2021 jylǧy 29 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne körnekı aqparat jäne dıni qyzmet mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋyna qol qoidy
Būl qoǧamda tıl mäselesıne qatysty jiı talqylanyp jürgen keibır özektı mäselege nüktesın qoidy. Būl tek «Tıl turaly» zaŋǧa ǧana emes, «Halyq densaulyǧy jäne densaulyq saqtau jüiesı turaly» kodekske, «Kölık turaly», «Temır jol kölıgı turaly», «Avtomobil kölıgı turaly», «Jarnama turaly», «Sauda qyzmetın retteu turaly», «Bailanys turaly», «Işkı su kölıgı turaly», «Maşinalar men jabdyqtardyŋ qauıpsızdıgı turaly», «Oiynşyqtardyŋ qauıpsızdıgı turaly, «Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau turaly», «Qazaqstan Respublikasynyŋ äue keŋıstıgın paidalanu jäne aviasiia qyzmetı turaly», «Tūrǧyn üi qūrylysyna ülestık qatysu turaly», «Poşta turaly», «Kinematografiia turaly», iaǧni jalpy sany 16 zaŋnamalyq aktıge tüzetuler engızıldı. Olai bolsa zaŋnamaǧa engızılgen özgerıster men tolyqtyrularǧa qatysty qysqaşa mälımet bere keteiık.
«Tıl turaly» zaŋǧa engızılgen jaŋalyqtyŋ bırı 19-bapqa qatysty. Jaŋa redaksiiada äkımşılık-aumaqtyq bırlıkterdıŋ, eldı mekenderdıŋ qūramdas bölıkterınıŋ, sondai-aq basqa da fizikalyq-geografiialyq obektılerdıŋ dästürlı, tarihi qalyptasqan qazaqşa ataulary memlekettık tılde jazylady. Būryn «ekı tılde jazyluy tiıs» degen talap halqymyzdyŋ tarihi qalyptasqan keibır ataularyn «qisyq» jazuǧa itermeleitın. Mysaly, «Ūly Dalany» – «Uly Dala», «Täuelsızdıktı» – «Tauelsizdik», «Mäŋgılık Eldı» – «Mangilik El», «Küişı Dinany» – «Kiuişi Dina» dep jazudy talap etuşılerdıŋ uäjıne qarsy zaŋdy argument paida boldy.
«Qazaqstan Respublikasynyŋ äkımşılık-aumaqtyq qūrylysy turaly» QR zaŋyna säikes äkımşılık-aumaqtyq bırlıkterge: oblys, audan, auyldyq okrug, qala, kent, auyl, eldı mekenderge; äkımşılık-aumaqtyq bırlıkterdıŋ qūramdas bölıkterıne – şaǧyn audandar, qaladaǧy audandar, alaŋdar, daŋǧyldar, bulvarlar, köşeler, oramdar, saiabaqtar, skverler, köpirler jäne eldı mekenderdıŋ basqa da bölikterı jatady. Osy norma engızılmei tūrǧanǧa deiın elımızdegı äkımşılık-aumaqtyq bırlıkterdıŋ, eldı mekenderdıŋ qūramdas bölıkterınıŋ ataulary, sondai-aq basqa da fizikalyq-geografiialyq obektılerdıŋ ataulary transliterasiia erejelerine säikes memlekettık tılde jäne basqa da tılderde berılgen (ornalastyrylǧan). Qazırgı uaqytta engızılgen özgerısterge säikes ataulardyŋ tek memlekettık tılde jazyluyna mümkındık bar.
«Qazaqstan Respublikasyndaǧy tılder turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋy Qazaqstan Respublikasynda tılderdıŋ qoldanyluynyŋ qūqyqtyq negızderın belgıleitın negızgı normativtık qūqyqtyq akt ekenın atap ötkım keledı. Osyǧan bailanysty, mümkındıktı paidalana otyryp, käsıpkerlerge, jarnama agenttıkterınıŋ ökılderıne maŋdaişalar men körnekı aqparat mätınderın ornalastyru kezınde tıl turaly zaŋnamanyŋ talaptaryn saqtauǧa şaqyramyn
Sondai-aq zaŋnyŋ 21-baby da tolyqtyrylyp, körnekı aqparat mäselelerıne qatysty özgerıster engızıldı. Jaŋa redaksiiadaǧy zaŋnama talaptaryna säikes derektemeler men körnekı aqparattyŋ mätınderı orfografiia normalary jäne mätınnıŋ teŋ tüpnūsqaly audarmasy saqtala otyryp jazylady.
Memlekettik organdardyŋ mörleri men mörtaŋbalarynyŋ mätininde olardyŋ ataulary memlekettik tilde jazylady. Menşik nysanyna qaramastan, ūiymdar mörleriniŋ, mörtabandarynyŋ mätini memlekettik tilde jäne orys tilinde jazylady.
Memlekettık ūiymdardyŋ blankılerı memlekettık tılde jäne orys tılınde, qajet bolǧan kezde basqa tılderde de jazylady. Memlekettık emes ūiymdardyŋ blankılerı memlekettık tılde, qajet bolǧan kezde orys tılınde jäne (nemese) basqa tılderde de jazylady. Būryn memlekettık emes organdardyŋ blankılerı men mörlerıne qatysty mūndai talap bolmaǧan edı.
Memlekettık ūiymdardyŋ maŋdaişalary memlekettık tılde jäne orys tılınde, qajet bolǧan kezde basqa tılderde de ornalastyrylady. Memlekettık emes ūiymdardyŋ maŋdaişalary memlekettık tılde, qajet bolǧan kezde orys tılınde jäne (nemese) basqa tılderde de ornalastyrylady. Qazaqstan Respublikasynda qorǧalatyn, memlekettık emes ūiymdardyŋ maŋdaişalarynda paidalanylatyn tauar belgılerı özgermegen türınde jazylady. Būl da zaŋnamaǧa engızılgen soŋǧy özgerıster nätijesınde paida bolǧan talap.
Eger Qazaqstan Respublikasy ratifikasiialaǧan halyqaralyq şarttarda özgeşe közdelmese, jol belgılerındegı jazbalar memlekettık tılde jazylady.
Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamalyq aktılerınde özgeşe közdelmese, habarlandyrular, jarnama, preiskuranttar, baǧa körsetkişteri, as mäzırlerı, nūsqaǧyştar jäne basqa da körneki aqparat memlekettık tılde, qajet bolǧan kezde orys tılınde jäne (nemese) basqa tilderde de ornalastyrylady. Zaŋnyŋ aldyŋǧy mätınınde atalǧan nysandardyŋ bärı mındettı türde qazaq jäne orys tılderın, qajet bolǧan jaǧdaida ǧana özge tılderde jazyluy mümkın ekendıgı jazylǧan bolatyn. Būl memlekettık tıldıŋ äleuetın, statusyn köteru, qoldanys aiasyn keŋeituge baǧyttalǧan oŋdy özgerıster dep sanauǧa bolady.
Qazaqstanda öndiriletin tauarlardyŋ arnaiy mälimetter körsetilgen tauarlyq japsyrmalarynda (etiketkalarynda), taŋbalamalarynda, nūsqaulyqtarynda memlekettik tilde jäne orys tilinde qajetti aqparat boluǧa tiis.
Şetelde öndirilgen tauarlardyŋ arnaiy mälimetter körsetilgen tauarlyq japsyrmalary (etiketkalary), taŋbalamalary, nūsqaulyqtary importtauşy ūiymdardyŋ qarajaty esebinen memlekettik tildegi jäne orys tilindegi audarmasymen qamtamasyz etiledi.
Derektemeler men körnekı aqparattyŋ barlyq mätini mynadai retpen: memlekettik tilde – sol jaǧyna nemese joǧarǧy jaǧyna, orys tilinde oŋ jaǧyna nemese tömengi jaǧyna ornalasady, birdei ölşemdegi äriptermen jazylady. Qajettigine qarai derektemeler men körnekı aqparattyŋ mätinderi qosymşa basqa da tilderge audaryluy mümkin. Būl jaǧdaida qarip ölşemi normativtik qūqyqtyq aktilerde belgilengen talaptardan aspauǧa tiis. Auyzşa aqparat, habarlandyru, jarnama memlekettik tilde, orys jäne qajet bolǧan jaǧdaida basqa da tilderde beriledi.
Zaŋǧa engızılgen tüzetuler körnekı aqparatta memlekettık tıldı mındettı paidalanudy qamtamasyz etuge baǧyttalǧanyn, körnekı aqparatty mätındık resımdeudıŋ mazmūndyq bölıgıne qoiylatyn talaptardy közdeitının, sondai-aq körnekı aqparattyŋ qataryna mäzırler men körsetkışter engızılgenın atap ötken jön.
Atap aitqanda, memlekettık emes ūiymdar, käsıpkerlık subektılerı maŋdaişalardy, habarlandyrulardy, jarnamany, preiskuranttardy, baǧa belgılerın, mäzırlerdı, nūsqaǧyştardy jäne basqa da körnekı aqparatty memlekettık tılde jäne qajet bolǧan kezde ǧana orys jäne (nemese) basqa da tılderde ornalastyruǧa mındettı. Būryndary as mäzırınıŋ qai tılde jazylatyndyǧy zaŋmen rettelmegen bolatyn. Tiısınşe mäzırdıŋ qazaq tılındegı nūsqasynyŋ bolmauy el azamattarynyŋ jiı narazylyǧyn tuǧyzyp otyratyn.
Sonymen bırge, engızılgen normalar orys tılınıŋ qoldanyluyna şekteu qoimaityndyǧyn erekşe atap ötkım keledı. Būl rette memlekettık emes ūiymdarǧa, atap aitsaq, käsıpkerlık subektılerıne blankılerın, maŋdaişalaryn tek memlekettık tılde, qajet bolǧan jaǧdaida orys jäne/nemese basqa da tılderde ornalastyruǧa taŋdau qūqy berılgen.
Qorytyndylai kele, «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tılder turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋy Qazaqstan Respublikasynda tılderdıŋ qoldanyluynyŋ qūqyqtyq negızderın belgıleitın negızgı normativtık qūqyqtyq akt ekenın atap ötkım keledı. Osyǧan bailanysty, mümkındıktı paidalana otyryp, käsıpkerlerge, jarnama agenttıkterınıŋ ökılderıne maŋdaişalar men körnekı aqparat mätınderın ornalastyru kezınde tıl turaly zaŋnamanyŋ talaptaryn saqtauǧa şaqyramyn.
Bügınde «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly», «Jarnama turaly» Qazaqstan Respublikasy zaŋdarynyŋ jaŋa talaptaryn tüsındıru maqsatynda elordamyzda tılderdı qoldanudyŋ qūqyqtyq negızderın retteitın jūmys organy Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasy Nūr-Sūltan qalasynyŋ «Atameken» käsıpkerler palatasymen bırlesıp, käsıpkerlık ökılderımen (ırı sauda üilerı, meiramhanalar jäne t. b.) tüsındıru jūmystaryn jürgızude. Sondai-aq tiıstı organdardyŋ qyzmetkerlerımen bırlesıp, qalanyŋ orta jäne şaǧyn käsıpkerlık subektılerı arasynda köşpelı seminarlar men tüsındıru jūmystary jalǧasyp jatyr.
Osy rette orfografiia normalaryna säikes mätınderdı memlekettık tılde ornalastyru, körnekı aqparatta grammatikalyq qatelerdıŋ aldyn alu boiynşa qajettı aqparatty abai.institute, tilqural.kz, emle.kz, termincom.kz, sozdikqor.kz, atau.kz, qujat.kz, qazcorpora.kz saittarynan aluǧa nemese tıkelei Nūr-Sūltan qalasynyŋ Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasyna jügınuge bolady. Tel.: 8 (7172) 55-67-29, 55-67-26, 55-75-59.
Säken ESIRKEP, «Nūr-Sūltan qalasynyŋ
Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasy» MM basşysy
