Bız köp jaǧdaida, konstitusiona-lizmdı keŋes däuırımen bailanystyramyz. Aldyŋǧy konstitusiialar bolǧan kezde Qazaqstanda şynaiy konstitusionalizm boldy ma? KSRO qalyptasqan sätten bastap, memlekettık ūiymnyŋ ırgelı qaǧidasy – bıryŋǧai odaqtyq memleket ūǧymy boldy. 1924 jylǧy Konstitusiiaǧa säikes respublika-lardyŋ egemendıgı Odaq qūzyretıne kıretın kölemde jäne arnaiy taqyryppen şekteldı (3-bap).
Osyndai ereje 1936 jylǧy 5 jeltoqsanda VIII Bükılodaqtyq Keŋester sezı qabyldaǧan KSRO-nyŋ jaŋartylǧan Konstitusiiasynda da qamtyldy. Al 1977 jylǧy Konstitusiiada respublikalardyŋ egemendıgı turaly eşteŋe aitylmaǧan. Tiıstı bap KSRO Konstitusiiasyna jatqyzylǧan mäselelerde ǧana, iaǧni respublikalardyŋ öz aumaǧynda memlekettık bilıktı öz betınşe jüzege asyru qūqyǧy turaly körınısımen şektelgen. Mäselen, Keŋes Sosialistık Respublikalar Odaǧynyŋ 1924 jylǧy Konstitusiiasynda Odaqqa jüktelgen mäseleler boiynşa maqala 24 tarmaq bolsa, 1936 jyldardaǧy Negızgı Zaŋnyŋ tiıstı maqalasy – 23, al 1977 jylǧy Konstitusiiada mäselelerdıŋ tızımı 12 tarmaqqa deiın qysqardy. Keŋestık kezeŋnıŋ konstitusiialyq täjıribesı qataŋ ortalyqtandyru üderısımen sipattalady. 1936 jäne 1977 jyldardaǧy KSRO-nyŋ Konstitusiiasy deklarativtı jäne jalǧan boldy. Olardyŋ basty maqsaty – sosialistık jüienıŋ artyqşylyqtaryn, onyŋ jetıstıkterın nasihattauda boldy. Memlekettık jäne qoǧamdyq ömırdı naqty qūqyqtyq retteu mäselesı Konstitusiiamen nemese tıptı zaŋ aktılerımen de jüzege asyrylmady. Olardyŋ köbı tek resmi türde qoldanuǧa arnalǧan memlekettık jäne vedomstvolyq normativtık aktılermen oryndaldy jäne köp jaǧdaida tek «qyzmettık qoldanys» sipatymen belgılendı. Keŋes ökımetınıŋ konstitusiialyq täjıribesınde Odaq territoriiasy men odaqtyq respublikalardyŋ territoriialary mäselelerı özınşe anyqtaldy. 1924 jäne 1936 jyldardaǧy KSRO-nyŋ Konstitusiiasy odaqtyq respublikalar arasyndaǧy şekaralardy özgertuge onyŋ kelısımınsız (6-bap jäne 18-bap) jol bermeitın erejemen şektelıp, tek Odaqtyŋ syrtqy şekaralary turaly jäne odaqtyq respublikalar aumaǧyn özgertu ökılettılıgı bar KSRO Joǧarǧy Keŋesı turaly söz etıledı. Alaida 1977 jylǧy KSRO-nyŋ Konstitusiiasy Odaqtyq respublikalardyŋ territoriialaryn qamtityn Odaq territoriiasynyŋ bırtūtastyǧyn jariialady (75-bap). Odaqtyq ortalyqtyŋ kelısımınsız özgertıluı mümkın bolmady (78-bap). Odaqtyq respublikalar arasyndaǧy şekara tiıstı respublikalardyŋ özara kelısımı boiynşa KSRO-nyŋ bekıtuımen özgertıluı mümkın. Demek, KSRO-nyŋ soŋǧy Konstitusiiasy ekı territoriialyq üstemdıktı – KSRO men Odaq Respublikasyn ornatty. Bıraq būl täsıl sözsız qarama-qaişylyqtardy tudyrdy. Belgılı bolǧandai, 1937 jäne 1978 jyldardaǧy Qazaq KSR Konstitusiiasy qūrylymynda KSRO-nyŋ tiıstı Konstitusiialarynyŋ qūrylymy tolyǧymen qaitalandy. Sonymen qatar, 1978 jylǧy Konstitusiiada Qazaq KSR qūzyretıne jatatyn mäselelerdıŋ tızbesı 1936 jylǧy Konstitusiiamen salystyrǧanda aitarlyqtai qysqardy, būl taǧy da qataŋ ortalyqtandyru üderısın körsetedı. 1937 jylǧy Negızgı Zaŋmen salystyrǧanda, 1978 jyly qabyldanǧan Qazaq KSR-nıŋ Konstitusiiasy respublikadaǧy eŋ joǧarǧy memlekettık basqaru organdarynyŋ konstitusiialyq qūzyrettılıkterın ekı ese azaitty. Eger Odaqtyq respublikalar arasyndaǧy şekaralardaǧy özgerısterdı maqūldau, jergılıktı halyqtyŋ pıkırın joqqa şyǧaratyn Odaqtyq ortalyqqa jatatyn bolsa, onda respublika Konstitusiiasynyŋ qandai halyqtyq sipatyn aituǧa bolady? Bırqatar oŋtüstık ölkeler Qazaqstan qūramynan Özbekstanǧa, batysynda Cheliabı oblysyna jäne t.b. köşuı Odaqtyq ortalyqtyŋ eşkımmen sanaspaitynyn körsettı. Qazaq jerınde eŋ qauıptı iadrolyq synaq poligonyn ornalastyrǧan Keŋes ökımetı bükıl halyqtyŋ ömırıne qauıp töndırdı. Bır sözben aitqanda, Konstitusiialyq zaŋdylyq pen adamgerşılık qaǧidattary jaiyna qaldy. 1978 jylǧy Qazaq KSR-nıŋ Konstitusiiasynyŋ jūmys üderısı 1993 jyly Täuelsız Qazaqstan memleketı alǧaşqy Konstitusiiasyn qabyldaǧanǧa deiın jalǧasty. Qazaqstannyŋ memlekettık egemendıgı turaly Deklarasiia – täuelsızdık üşın kürestıŋ ǧasyrlar boiǧy zaŋdy nätijesı. «Faktıden zaŋǧa köşu» – Qazaqstannyŋ memlekettık egemendıgı turaly Deklarasiiany osylai sipattauǧa bolady. Būl Qazaqstannyŋ egemen memleket retınde märtebesın rastaityn jäne onyŋ memlekettılıgın jandandyruǧa zor ynta tudyrdy. Qazaqstannyŋ memlekettık egemendıgı turaly Deklarasiia negızınen respublikanyŋ bükıl halqynyŋ atynan jüzege asyrylǧan ışkı egemendıktı jariialau jäne onyŋ basty nysany – kez kelgen ūlt ökılderınıŋ saiasi üderısterge jäne öz mädenietın damytuǧa qatysu qūqyǧy. 1991 jylǧy jeltoqsanda jariialanǧan «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgı turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiialyq zaŋy Qazaq-stannyŋ özın-özı syrtqy anyqtau formulasyna säikes keledı. Qazaqstan Respublikasynyŋ 1993 jylǧy Konstitusiiasy Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık egemendıgı turaly Deklarasiia bastap bergen konstitusiialyq üderıstıŋ belgılı bır kezeŋı ǧana boldy. Deklarasiiada «jaŋa Konstitusiiany, egemen memleket retınde respublikanyŋ märtebesın jüzege asyratyn zaŋnamalyq aktılerdı äzırleudıŋ negızı» degen ereje qamtylǧan. Būl ereje Qazaqstannyŋ memlekettık-qūqyqtyq damuyn jedeldettı. Deklarasiia negızınde Qazaqstan Respublikasynyŋ bırınşı jäne ekınşı konstitusiialary tüzıldı. Postkeŋestık kezeŋdegı Qazaqstannyŋ konstitusiialyq damuyna tän erekşelık, onda «örısteuşı nemese qalyptasuşy konstitusionalizm» elementınıŋ boluy. Onyŋ maǧynasyn konstitusiialyq qūrylystyŋ sol kezeŋde oryn alǧan saiasi jäne äleumettık-ekonomikalyq şynaiylyqqa bırtındep beiımdeluı üderısınde tūjyrymdaimyz. 1993 jäne 1995 jyldardaǧy Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasynyŋ mätınderın salystyrmaly taldau nätijesı Qazaqstannyŋ konstitusiialyq zaŋnamasy memlekettık-qūqyqtyq damudyŋ üzdıksızdıgı qaǧidattarynan şyǧatyndyǧyn körsetedı. Bıraq ekı Negızgı Zaŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyqtar edäuır, olar negızınen qūrylymdyq-mazmūndyq tüzılımınde. «Konstitusiiany qabyldauǧa bolady, eŋ qiyn närse – adamdardy soǧan säikes ömır süruge mäjbürleu» deidı fransuz filosofy T.Karleil.
Būl tūrǧyda, täuelsız Qazaqstannyŋ alǧaşqy Konstitusiialary äleumettık müddelerdıŋ jiyntyǧy men saiasi küşterdıŋ teŋgerımın körsetetın ideologiialyq baǧdarlanuy tym äserlı boluy nazardan tys qalmady. 2007 jyly qabyldanǧan Negızgı Zaŋǧa engızılgen tüzetuler konstitusionalizmnıŋ jaŋa kezeŋınıŋ bastauy boldy.
Erlan ARYN,
professor, ekonomika
ǧylymdarynyŋ doktory
