Momaqan meşın jyly halqymyz üşın qadırı asqan, märtebesı biıktegen jyl boldy. Azattyqtyŋ şirek ǧasyr toiyn atap ötıp, özge jūrt aldynda keregesı keŋ, şaŋyraǧy biık, ūstanymy berık, oiy erkın el bolǧanymyzdy däleldedık. Aǧyn su sekıldı aǧyp bara jatqan berekelı jylda halqymyzdyŋ jadynda mäŋgılık qalatyn oqiǧalar men ūltymyzdyŋ abyroiy men aibynyn asyrǧan talantty tūlǧalardyŋ mereitoilaryn qal-qadırımızşe atap ötıp, tarihymyzdy taǧy bır tyŋ derektermen tolyqtyrdyq. Endeşe, salmaqty sözdı sodan bastaiyq…
AZATTYQ AŊSAǦAN ARPALYS
Däl osydan jüz jyl būryn erkın jürıp, eş būǧauǧa basy syimaǧan ör mınezdı, er jürektı qazaqtyŋ saiyn dalasynda Resei patşasynyŋ 1916 jylǧy 25 mausymdaǧy armiianyŋ qara jūmysyna 19-dan 43-jasqa deiıngı er azamattardy şaqyru jönındegı jarlyǧyna qarsylyq körsetken bas köteru bastaldy. Onyŋ soŋy ūlt-azattyq köterılıske ūlasty.
Jergılıktı jūrttyŋ aşu yzasy men qanjardai ötkır namysyn eşkım toqtata almady. Jüregı jalyndaǧan otty jıgıtter el ışındegı erjürektıgımen aty şyqqan azamattardyŋ maŋaiyna jinalyp, aşyq maidanǧa şyqty. 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs jalpaq dalany qamtydy. Köterılıstı basu üşın patşa ükımetı mūzdai qarulanǧan jazalauşy otriad şyǧardy.
Äsırese, Torǧai men Jetısu ölkesınde qarsylastyq erekşe qarqyn aldy. Jetısu men Türkıstan ölkesınde äskeri jaǧdai jariialanyp, patşa ükımetı oǧan äskeri küşterdı jıberdı. Jetısudaǧy ırı köterılıstıŋ bırı Qarqara aimaǧynda boldy. Ūzaq, Jämeŋke, Jaŋabai, Serıkbai sekıldı el aǧalary jinalyp, patşaǧa äsker bermeimız dep antqa sert bailasty. Būl oqiǧany zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezov «Qily zaman» povesınde aişyqty beinelengen. Al Torǧaidaǧy ūlt-azattyq köterılıstı qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesarynyŋ erjürek serıkterınıŋ bırı bolǧan İman batyrdyŋ nemeresı Amankeldı Üderbaiūly jäne Äbdıǧapar Janbosynūly men Ospan Şolaqūly sekıldı bedeldı tūlǧalar bastady.
Qysqaşa aitqanda, batyr babalarymyzdyŋ azattyq aŋsaǧan arpalysy tarihta mäŋgı qaldy. Biyl täuelsızdıktıŋ şirek ǧasyr toiy ūlt-azattyq köterılıstıŋ jüz jyldyǧymen qatar keldı. Būl jai säikestık emes. Azattyq dep atqa qonǧan atalarymyzdyŋ ör ruhynyŋ qaita jaŋǧyrǧany dep bılemız. Osyndai aituly jylda jer-jerde köterılıske qatysty ǧylymi konferensiialar ūiymdastyrylyp, tarihi oqiǧany jaŋaşa közqaraspen baiandaǧan kıtaptar jaryqqa şyǧyp, babalar ruhyna as berıldı.
BATYRDYŊ BASSÜIEGI ORALDY
Bodandyq qamytyn kimeimız dep atqa qonǧan tarihi oqiǧaǧa ǧasyr tolǧanda Torǧaidaǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ bel ortasynda jürgen qūralaidy közge atqan mergen, jaujürek batyr Keikı Kökembaiūlynyŋ toqsan jyldan astam Sankt-Peterbordaǧy Kunstkamerada saqtalǧan bassüiegı tuǧan elge oraldy.
Äigılı Keikı 1923 jyly säuır aiynda Jylanşyq boiyndaǧy Jalauly degen jerde jary Aqjanmen bırge qyzyldardyŋ qolynan qapyda qaza tabady. Otriad basşysy batyrdyŋ basyn kesıp alyp, Orynborǧa alyp ketkennen keiın tuystary denesın sol jerge jerlep, keiınırek eskertkış qoiady. Keŋestık kezeŋde mergennıŋ esımı auyzǧa alynbaǧanmen, otyz üş jasynda dünieden ozǧan daryndy jazuşy Aqan Nūrmanov Keikı turaly «Qūlannyŋ ajaly» degen klassikalyq roman jazdy.
Batyrdyŋ bassüiegı tuǧan elge oralǧannan keiın Majar elınde ony qalpyna keltıru jūmystary bastaldy. Oǧan Vengriianyŋ jaratylystanu ǧylymdary muzeiınıŋ antropologiialyq bölımınıŋ jetekşısı Agneş Kuştar basşylyq jasady. Belgılı bolǧandai, batyrdyŋ bassüiegı boiynşa jasalǧan müsınnıŋ säikestıgı 98,7 paiyzdy qūraǧan.
Taiauda QR Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly aldaǧy jyly batyr turaly derektı jäne körkem film tüsırıledı dep mälımdedı.
ÄLİHAN ESIMI ÄSPETTELDI
Biylǧy jyly körnektı qoǧam qairatkerı Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyq mereitoiy IýNESKO aiasynda ötıp, ūltymyzdyŋ ūly tūlǧasynyŋ esımı ūlyqtaldy.
Alaştyŋ ardaqty azamaty atanǧan Älihan atamyzdyŋ halqymyzdyŋ azattyǧy jolynda jasaǧan eŋbegı ölşeusız dep aituǧa bolady. XX ǧasyrdyŋ basynda qazaqtyŋ közı aşyq, kökıregı oiau tūlǧalarynyŋ basyn qosyp, Alaş qozǧalysyn qūryp, ūiqyda jatqan tuǧan jūrtynyŋ özge eldermen terezesı teŋ, keregesı keŋ bolsyn degen maqsatpen ūlttyq mūrat jolynda basyn bäigege tıktı. 1905 jyly 1-şı Memlekettık dumaǧa deputat bolyp sailandy. Alaşorda avtonomiialy ükımetınıŋ töraǧasy boldy. Keŋestık ükımettıŋ qandy qaqpanyna ılıkkenşe halqynyŋ qamyn oilap, talai tauqymettı tartyp, adam tözgısız qiynşylyqty kördı. Sonda da ūly tūlǧanyŋ ruhy synbady, qaita odan saiyn örşıp, tuǧan elınıŋ jarqyn keleşegı üşın tüpkı maqsatynan ainyǧan joq.
Mıne, osyndai ūly qairatkerdıŋ 150 jyldyq mereitoiy azattyqtyŋ şirek ǧasyr toiymen tūspa-tūs kelıp, körnektı qoǧam qairatkerıne qūrmet körsetıldı. Almatyda Memlekettık hatşynyŋ qatysuymen ǧylymi-konferensiia ötıp, ol elordada jalǧasty. Tūlǧanyŋ ömırı men qoǧamdyq qyzmetın tereŋ taldaǧan kıtaptar jaryq kördı. Astanadaǧy Esıl sol jaǧalauynan ülken köşenıŋ aty berıldı. Tuǧan jerı Qaraǧandy oblysy Aqtoǧai audanynda dübırlegen toi öttı. Sonyŋ bärı ūly asyl erdıŋ ūlylyǧyn körsetken taǧylymdy dünieler boldy.
BELGILI QALAMGERLER BELESTERI
Meşın jylynda ūlt ruhaniiatynda aitarlyqtai oryndary bar tūlǧalardyŋ mereitoilary öttı. Aitalyq, Abaitanudyŋ ǧylymi negızın qalap, ony ainalymǧa engızıp, «Abaidyŋ ädebiet mektebı» atty taqyrypta dissertasiia qorǧap, ädebiettanudyŋ bılgırı atanǧan körnektı ǧalym, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Qaiym Mūhamedhanovtyŋ tuǧanyna jüz jyl toldy. «Qūrmanǧazy» poemasymen qazaq poeziiasynyŋ aibynyn asyrǧan, Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy Hamit Erǧaliev atamyzdyŋ ǧasyrlyq toiy boldy. Sonau alpysynşy jyldary qazaq ädebietıne özgeşe örnek, jyp-jyly lep äkelgen jazuşy, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Caiyn Mūratbekovtıŋ tuǧan jerınde seksen jyldyǧy toilandy. Sonymen bırge «Eskeksız qaiyq», «Qyzyl ai», «Qūmdaǧy auyl» sekıldı şyǧarmalarymen oqyrmandardyŋ yqylasyna bölengen qalamger, marqūm Maǧzūm Sündetov te seksenge toldy. Bügınde ömırden erterek ozǧan jazuşynyŋ esımı köp aityla qoimaidy. Onyŋ mereitoiy atap ötıldı degen habarda közımızge şalynbady. Ärine, biylǧy jyly bır beles-ke köterılgen qalamgerlerdıŋ qatary köp. Onyŋ barlyǧyn tıze beruge şaǧyn maqalanyŋ jügı kötermeidı. Qazaq ädebietınıŋ qazynasyna sübelı tuyndylar bergen, qabyrǧaly jazuşy Beksūltan Nūrjekeūly Memlekettık syilyqtyŋ laureaty atanuy da jaǧymdy jaŋalyq dep qabyldadyq.
Toqsan auyz sözdı tüiındei kelgende, qazaq ruhaniiatynyŋ köşı odan ärı ılgerılep, ūltymyzdyŋ ūly tūlǧalaryn ardaqtai bereiık degım keledı!
Azamat ESENJOL
