruaşylyq kooperativterınıŋ egını ekı ese artyq önım bergen. Al mal basy şamamen 25 paiyzǧa köbeigen. Är öŋırdıŋ erekşelıgın eskere otyryp, oŋ täjıribenı bükıl elge bırtındep taratu qajet. Būl salada ozyq tehnologiialar tapşy.
Qazır auyl şaruaşylyǧyna arnalǧan jer turaly tolyqqandy aqparat joq. Jerdıŋ qūnary, su resursy men suaru jüiesı jäne onyŋ joldary jaily mälımetter jan-jaqta şaşyrap jatyr. Sifrlyq platforma osynyŋ bärın bır jerge jinaqtaidy. Tūtastai alǧanda, elımızdıŋ agroönerkäsıp keşenı kelesı jyldan bastap jaŋa ärı tūraqty ereje boiynşa jūmys ısteuı qajet. İgerılmei jatqan jerdı qaitaryp alu jönındegı komissiianyŋ qyzmetıne jeke toqtalǧym keledı. Komissiia jūmysynyŋ aiasynda auyl şaruaşylyǧy maqsatyndaǧy 2,9 million gektar jer memleketke qaitaryldy. Jyldyŋ soŋyna deiın kemınde 5 million gektar jerdı qaitaryp alu josparlanyp otyr. İgerılmei jatqan nemese zaŋsyz berılgen jer kölemı 10 million gektarǧa juyqtaidy. Ükımet pen äkımdıkter kelesı jyldyŋ soŋyna deiın osy jerlerge qatysty naqty şeşım qabyldauǧa tiıs. Qazır jer mäselesın tekseruge jariialanǧan moratorii de küşın joidy. Būl qadam jūmysqa oŋ yqpalyn tigızedı dep oilaimyn.
El ekonomikasyn tūraqty damytuǧa su tapşylyǧy qatty kedergı bolyp otyr. Qazır būl ūlttyq qauıpsızdık mäselesıne ainaldy. Syrttan keletın su azaiyp barady. Sol sudyŋ özın tiımsız paidalanu jaǧdaidy odan ärı uşyqtyryp otyr. Sudyŋ 40 paiyzy qūmǧa sıŋıp jatyr. Būl salada basqa da tüitkılder az emes. Atap aitqanda, infraqūrylym äbden tozǧan. Sondai-aq avtomattandyru jäne sifrlandyru deŋgeiı tömen. Ǧylymi negızdeme joq, mamandar tapşy. Būl mäselelerdı şeşu üşın Ükımet janyndaǧy Su keŋesınıŋ jūmysyn jandandyru qajet, bılımdı sarapşylardy jūmysqa tartu kerek. Qajettı mamandardy daiarlau üşın būl saladaǧy ırgelı ärı myqty joǧary oqu ornyn anyqtaǧan jön. Su salasyn damytudyŋ üş jyldyq jobasyn äzırleu kerek.
ÜŞINŞI BAǦDAR.
EL BOLAŞAǦYNA ARNALǦAN STRATEGİIаLYQ İNVESTİSİIа.
Elımızdıŋ basty qūndylyǧy – adam. Būl – aiqyn närse. Sondyqtan ūlttyq bailyqty teŋ bölu jäne barşaǧa bırdei mümkındık beru – reformanyŋ basty maqsaty. Ūlt saulyǧy jaqsy bolsa ǧana, qoǧam ornyqty damidy. Densaulyq saqtau salasynda bıraz reforma jürgızıldı. Degenmen onyŋ jaǧdaiy älı de mäz emes. Ärine, jyldar boiy qordalanǧan tüitkılder bır mezette şeşılmeidı.
Sondyqtan asa maŋyzdy mäselelerdı retke keltıruge basa män bergen jön. Sonyŋ bırı – qarjylandyru jüiesı. Osy salaǧa qarjynyŋ jetkılıktı bölınbeuı qalypty jaǧdaiǧa ainalǧan. Sonyŋ kesırınen jūrt saqtandyru jüiesıne qosylsa da, medisinalyq qyzmet tolyq kölemde körsetılmei otyr.
Bügınde medisinalyq kömek memleket kepıldık bergen jäne saqtandyru paketı dep ekıge bölıngen. Aşyǧyn aitsaq, mūndai jüienıŋ tiımdılıgı tömen. Tıptı, saqtandyru modelı tūraqsyz ärı jüiesız damuda. Būl – ülken olqylyq. Erıktı medisinalyq saqtandyru jüiesın engızetın uaqyt äldeqaşan jettı. Ükımetke densaulyq saqtau salasyn jäne jalpy äleumettık salany qarjylandyru jüiesın qaita qaraudy tapsyramyn.
Medisinalyq infraqūrylymdy keşendı türde jaqsartuǧa basa nazar audaru kerek. Memleket pen jekemenşıktıŋ serıktestıgın tiımdı paidalanǧan jön. Medisina – investisiia saluǧa qolaily sala. Tek oǧan dūrys jaǧdai jasau qajet. Men kelesı jyldan bastap ūlttyq jobany jüzege asyrudy tapsyrdym. Būl qūjat, eŋ aldymen, auyl tūrǧyndarynyŋ sūranysyn qanaǧattandyruǧa arnalǧan.
Bügınde elımızdegı 650 eldı mekende emdeu mekemesı joq. Aldaǧy ekı jylda būl auyldarda medisinalyq jäne feldşerlık-akuşerlık bölımşeler salynyp, qajettı qūral-jabdyqpen tolyq qamtamasyz etıledı. Osylaişa, memleket bır millionnan astam adamnyŋ alǧaşqy medisinalyq-sanitarlyq kömek aluyna mümkındık jasaidy. Ūlttyq joba aiasynda 32 audandyq auruhana zamanǧa sai jaŋaryp, endı audanaralyq köpbeiındı mekemege ainalady. Onda insultten emdeu ortalyqtary, hirurgiia, jansaqtau jäne oŋaltu bölımderı aşylady. Būl tört millionnan astam adamǧa körsetıletın medisinalyq qyzmettıŋ sapasyn arttyrady.
Sonymen qatar, telemedisina baǧytyn damytamyz. Sol arqyly şalǧaida tūratyn halyqqa sapaly medisinalyq qyzmet körsetıletın bolady.
Densaulyq saqtau salasy bäsekege qabılettı boluy üşın därıgerler daiyndau jüiesın jetıldırgen jön. Medisinalyq joǧary oqu oryndarynyŋ janynan köpbeiındı auruhanalar jäne klinikalar aşylady. Aldaǧy üş jylda rezidenturaǧa bölınetın grant sany 70 paiyzǧa köbeiedı. Mūnyŋ bärı ūlt densaulyǧyn söz jüzınde emes, ıs jüzınde jaqsartuǧa septıgın tigızedı.
Kelesı maŋyzdy mäsele – bılım beru jüiesı turaly. Būl sala ūlt sapasyn jaqsartu ısınde asa maŋyzdy röl atqarady. Qazaqta «El bolamyn deseŋ, besıgıŋdı tüze» degen söz bar. Sondyqtan mektepke deiıngı tärbie jūmysy basty nazarda boluy kerek. Alaida bızde ekıden alty jasqa deiıngı balalardyŋ jartysynan astamy ǧana balabaqşaǧa barady. Mūndai olqylyqqa jol beruge bolmaidy. Balalardy balabaqşamen qamtamasyz etu mäselesın tüpkılıktı şeşu qajet.
Oǧan qosa, tärbieşılerdıŋ äleumettık märtebesın arttyryp, jalaqysyn köbeitu kerek. Osy saladaǧy mamandarǧa qoiylatyn naqty talaptar bekıtıluge tiıs. Olardyŋ jūmys jüktemesın de bırtındep azaitqan jön. Öz ısıne adal ūstazdar bılım beru salasynyŋ damuyna zor üles qosady. Sondyqtan balabaqşany emes, tärbieşını attestasiialau qajet.
Orta bılımnıŋ sapasy – tabysty ūlt boludyŋ taǧy bır maŋyzdy şarty.
Ärbır oquşynyŋ bılım alyp, jan-jaqty damuy üşın qolaily jaǧdai jasaluǧa tiıs. Sol üşın «Jaily mektep» ūlttyq jobasy qolǧa alyndy. Bız 2025 jylǧa deiın 800 myŋ balanyŋ zamanaui mektepte oquyna jaǧdai jasaimyz. Osylaişa, apatty jaǧdaidaǧy jäne üş auysymmen oqityn mektep mäselesın tolyq şeşemız. Būl auyl jäne qala mektepterınıŋ aiyrmaşylyǧyn edäuır azaitady. Jalpy, mektep salu Ükımet jäne äkımdıkter üşın basty mındettıŋ bırı boluy kerek. Jemqorlardyŋ zaŋsyz tapqan qarjysy olar sottalǧan soŋ memleketke ötıp, tügeldei mektep qūrylysyna jūmsaluǧa tiıs.
Ükımet osy bastamany zaŋ tūrǧysynan räsımdeu turaly şeşım qabyldauy kerek.
Mektep formasyn barlyq oquşyǧa barynşa qoljetımdı etu asa maŋyzdy. Äleumettık tūrǧydan älsız sanalatyn keibır toptaǧy balalarǧa ony biudjet esebınen beru qajet dep sanaimyn. Mektep formasyna arnalǧan memlekettık tapsyrysty otandyq jeŋıl önerkäsıptı damytuǧa beiımdegen jön.
Jaŋa Qazaqstandy qūru ısınde mūǧalımderdıŋ rölı airyqşa ekenı sözsız. Memleketımızde soŋǧy jyldary ūstaz mamandyǧynyŋ abyroi-bedelın arttyru üşın köp jūmys jasaldy. Degenmen būl baǧytta älı de bırşama özgerıster qajet. Pedagogikalyq joǧary oqu oryndaryn akkreditasiialaudyŋ jaŋa standarty qabyldanady. Sondai-aq ūstazdardyŋ qūzyret aiasy aiqyndalady. Jahandyq ǧylymi-tehnikalyq damu barysyn eskersek, joǧary synyptarda jaratylystanu-matematika pänderın jäne aǧylşyn tılın oqytudy barynşa küşeitu maŋyzdy.
Qoǧamda qazaq jäne orys tılın mektepte oqytu mäselesı boiynşa pıkırtalas bolyp jatyr. Naqty aitaiyn: bız qazaq tılın de, orys tılın de jaqsy bıletın balalardy tärbieleuımız qajet. Sebebı būl ūrpaqtyŋ müddesı üşın kerek. Oqu-aǧartu ministrlıgı populisterdıŋ jetegınde ketpei, balalardyŋ müddesın qorǧauǧa tiıs. Bılımdı jäne bırneşe tıldı meŋgergen ūrpaq bolaşaqqa senımmen qadam basady. Bızdıŋ küşımız – jastardyŋ bılımınde.
Tehnikalyq jäne käsıbi bılım beretın oqu oryndary eŋbek naryǧynyŋ naqty sūranysyna beiımdeluı jäne elımızdıŋ jaŋa ekonomikalyq baǧdarynyŋ mındetterıne sai boluy kerek. Ata-analar men oquşylar alǧan bılımnıŋ jäne igergen maşyq-daǧdysynyŋ sapaly jäne sūranysqa ie boluy üşın belgılı bır deŋgeide jauapty ekenın sezınuge tiıs. Sondyqtan olarmen de ünemı ärıptestık qatynas ornata bılu kerek. Osy maqsatta jeke bılım beru vaucherlerın engızu josparlanyp otyr. Balanyŋ bılım aluyna, onyŋ ışınde synyptan tys oquyna memleket böletın qarajat bıryŋǧai bılım beru esepşottarynda jinaqtalady. Bır sözben aitqanda, mūny balalardyŋ bılım aluyna investisiia retınde jūmsalatyn alǧaşqy maqsatty kapitaly deuge bolady. Būl qadam elımızdıŋ ärbır azamaty üşın bırdei mümkındık qaǧidatyn ıs jüzınde qoldanuǧa jol aşady. Joǧary bılım salasyndaǧy reformalardy da osy baǧytta jüzege asyrǧan jön.
Otandyq joǧary oqu oryndarynyŋ bılım sapasy artqan saiyn ondaǧy oqu aqysy da öse tüsedı. Sondyqtan memleket ūlttyq bıryŋǧai testıleudıŋ nätijesıne jäne basqa da körsetkışterge bailanysty bılım beru granttaryn ärtürlı deŋgeide böludı josparlap otyr. Onyŋ kölemı 30-dan 100 paiyz aralyǧynda bolady. Bılım aluǧa jyldyq ösımı 2-3 paiyz bolatyn jeŋıldetılgen nesie de berıledı. Būl şaralar joǧary bılımnıŋ qoljetımdılıgın arttyryp qana qoimai, qoǧamda ärıptestık jäne özara jauapkerşılık qaǧidatyn nyǧaita tüsedı.
Kelesı maŋyzdy mäsele – studentterdı jataqhanamen qamtamasyz etu. Būl tüitkıldı şeşu üşın joǧary oqu oryndarymen jäne qūrylys kompaniialarymen memlekettık-jekemenşık serıktestık ornatu täsılın barynşa engızu kerek. Sondai-aq barlyq mäselenıŋ şeşımın tabudy memlekettıŋ moinyna ılu dūrys emes dep sanaimyn. Sol sebeptı memleketten qarajat alu üşın jekemenşık joǧary oqu oryndarynyŋ jataqhanasy bolu şart. Ärine, mūny oqu oryndarynan bırtındep talap etken jön. Studentterdıŋ jekelegen, äleumettık tūrǧydan az qamtylǧan sanattary üşın päter jaldauǧa ketetın şyǧynyn subsidiialau mümkındıgın de qarastyruǧa bolady. Joǧary oqu oryndary janyndaǧy endaument-qorlar bılım beru ekojüiesın damytudyŋ negızgı buynyna ainaluǧa tiıs.
Maqsatty kapitaldyŋ mūndai qorlary älemdegı ozyq universitetterde ǧylymdy jäne innovasiiany qarjylandyrudyŋ özegı sanalady. Eŋbekaqyny naryqtaǧy jaǧdaiǧa sai ösıru – halyqtyŋ äl-auqatyn arttyrudyŋ basty faktory.Memleket eŋ tömengı jalaqyny aiqyndaudyŋ jaŋa täsılın engızedı. Būl ädıs onyŋ mölşerın bırtındep ūlǧaituǧa mümkındık beredı. Men eŋ tömengı jalaqy deŋgeiın 60 myŋ teŋgeden 70 myŋ teŋgege deiın köteru turaly şeşım qabyldadym. Būl şeşım 1,8 million azamattyŋ tabysyna tıkelei äser etedı.
Bız zeinetaqy jüiesın de qaita jaŋǧyrtamyz.
Zeinetaqynyŋ eŋ tömengı bazalyq mölşerlemesın bırtındep eŋ tömengı künkörıs deŋgeiınıŋ 70 paiyzyna, al joǧarǧy şegın 120 paiyzyna jetkızu qajet. Būǧan deiın qabyldanǧan şeşımdermen bırge būl qadam 2025 jylǧa qarai jiyntyq zeinetaqy mölşerın ortaşa alǧanda 27 paiyzǧa köbeitedı.
Sondai-aq, äleumettıŋ talap-tılegın eskere otyryp, äielderdıŋ zeinet jasyn 2028 jylǧa deiın 61 jas deŋgeiınde qaldyramyz.
Bıryŋǧai jinaqtauşy zeinetaqy qorynyŋ tiımdı investisiialyq strategiiasyn äzırleu qajet. Būl jūmysqa ıskerlık abyroi-bedelı men käsıbi bılıktılıgı joǧary mamandary bar jeke kompaniialardy tartuǧa bolady. Äleumettık qamsyzdandyru jüiesıne de özgerıs engızu kerek. Bız 2023 jylǧy 1 qaŋtardan bastap bala kütımı üşın tölemaqy töleu merzımın säbi bır jarym jasqa tolǧanǧa deiın ūzartamyz. Balalardyŋ eŋ maŋyzdy şaǧynda – säbi kezınde ata-analary janynda köbırek bolady.
Äleumettık saqtandyru jüiesıne qatysuşylarǧa jūmyssyz qalǧany üşın tölenetın tölemaqy ortaşa ailyq tabysynyŋ 45 paiyzyna deiın köbeitıledı. Būl qadam osyndai jaǧdaiǧa tap bolǧan jandarǧa septıgın tigızıp, qyzmetke tezırek oraluyna mümkındık beredı. Atauly äleumettık kömektıŋ bıryŋǧai jüiesın qūru azamattardyŋ äl-auqatyn jaqsartu ısındegı maŋyzdy qadamnyŋ bırı bolmaq.
2023 jyldan bastap, Otbasynyŋ sifrlyq kartasy jäne Äleumettık ämiian siiaqty täsılderdı engızu josparlanyp otyr. Osy bastamalar aiasynda memlekettık qoldaudyŋ türlı şaralary bırıktırıledı. Onyŋ bärı barynşa tüsınıktı, eŋ bastysy, naqty bolady ärı aldyn ala jasalady.
Jastarǧa jan-jaqty qoldau körsetu – memleketımızdıŋ basty mındetınıŋ bırı. Eŋbekpen qamtityn türlı şaralar arqyly kelesı jyly 100 myŋ jasqa jūmys beruımız kerek. Jastardyŋ käsıpkerlık bastamalaryna qoldau körsetıle bermek. Olarǧa jeŋıldetılgen tärtıppen jyldyq ösımı 2,5 paiyz bolatyn şaǧyn nesie berıledı. Būl şaralar qoǧamnyŋ barynşa üilesımdı ärı ädılettı boluyna yqpal etedı.
Jalpyhalyqtyq referendumda qabyldanǧan konstitusiialyq özgerıster Ädılettı Qazaqstannyŋ simvolyna ainaldy. Bız Ata zaŋymyzda jer men tabiǧi resurstar halyqtyŋ menşıgı degen basty qaǧidatty bekıttık. Būl – qūr söz emes. Būl – barlyq reformanyŋ arqauy. Ärbır otbasy elımız paidalanyp jatqan ūlttyq bailyqtyŋ igılıgın köruı kerek. Sondyqtan men jariialaǧan Balalar jylynyŋ aiasynda «Ūlttyq qor – balalarǧa» atty mülde jaŋa baǧdarlamany jüzege asyru öte maŋyzdy dep sanaimyn. Ūlttyq qordyŋ jyl saiynǧy investisiialyq tabysynyŋ 50 paiyzyn balalardyŋ arnauly jinaqtauşy esepşotyna audarudy ūsynamyn. Qarjy är bala 18 jasqa tolǧanǧa deiın audarylyp tūrady, ony merzımınen būryn esepşottan şyǧaryp aluǧa bolmaidy. Jinaqtalǧan qarjy balalar kämelet jasyna tolǧannan keiın olardyŋ baspana nemese bılım aluyna jūmsalatyn bolady. Būl qarajat öskeleŋ ūrpaqtyŋ ülken ömırge qadam basuyna mümkındık beredı.
Qor, şyn mänınde, ūlttyq märtebege ie bolyp, halqymyzdyŋ igılıgıne qyzmet etedı. Bastamany mūqiiat äzırleu qajettıgın eskere otyryp, jobany 2024 jylǧy 1 qaŋtardan bastap ıske qosudy tapsyramyn. «Samūryq-Qazyna» qory taza paidasynyŋ kemınde 7 paiyzyn «Qazaqstan halqyna» qoǧamdyq qoryna audaratyn bolady. Būl – Jaŋa Qazaqstannyŋ sipatyna sai keletın maŋyzdy bastama. Sondai-aq tabysy mol käsıpkerler men azamattar qorǧa demeuşılık körsete beredı dep senemın.
Jalpy, adam äleuetın damytu – maŋyzdy mäselenıŋ bırı. Osy oraida, şetelden daryndy jandardy elge tartu qajet. Äsırese, şyǧarmaşylyq jäne käsıpkerlık salada jetıstıkke jetken azamattardy şaqyru kerek. Men tiımdı köşı-qon saiasaty turaly aityp otyrmyn. Sūranysqa ie bolyp otyrǧan jäne joǧary bılıktı mamandardyŋ tapşylyǧyn azaitu qajet. Ǧylym, densaulyq saqtau, öndırıs, IT salalarynyŋ bılıktı mamandaryna jeŋıldık jasalady. Memleket olarǧa elımızde tūraqty tūru üşın viza beredı. Şetel käsıpkerlerı on jylǧa viza räsımdep, Qazaqstanda tūruǧa mümkındık alady. Bıraq olar ekonomikamyzǧa 300 myŋ dollardan astam investisiia saluy qajet.
Qandastardyŋ köşıp keluıne jäne ışkı migrasiiaǧa qatysty saiasat tübegeilı özgeredı. Būl oraida, demografiialyq jäne ekonomikalyq ürdısterdı eskeru kerek. Sondai-aq jalpyūlttyq müddenı basşylyqqa alu öte maŋyzdy.
Quatty ūlttyŋ dıŋgegı – halyq. Eŋ bastysy, azamattarymyzdyŋ densaulyǧy myqty, bılımı tereŋ boluy kerek. Käsıbilık pen eŋbekqorlyq qoǧamymyzda eŋ joǧary orynda tūruy kerek. Taǧy da qaitalap aitamyn. Elımızde eŋbekqor adam, käsıbi maman eŋ syily adam boluǧa tiıs. Osyndai azamattar memleketımızdı damytady. Men Ūlttyq qūryltaida jäne «Jastar ruhynyŋ» sezınde būǧan arnaiy toqtaldym. Bız qarapaiym eŋbek adamyna qūrmet körsetuımız kerek. Qandai käsıppen ainalyssaŋ da, ony sapaly atqaru maŋyzdy.
Jastar naqty bır mamandyqtyŋ qyr-syryn jetık bıluge ūmtylǧany jön. Öz salasynyŋ şeberıne ärdaiym sūranys bolady. Öskeleŋ ūrpaq Qazaqstanda ǧana emes, özge elderde bäsekege qabılettı boluy kerek. Körşı memlekettıŋ azamattary şetelge baryp, jūmys talǧamai eŋbek etıp jatyr. Olar bızdıŋ elde de öte jaqsy tabys tauyp jür. Şyn mänınde, eŋ bastysy – adal eŋbek. Bız mūny jete tüsınetın ūrpaq tärbieleuge tiıspız. İdeologiia jūmysynda osyǧan basa män bergen jön.
TÖRTINŞI BAǦDAR.
MEMLEKETTIK BASQARU ISIN QAITA JAŊǦYRTU.
Ekonomikany tübegeilı reformalau üşın memlekettık basqaru jüiesıne serpılıs qajet. Jūrt bos sözden, jarqyn bolaşaq turaly jalyndy ūrandardan jalyqty. Halyq memlekettık organdardyŋ öz uädesın qaǧaz betınde emes, ıs jüzınde oryndaǧanyn qalaidy. Saiasi qyzmetşılerdıŋ jeke jauapkerşılıgın arttyra otyryp, memlekettık basqaru jüiesın ortalyqsyzdandyruǧa basa män beru kerek.
Ükımettıŋ keibır qūzyretterın ministrlıkterge bergen jön. Naqty bır saladaǧy saiasatqa «ūjymdasqan kabinet» emes, naqty bır ministr jauap beruge tiıs. Ükımet salaaralyq mäselelerdı şeşumen şūǧyldanuy qajet. Premer-Ministr Keŋsesın memlekettık basqaru ısınıŋ üzdık standarttaryna sai keletın, yqşamdy Ükımet apparaty retınde qaita qūru osy baǧyttaǧy alǧaşqy qadam bolmaq. Basty maqsat – onyŋ atauyn özgertu emes, naqty reforma jasau. Bız ortalyq mekemelerdı oŋtailandyru arqyly jergılıktı atqaruşy organdardyŋ ökılettıgın aitarlyqtai keŋeituımız kerek. Būl täsıl qordalanǧan mäselelerdı öŋırlerde, el ışınde şeşuge mümkındık beredı. Jergılıktı özın-özı basqaru mäselelerıne, qoǧamdyq keŋesterdıŋ, päter ielerı kooperativterı men mülık ielerı bırlestıkterınıŋ qyzmetın özgertuge airyqşa nazar audaru qajet.
Tūrǧyn-üiler men qala infraqūrylymyn abattandyru mäselesın qolǧa alu kerek. Ǧimarattardyŋ syrtqy körınısı jäne ışkı infraqūrylymnyŋ qyzmetı azamattardyŋ köŋılınen şyqpaidy, elımızdı şeteldıkterdıŋ aldynda yŋǧaisyz jaǧdaiǧa qaldyrady. Ükımetke jaŋa äkımşılık reforma äzırleudı tapsyramyn. Oǧan qosa, memlekettık organdardyŋ jūmys nätijesın jaqsartyp, jauapkerşılıgın arttyrǧan jön.
Bızge sapalyq tūrǧydan jaŋa memlekettık basqaruşylar qajet. Memlekettık qyzmetşılerdı ırıkteu jäne jūmystan bosatu jüiesın zaman talabyn eskere otyryp, qaita jasau qajet. Memlekettık qyzmet jeke sektordaǧy käsıbi mamandar üşın barynşa aşyq bolǧany dūrys. Kadrlyq rezervtı nyǧaitu kerek. Memlekettık qyzmet ısterı agenttıgı tolyqqandy strategiialyq HR institutyna ainaluǧa tiıs. Ükımet Agenttıkpen bırlesıp, bükıl älemdegı azamattarymyzdyŋ äleuetın jūmyldyru üşın arnaiy platformany ıske qosuy kerek.
Kvazimemlekettık sektordaǧy basqaru ısınıŋ tiımdılıgın arttyruǧa airyqşa nazar audarǧan jön. Būl baǧytta naqty jūmys atqaryla bastady. Sony aiaǧyna deiın jetkızu kerek. Ol üşın «Samūryq-Qazyna» qorynyŋ jaŋa jūmys ülgısın tüpkılıktı aiqyndap alu qajet. Älemdegı eŋ üzdık investisiialyq jäne öndırıstık kompaniialardy ülgı retınde alu kerek. Memlekettık aktivterdı basqaru ısı barynşa aşyq boluǧa tiıs. Ükımet jyl saiyn Ūlttyq baiandama äzırleudı qamtamasyz etedı jäne ony Parlamentke joldaidy.
BESINŞI BAǦDAR.
ZAŊ JÄNE TÄRTIP.
Qoǧamda zaŋ üstemdıgı berık ornyǧyp, sot törelıgı ädıl atqaryluy qajet.
Osyǧan orai, qazylar qauymyn şūǧyl türde qaita ırıktep, jaŋartyp jasaqtau kerek. Qazylar joǧary bılıktı, adal, sondai-aq jemqorlyqtan taza boluy qajet. Eŋ aldymen, barlyq sudialardyŋ märtebesın teŋestırgen jön. Olar özınen joǧary tūrǧan ärıptesterıne täueldı bolmauy kerek. Köptegen sot töraǧasy lauazymy sudia lauazymy bolyp özgeredı. Sot töraǧasy jäne Sot alqasynyŋ töraǧasy lauazymyna ümıtkerdı sudialar özderı sailaityn täsıl engızudı ūsynamyn. Joǧarǧy Sot sudialaryn da sailau arqyly taŋdau täsılın engızgen jön. Ol üşın Prezident ümıtkerlerdı balamaly negızde Senatqa ūsynuy kerek. Atalǧan salaǧa myqty zaŋgerlerdı tartu üşın materialdyq jaǧdai jasau qajet. Sudialardyŋ derbestıgın arttyru üşın Joǧarǧy sot keŋesınıŋ märtebesın nyǧaitqan dūrys. Sudia boluǧa ümıtkerlerdı daiyndau, bılıktılıgın köteru jūmysy Keŋestıŋ qūzyretıne berıledı. Sondai-aq olardyŋ şektı jasyn ūzartu, ökılettıgın toqtatu mäselesımen de osy mekeme ainalysady. Būl memlekettık organ naqty kadrlyq funksiialary bar, tolyqqandy institutqa ainaluy kerek.
Kadrlardy ırıkteuden bastap, barlyq deŋgeidegı sottardy taǧaiyndauǧa ūsynym beruge deiıngı bükıl mındet solarǧa jükteledı. Küştık qūrylymdar sotqa yqpal etpeuge tiıs. Būl – öte maŋyzdy. Sudialarǧa äkımşılık qysym körsetetın amal-täsıldıŋ bärı joiyluy kerek. Sudialardyŋ qyzmetıne aralasudy şektei otyryp, olardyŋ zaŋ būzǧany üşın jauapkerşılıgın arttyramyz. Sudianyŋ öreskel qatelık jıbergen jäne küşın joiǧan ärbır sot aktısın Qazylar alqasy tekseruge tiıs. «Sot törelıgın atqaru sapasy» boiynşa sudialardy baǧalau jäne jauapkerşılıkke tartu institutyn tübegeilı qaita qaraǧan jön.
Apelliasiia institutyn reformalau qajet. Ister bırınşı satydaǧy sotqa qaitarylmai, naqty män-maŋyzy boiynşa şeşım şyǧaryluy kerek. Äkımşılık ädılettıŋ qoldanylu aiasyn da keŋeitu qajet. Äkımşılık qūqyq būzuşylyqtardyŋ auqymdy bölıgınıŋ jäne memlekettık organdarmen aradaǧy azamattyq-qūqyqtyq daulardyŋ Äkımşılık räsımdık-prosestık kodekspen retteluı otandyq sot törelıgın barynşa ızgılendırıp, ädıldıkke bastaidy. Sonymen bırge, audandyq jäne oblystyq sottar deŋgeiındegı sot törelıgınıŋ qoljetımdı bolu mäselesın pysyqtau kerek. Biznes ökılderı sot alymdarynyŋ tym joǧary boluy olardyŋ öz müddesın qorǧauyna aitarlyqtai kedergı keltıredı dep esepteidı. Būl – oryndy pıkır. Sondyqtan qazırgıdei talap-aryzda körsetılgen somadan alynatyn paiyz mölşerınıŋ ornyna mülıktık daular boiynşa oiǧa qonymdy alym mölşerın belgıleu qajet.
Memlekettıŋ sot prosesıne qatysuyn azaitqan jön. Memlekettık organdar arasyndaǧy sot daularyn da retke keltıretın kez keldı. Eger ekı ministrlık zaŋ normalaryn ärtürlı tüsınse, ondai mäselenı Ükımet tüpkılıktı şeşuge tiıs. Däl osyndai täsıldı memlekettık organdardyŋ memlekettık ūiymdarmen aradaǧy daularyna da qatysty qoldanu qajet. Türlı öŋırde ūqsas ıster boiynşa ärtürlı şeşımder qabyldanatyn jaittar jiı kezdesedı. Qazır sifrlyq taldau jasaityn qūral äzırlenude. Sol arqyly sot törelıgın atqaru ısın bırızdendıruge mümkındık tuady. Joǧarǧy Sot osy intellektualdy jüienı tolyq engızudı tezdetkenı jön. Ärine, sot jüiesın reformalau mūnymen aiaqtalmaidy. Būl şaruamen mamandar Joǧarǧy Sottan tys ainalysa beredı.
Osy qadam üderıske bäsekelık sipat berıp, ony qoǧam ökılderı men täuelsız sarapşylar üşın aşyq, iaǧni anaǧūrlym tiımdı etedı.
Kelesı mäsele – qūqyq qorǧau organdaryn reformalau turaly. Būl sala ärdaiym qoǧamnyŋ jıtı nazarynda. «Qasırettı qaŋtar» oqiǧasy tärtıp saqşylary üşın naǧyz synaq boldy. Ol kezde arandatuşylardyŋ kesırınen şeruler jappai tärtıpsızdıkke ūlasty. Onyŋ aqyry memleketke qarsy bülık şyǧaruǧa äkep soqtyrdy. Jūrtty arandatuşylardyŋ köbı şartty nemese jeŋıl jazamen qūtylyp kettı. Şyn mänınde, olardyŋ kınäsı äldeqaida auyr.
Öitkenı jaǧdaidy qasaqana uşyqtyrdy. Sonyŋ saldarynan ıs nasyrǧa şauyp, qaiǧyly oqiǧalar boldy. Maǧan qūqyq qorǧauşylar, advokattar qauymdastyǧynyŋ ökılderı bırneşe ret ötınış joldady. Olar eldı jappai tärtıpsızdıkke ündegen adamdardy qataŋ jazalau qajet ekenın aitty. Būl – oryndy ūsynys. Sondyqtan ökılettı organdarǧa osy mäselenı qarastyryp, naqty şara qabyldaudy tapsyramyn.
Bız kez-kelgen aşyq arandatuşylyqqa jäne zaŋsyz ıs-äreketke qataŋ tosqauyl qoiuymyz kerek. El ışıne ırıtkı salǧan jäne zaŋ būzuǧa şaqyrǧan adamdar qataŋ jazadan qūtylyp ketpeidı. «Saiasi pliuralizmge aşyqpyz, ekstremizmnen, qaraqşylyq pen būzaqylyqtan qaşyqpyz» degen ortaq qaǧidany bükıl qoǧamnyŋ esıne salǧym keledı. Qasaqana arandatu bastalǧan jerde, söz bostandyǧy men pıkır aluandyǧy turaly äŋgıme qozǧaudyŋ özı artyq. Būl – qoǧamnyŋ tūraqtylyǧy men qauıpsızdıgıne nūqsan keltıru, memlekettıŋ tūǧyryn şaiqauǧa ärekettenu degen söz. Bızge el bırlıgı auadai qajet. Ereuılge qatysqandar da, küştık qūrylym qyzmetkerlerı de – öz azamattarymyz. Olar sot ädıl ötedı dep qana emes, qoǧam keşırımdı bolady dep ümıttenıp otyr.
Memleket qaŋtar oqiǧasyna qatysqan, bıraq auyr qylmys jasamaǧan azamattardyŋ jazasyn jeŋıldettı. Zaŋ būzǧandardyŋ bırqatary kınäsın tüsınıp, ötken ıske ökınıp otyr. Olarǧa keşırımmen qaraǧan dūrys dep oilaimyn. Sondyqtan men qaŋtar oqiǧasyna qatysuşylarǧa bır rettık raqymşylyq jariialau turaly şeşım qabyldadym. Raqymşylyq jappai tärtıpsızdıktı ūiymdastyruǧa qatysy bar adamdarǧa, sondai-aq, memleketke opasyzdyq jasaǧany jäne bilıktı küşpen basyp aluǧa ärekettengenı üşın aiyptalǧandarǧa qoldanylmaityny tüsınıktı. Sondai-aq laŋkestık jäne ekstremistık qylmys jasaǧandarǧa, residivisterge, jūrtty azaptaǧandarǧa raqymşylyq bolmaidy. Bız adamgerşılık tanyta otyryp, osy qaiǧyly oqiǧadan tiıstı qorytyndy jasaimyz. Mūndai jaǧdai endı eşqaşan qaitalanbaidy. Būǧan jol bermeimız. Qaŋtar oqiǧasy kezınde qaza bolǧan azamattardyŋ jaǧdaiy tömen otbasylaryna materialdyq kömek berıledı. «Qazaqstan halqyna» qory da osy igı ıske laiyqty üles qosa beredı dep oilaimyn. Bız qaŋtar oqiǧasynan sabaq alyp, qoǧamdyq qauıpsızdıktı edäuır küşeitu qajettıgın tüsındık.
Soŋǧy kezde adam öltıru, qaraqşylyq jasau siiaqty auyr qylmystar köbeiıp barady. Asa qatygezdıkpen jasalatyn mūndai äreketter bükıl qoǧamǧa qater töndıredı. Jazany qataitu, mūndai qylmys jasaǧandardy şartty türde merzımınen būryn bosatudy doǧaru arqyly osy qauıptı ürdıstıŋ tamyryna balta şabu kerek. Otbasylyq zorlyq-zombylyqty qylmys sanatyna jatqyzu mäselesı qoǧamda köpten berı talqylanyp jür. Qūqyq qorǧau organdary būl ūsynystyŋ dūrys ekenıne kümänmen qaraidy. Sebebı mūndai tūrmystyq jaǧdailardy anyqtau oŋai emes, iaǧni osyndai oqiǧalardy tergep-tekseru qiynǧa soǧady. Būl sözdıŋ de jany bar. Bıraq, qalai desek te, otbasylyq zorlyq-zombylyqqa köz jūma qarauǧa bolmaidy. Otbasynda oiran salatyndar jazaǧa tartylmasa, olar odan beter basynyp ketedı. Al japa şekkender müldem qorǧausyz qalady. Mūndai äreketter üşın jazany küşeitetın kez keldı dep sanaimyn. Zardap şekken jandar eldıŋ sözınen nemese bıreudıŋ qysym jasauynan qoryqpauy qajet. Sondyqtan, polisiia qyzmetkerlerı olarmen öte mūqiiat jūmys jürgızıp, tiıstı şaralardy qoldanuy kerek.
Sintetikalyq esırtkı tūtynatyndardyŋ köbeiuı ūlt saulyǧyna zor qauıp töndırude. Qazırgı ahual öte kürdelı, soŋǧy üş jylda tärkılengen «sintetikanyŋ» kölemı 10 ese artqan. Uaqyt ötken saiyn mūndai esırtkı arzan ärı qoljetımdı bola bastady. Naşaqorlar ony äleumettık jelı men türlı messendjer arqyly emın-erkın satyp alyp jatyr. Esırtkını, tıptı, üige äkep beretınder bar. Būl – asa qauıptı ärı auqymdy äleumettık kesel. Sintetikalyq esırtkını öndıruge jäne taratuǧa qarsy küres jalpyūlttyq deŋgeide jürgızıluge tiıs. Sondyqtan, Naşaqorlyqpen jäne esırtkı saudasymen küresudıŋ keşendı josparyn äzırleu qajet. İnternet jäne telefon arqyly jasalatyn alaiaqtyq äreketterge airyqşa nazar audaru kerek. Qūqyq qorǧau organdary mūndai qaterlerdı anyqtap, qylmyskerlerdı qūryqtau üşın aqparattyq-saraptama jūmysyn küşeituı kerek. Sondai-aq, azamattardyŋ qūqyqtyq jäne qarjylyq sauatyn jüielı türde arttyrǧan jön.
Biudjet qarjysyn jäne jalpyūlttyq bailyqty talan-tarajǧa salatyn jemqorlyq äreketter men onyŋ astyrtyn joldaryn ūiymdastyruşylardy ızdeuge, tüpkı amal-täsılderın anyqtauǧa barynşa küş salu öte maŋyzdy. Qylmystyq jäne Qylmystyq-prosestık kodeksterdı mūqiiat saralap, ondaǧy qoldanylmaityn nemese sot törelıgıne kedergı keltıretın artyq-auys närsenıŋ bärınen arylu qajet. Tiıstı tüzetuler engızılgennen keiın olardy qaita-qaita özgerte bermeu qajet. 2015 jyldan berı Qylmystyq jäne Qylmystyq-prosestık kodeksterge 1200-den astam özgerıs engızılgen. Uaqytşa jaǧdailarǧa bailanysty nemese aiasy tar korporativtı müddelerge bola zaŋdardy özgertuge jol berılmeuge tiıs. Sondyqtan, qylmystyq jäne qylmystyq-prosestık zaŋnamany tüzetu qūzyretın Ädılet ministrlıgıne beru qajet. Ol üşın mekemenıŋ kadrlyq äleuetın nyǧaityp, zaŋ şyǧaru qyzmetınıŋ sapasyn arttyru kerek.
Qūrmettı otandastar!
Bız bügın aldaǧy reformalardyŋ baǧyt-baǧdaryn aiqyndap aldyq. Endı memleketımızdı jäne qoǧamnyŋ barlyq salasyn jaŋǧyrta tüsuge tiıspız. Saiasi reformalar «Küştı Prezident – yqpaldy Parlament – esep beretın Ükımet» formulasymen jüzege asyrylyp jatyr. Būl tūjyrym – qoǧamymyzdyŋ myzǧymas tūǧyry. Reformalardyŋ mazmūny jan-jaqty tolyǧa bermek. Jalpyūlttyq yntymaqty jäne bilık pen qoǧamnyŋ serıktestıgın nyǧaita beremız. «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» qaǧidasyn ūstanu asa maŋyzdy. Bız qoǧamǧa ırıtkı saludy emes, eldı ızgı maqsatqa jūmyldyrudy oilauymyz kerek. Ädılettı Qazaqstan ideiasynyŋ tüpkı mänı – osy.
Bızdıŋ aldymyzda airyqşa mındet tūr. Būl – elımızdıŋ egemendıgın jäne jerımızdıŋ tūtastyǧyn saqtap qalu. Eldıgımızdı qorǧaudyŋ eŋ basty joly – berekelı bırlık. Būdan basqa jol joq. El bırlıgı qaşanda eŋ basty qūndylyq sanalǧan. Qazır onyŋ özektılıgı arta tüstı. Halqymyz tatulyq pen tūraqtylyqqa erekşe män bergen. Ony bärınen biık qoiǧan. Bız däl osy kezde bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧara bıluımız kerek.
Qūrmettı Parlament deputtatary!
Qadırlı otandastar!
Memleketımızdıŋ bolaşaǧyna tıkelei qatysy bar oi-pıkırlerımdı ortaǧa salǧym keledı. Qazırgı geosaiasi jaǧdaida bız memlekettılıgımızdı bırtındep nyǧaityp, reformalar men jaŋaru baǧdaryn nyq ūstanuymyz qajet. Bız barynşa mūqiiat äreket jasap, elımızdıŋ ūzaq merzımdı müddesıne sai jūmys jürgızuımız kerek. Reformalardyŋ qazırgı qarqynyn saqtau, saiasi mäselelerdıŋ bärın keiınge qaldyrmai şeşu asa maŋyzdy. Ol üşın aldaǧy sailau kezeŋderın tiımdı josparlau qajet. Prezidenttıŋ kezektı sailauy 2024 jyly, al Parlament sailauy 2025 jyly ötuge tiıs ekenın barşaŋyz bılesızder. Jaŋa strategiiaǧa säikes basty memlekettık instituttardy keşendı türde qaita jaŋǧyrtuǧa kırısu qajet dep sanaimyn. Būl qadam bızge är azamatymyzdyŋ äl-auqatyn arttyru jäne bükıl elımızdı örkendetu jolyndaǧy ortaq jūmysty jandandyruǧa mümkındık beredı.
Bilık özınıŋ josparyn qoǧamnan jasyryn ūstaityn saiasi dästürden aryluymyz kerek. Sondyqtan men bügın aldaǧy sailau nauqandarynyŋ kestesın barşa halyqqa jariialaǧym keledı. Men biylǧy küzde kezekten tys Prezident sailauyn ötkızudı ūsynamyn. Ädılettı Qazaqstandy qūru jolynda tübegeilı jäne jan-jaqty reformalardy tabysty jüzege asyru üşın halyqtyŋ jaŋa senım mandaty qajet. Men üşın memleket müddesı bärınen biık. Sondyqtan men ökılettık merzımımdı qysqartuǧa jäne kezekten tys Prezident sailauyna baruǧa daiynmyn. Sondai-aq men köp oilanyp, Prezident ökılettıgı merzımderınıŋ sanyn jäne ūzaqtyǧyn qaita qarau qajet degen bailamǧa keldım. Prezident mandatyn ūzaqtyǧy 7 jyldyq bır merzımmen şekteudı ūsynamyn. Bıraq qaita sailanuǧa tyiym salynady.Būl bastamanyŋ negızı qandai? Bır jaǧynan, 7 jyl – kez kelgen auqymdy baǧdarlamany jüzege asyru üşın jetkılıktı kezeŋ. Ekınşı jaǧynan, Prezident mandatyn bır merzımmen şekteu Memleket basşysynyŋ jalpyūlttyq damudyŋ strategiialyq mındetterın şeşuge barynşa jūmyluyn qamtamasyz etedı.
Tırşılık toqtamaidy, jahandyq üderıster men el ışındegı qoǧamdyq damudyŋ qarqyny kün ötken saiyn artyp keledı. Men ūsynyp otyrǧan konstitusiialyq jaŋalyq bilıktı monopolizasiialau qaupın aitarlyqtai azaitady. Däl osy sebeptı men prezidenttı bır merzımge ǧana sailau normasyn engızudı ūsynyp otyrmyn. Bız bilıktı jasaqtaudyŋ jäne onyŋ qyzmetın qamtamasyz etudıŋ örkeniettı qaǧidattaryn bekıtuge tiıspız. Jaŋa prezidenttık jüie saiasi tūraqtylyqty nyǧaityp, qoǧamdyq qūrylystyŋ qazaqstandyq ülgısın ornyqtyrady. Prezidenttı bır merzımge ǧana sailau normasyn sailaudan keiın Parlamenttıŋ qarauyna ūsynamyn. Parlament oŋ şeşım qabyldasa, Otanymyzda jaŋa saiasi däuır bastalady. Elımızdı saiasi jaŋǧyrtu üderısınde parlamentarizmdı damytu ısı airyqşa oryn alady. Jaŋarǧan Ata zaŋymyz ädıl ärı aşyq erejelerı bar saiasi jüienıŋ mülde jaŋa standarttaryn engızedı.
Saiasi partiialardy tırkeu räsımı aitarlyqtai jeŋıldetıldı. Parlament pen mäslihattardy partiialyq tızım jäne bır mandatty okrug boiynşa jasaqtaudyŋ tyŋ täsılderı ıske qosylady. Jalpy, konstitusiialyq reformada közdelgen institusionaldyq özgerıstıŋ bärın osy jyldyŋ soŋyna deiın zaŋmen bekıtıp, aiaqtau qajet. Būl özgerıster saiasi partiialardyŋ sanyn arttyrady, saiasi bäsekenı küşeitedı, halyq qalaulylarynyŋ jaŋa legı paida boluyna septıgın tigızedı. Eskı täsıl boiynşa sailanǧan bilıktıŋ ökıldı organdarynyŋ kezekten tys sailau nauqany arqyly jaŋaruy – zaŋdylyq. Sondyqtan Mäjılıstıŋ jäne barlyq deŋgeidegı mäslihattardyŋ sailauyn kelesı jyldyŋ bırınşı jartysynda ötkızudı ūsynamyn. Bız köpşılıktıŋ müddesın bıldıretın deputattardyŋ jaŋa qūramyn jasaqtaimyz. Būl qadam mäslihattar men Parlament jūmysynyŋ tiımdılıgın arttyrary sözsız.
Bolaşaqta Ükımet qūramyna sailauşylardyŋ basym köpşılıgınıŋ dauysyn alǧan saiasi küşterdıŋ ǧana emes, Parlamenttegı basqa da partiialardyŋ ökılderı kıruı mümkın. Mūndai täsıl atqaruşy bilıkke bükıl qoǧamnyŋ talap-tılegın eskeretın tiımdı şeşımder qabyldauǧa mümkındık beredı. Sonymen, biyl Prezident sailauy, kelesı jyly Mäjılıs jäne mäslihat deputattarynyŋ sailauy ötedı. Sodan keiın Ükımet qūramy jasaqtalady. Sonyŋ nätijesınde 2023 jyldyŋ ortasynda Prezident, Parlament, Ükımet siiaqty negızgı saiasi instituttardyŋ bärı qaita jaŋǧyryp, jaŋarady.
Bız aşyq bäsekelestık ornyqqan jäne bärıne teŋ mümkındık berıletın Ädılettı Qazaqstandy qūryp jatyrmyz. Auqymdy saiasi özgerısterdı aşyqtyq, ädıldık jäne özara senım arqyly jüzege asyru asa maŋyzdy. Jaŋa sailau nauqanynyŋ merzımderın jäne onyŋ retın elge aşyq jariialau şeşım qabyldau kezındegı aşyqtyq qaǧidatyna sai keledı. Osy qadamnyŋ bärı bızdıŋ «Küştı Prezident – yqpaldy Parlament – esep beretın Ükımet» atty basty formulamyzdy bırtındep naqty män-mazmūnmen baiyta tüsedı.
Bızdıŋ bügıngı bastamalarymyz Qazaqstannyŋ bolaşaǧyn aiqyndaidy.
Bız kün saiyn eskı men jaŋanyŋ, toqyrau men damudyŋ arasynan taŋdau jasaimyz. Barşaŋyzdy ūlt müddesı üşın ūiysuǧa şaqyramyn. Bärımız bırlıgımızdı bekemdei bılsek, eşqaşan ädıldıkten attamasaq, berekelı el bolamyz. Ädılettı Qazaqstandy qūru ısı endı ǧana bastaldy. Aldaǧy joldyŋ qiyndyǧy köp. Būl baǧdarymyz eşqaşan özgermeidı, ışkı jäne syrtqy ahual qandai bolsa da jalǧasa beredı. Qol qusyryp otyratyndar men qasaqana kedergı jasaityndarǧa oryn joq. Bız taŋdaǧan jolymyzdan ainymaimyz! Endeşe Ädılettı Qazaqstandy bırge qūraiyq! Qasiettı Otanymyzdy bırge örkendeteiık, aǧaiyn!
