Qazaqtyŋ daŋqty ūldarynyŋ bırı, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, jazuşy Bauyrjan Momyşūlynyŋ atyn älemge tanytqan 1941 jyldyŋ küzınde nemıs basqynşylarynan Mäskeu qalasyn qorǧau jolyndaǧy alty ailyq aiqas boldy. Osy qandy qyrǧynda qoldanǧan, keiın äskeri öner tarihynda «Momyşūly serıppesı» degen atpen qalǧan qorǧana jürıp, ūrys salatyn äigılı manevrı älemnıŋ bırqatar elderındegı äskeri bılım beru oqu oryndarynda arnaiy sabaq retınde oqytyla bastady. Mıne, sol sūrapyl künderdıŋ bastalǧanyna biylǧy küzde 76 jyl merzım tolyp otyr.
Ortaq Otanymyzdyŋ sol kezderı jüregı sanalǧan qalanyŋ maŋyn qandy qasapqa ainaldyrǧan būl baǧyttaǧy ūrys qimyldary ekı kezeŋnen tūrdy. Mūnyŋ bırınşısı 1941 jylǧy 30 qyrküiek pen 4 jeltoqsan arasyn alyp jatsa, ekınşısı 5 jeltoqsannan 1942 jylǧy 20 säuırge deiıngı aralyqty qamtydy. German äskeri basşylyǧynyŋ bliskrig jospary qūramyna kıretın osy «Taifun» operasiiasy sätsız aiaqtaluyna general İ.V.Panfilov diviziiasy airyqşa zor üles qosty.
Daŋqy osy şaiqasta küllı älemge 8-ınşı gvardiialyq diviziia atauymen taraityn 316-nşy atqyştar diviziiasy 1941 jyldyŋ şılde-tamyz ailarynda Almatyda qūryldy. Osy äskeri qūrylym qūramynda şaiqasyp, batalon komandirınen diviziia basqaruǧa deiın baratyn äigılı Bauyrjan Momyşūlynyŋ ataǧy da tap osy Mäskeu tübınen düiım jūrtqa tanyldy. Mūnda öz batalonyn qanşama ret dūşpan qorşauynan aman alyp şyqqan aǧa leitenant soǧystyŋ operativtı-taktikalyq ǧylymyna «Momyşūly serıppesı» degen jūmylysty qorǧanys kezındegı erekşe termindı engızuımen de äsker önerınıŋ tarihynda qaldy. Keiın ūrys qimyldaryn jürgızudıŋ būl taktikalyq täsılı älemnıŋ köptegen elderınıŋ joǧary äskeri oqu oryndarynda oqytylatyn boldy.
Qūramynda 13 myŋ jauyngerı bar diviziia 18 tamyz künı Almaty vokzalynan maidan dalasyna qarai jürıp kettı. Ol tamyzdyŋ soŋynda Novgorod tübıne ekınşı eşalon bolyp jettı. Stavka qūrylymdy faşisterdı Leningrad maŋynan türe quuǧa qoimaqşy bolyp edı. Bıraq kütpegen jerden Mäskeu tübınde paida bolǧan auyr ahual jospardy kürt özgertıp jıberdı. Osy tūsta faşister Briansk, Viazma, Smolensk tübınde 20 diviziiany qorşauǧa alyp, astanaǧa baratyn jol aşyq qaldy. Sondyqtan joǧary komandalyq basşylyqtyŋ būiryǧymen 316-nşy diviziia Volokolamsk tübıne şūǧyl jöneltıldı.
Mūnyŋ aldynda armiia qolbasşysy Georgii Jukov nemısterge jasaqşylardy, milisionerler men Kreml kursanttaryn qarsy qoiǧan edı. Qolbasşy Konstantin Rokossovskii qorşaudan şyqqandar men aiyp batalonyndaǧylardyŋ basyn qūrap, taǧy bır qūrylym jasady. Al Panfilovtyŋ diviziiasy aldyŋǧy şepke 14 qazanda kelıp jettı. Endı qalany jaudan qorǧau mındetı osy äskeri küşke jükteldı. Panfilovşylar ūrysqa alǧaş ret 16 qazanda kırdı. Olar nemısterdıŋ tankter toby men üş atqyştar diviziiasyna qarsy şyqty. Ädette, diviziianyŋ qorǧanysta qamtityn aumaǧy 8-12 şaqyrym bolsa, 316-nşy qūrylym 60 kün boiy 41-44 şaqyrymǧa sozylǧan atyrapty ūstap tūrdy.
Būl ūrystardyŋ barysynda Panfilov az küşpen tiımdı qorǧana bıludıŋ taktikasyn oilap tapty. Ol soǧys qimyldary kezınde jekelegen bekınıs toraptary men şabuyl jelılerınıŋ şebın ūiymdastyryp otyrdy. Mūnyŋ mänı mynada edı. Şaiqasty jürgızetın jauyngerler okoptar qazyp alyp, şabuyl aiaqtalǧanşa qorǧanysty ūstaidy. Al qaraŋǧy tüskennen keiın jasyryn artqa qarai ketıp, 1-3 şaqyrymdyq qaşyq jerge jaiǧasady. Olar barǧan jerlerınde tranşeia qazyp, ornalasyp alǧanşa jaumen Bauyrjan Momyşūlynyŋ batalony şaiqasa tūrady. Mıne, tap osy kezde keiınnen «Momyşūly serıppesı» degen atau alatyn termin bırınşı ret qoldanysqa engızıldı. Ädıldıgın aitqanda, būl, şyn mänınde, generaldyŋ teoriialyq oi-tolǧanysynan tuǧan taktika edı. Batyrdyŋ özı onyŋ anyqtamasyn bylaişa tüsındırdı. «Men ony Mäskeu tübındegı qorǧanys kezındegı ūrystarymyzdyŋ bärıne şaiqas barysynda dūşpannyŋ jolyn kesıp ötıp, sonyŋ jaǧyna şyǧyp, soŋymyzdan ondaǧan şaqyrymǧa deiın olardy ertıp äkelıp, sosyn qaitadan kerı soqqy berıp baryp, taǧy da ılgerı jyljyp ketıp qalu tän bolǧandyqtan, serıppe dep atadym. Osyndai manevrlermen jaudyŋ küşın jan-jaqqa ydyratyp jıberıp, bızdıŋ bölımderımız qaitadan negızgı küşke qosylatyn edı. Būl, şyn maǧynasynda, dūşpandy bıraz dıŋkelete tūryp, uaqyttan ūtuǧa mümkındık beretın aila bolatyn» dedı ol arada köptegen jyldar ötken soŋ.
Aǧa leitenant Bauyrjan Momyşūly özınıŋ älı oq-därı tütının iıskep körmegen sarbazdarynyŋ bır bölıgın diviziia jappai ūrysqa qosylatyn künnen säl būryn, 15 qazannyŋ tünınde özgeşe jauyngerlık synaqtan ötkızıp kördı. Jauyngerlık ruhtaryn köteru üşın är bölımşeden ekı soldattan alyp, ūzyn sany jüzge jetken sarbazdardy soŋyna ertıp alǧan ol tün jamylyp, Sereda derevniasynyŋ syrtqy jaǧyna keledı. Sol jerde aldaǧy ūrys qimyldarynyŋ josparyn tüzıp, gitlerşılderdıŋ osynda ornalasqan üş jüz adamdyq garnizonyna şabuyl jasaidy. Keskılesken şaiqas ekı saǧatqa sozyldy. Osylai tūtqiyldan soǧyp, jaudy bıraz küiretıp qaitqan jas jauyngerler bır tünnıŋ ışınde teŋdessız täjıribe aldy. Diviziia 15, 16, 17 künderı tarihta astanany qorǧaudaǧy erlıkke toly şaiqasty sätterdıŋ paraqtaryn qaldyrdy. Osy üş künnıŋ ışınde Mäskeuge basyp kıruge tiıs bolǧan nemıs-faşist äskerlerı orta joldan toqtatyldy. Mūnda qūrbandyqqa şalynu üşın jıberılgen diviziia qorǧanys soǧystary barysynda qanşama qatty soqqy alǧanymen, dıŋın saqtap, aman qaldy. Sol künderde kombat Bauyrjan Momyşūly özın «şaiqas alaŋynan şyǧyp ketu jäne şegınu» sekıldı auyr ūrys qimyldarynyŋ bırın ūiymdastyru men jürgızudıŋ ülken şeberı retınde tanytty. Mūny ol ylǧi adam küşı men qaruy sany äldeqaida köp jaumen aiqasta tiımdı qoldanyp, tūiyqtan jaqsy şyǧyp ketıp jürdı.
Qazır qolda bar qūjattardyŋ bırı Momyşūly batalonynyŋ Panfilov diviziiasynda ūdaiy arergard retınde paidalanylyp, kerektı kezınde negızgı küşterdıŋ şegınıs jasauyn qamtamasyz etıp otyrǧanyn aiǧaqtap körsetedı. Özınen küşı basym dūşpan äskerlerımen jürgızılgen sol auyr şaiqastardyŋ bärınde de batalon aldyna qoiylǧan mındettı abyroimen oryndap qana qoimai, sonymen bırge, jauyngerlık qabıletın saqtap qaldy. Būǧan 8-ınşı gvardiialyq panfilovşylar diviziiasynyŋ komandirı, polkovnik Boris Serebriakovtyŋ sol kezdegı äskeri baianatynda jazǧan: «Qorşau jaǧdaiynda arnaiy tapsyrmalardy oryndau üşın diviziiadan 5 ret jaudyŋ tylynda bölınıp qalǧan B.Momyşūly adam küşı men tehnikany saqtai otyryp, öz batalony men bekıtılıp berılgen bölımşelerdı şeberlıkpen alyp şyǧa bıldı» degen joldary tolyq aiǧaq bolady. Al armiia generaly İvan Chistiakov özınıŋ «Slujim Otchizne» degen kıtabynda Panfilovtyŋ airyqşa erlıgı men şyŋdalǧandyǧy üşın Bauyrjan Momyşūlyn baǧalai bılgenın atap ötedı. Mäskeu tübınde onyŋ qorşauda qalyp qoiǧan batalony bırneşe kün polktan eş habar ala almai, özınen küşı basym jaumen qaitpai şaiqasady. Ekı täulık keskılesken ūrys jürgızgen gvardiiaşylar 400-den astam faşistıŋ közın joiyp, olardyŋ Volokolam tas joly boiyndaǧy qozǧalysyn toqtatyp tastaidy. Aqyry orman alqaptary men jazyq dalalarda ärtürlı manevrler jasau arqyly qorşau şeŋberın būzyp ötıp, özınıŋ polkyna kelıp qosylady. Osydan keiın Panfilov Momyşūlynyŋ batalonyn özınıŋ janynda ūdaiy rezerv retınde ūstap, eŋ qiyn jaǧdailarda ūrys qimyldaryna qosyp tūruǧa şeşım qabyldaidy.
Mäskeu tübındegı şaiqastarda 8-ınşı gvardiialyq diviziiamen talai ret betpe-bet kelıp, ylǧi jeŋılıs tabumen bolǧan nemıstıŋ 4-ınşı tank tobyn basqaruşy general-polkovnik Erih Gepner özınıŋ kezektı bır baianatynda ony «ūrysty jürgızudıŋ barlyq jarǧylary men erejelerın būzyp soǧysatyn, soldattary tūtqynǧa tüse qoimaityn, öz ısterıne şekten tys berılgen jäne ölımnen qoryqpaityn jabaiy diviziia» dep atapty. Osy joryqtyŋ en ortasynda jürgen Bauyrjan Momyşūly 1941 jyldyŋ qaraşa aiynda polk basqarudy qolǧa alady. Ol polktı basqaryp tūrǧan kezınde Demian qalasynyŋ tübınde öz äskerlerın 20 topqa bölıp ornalastyrady. Söitıp, nemısterdıŋ osynda alty derevniaǧa bölınıp ornalasqan «Ölı bas» degen tūtas bır diviziiasyna tün ışınde bırneşe baǧyttan kezekpe-kezek soqqy beruge kırısedı. Baukeŋnıŋ toptary jau jaǧy qorǧanys şebın qūryp bola bergenınde dereu basqa jaqqa ketıp qalyp, kelesı qaptaldan atysty bastap ketıp tūrady. Köşpelıler täsılımen är qiyrdan bır berıp tūrǧan soqqy faşisterdı äbden sastyrady. Olar özderıne tūtas diviziianyŋ şabuyl jasap jatqanyna eş kümän keltırmeidı. Negızınde, sol sätte Momyşūly sarbazdarynyŋ sany nebärı 157 adam ǧana edı. Olar osyndai joiqyn soǧystyŋ arqasynda 1200 jau soldatyn jer jastandyrady.
Osyǧan ūqsas ūrys qimyldary jazuşy Aleksandr Bektıŋ 1942-1944 jyldary jazylǧan «Volokolamskoe şosse» (qazaqşasy – «Arpalys») atty romanynda jan-jaqty suretteledı. Kıtap jaryqqa şyqqan boida qalyŋ oqyrmannyŋ süiıktı tuyndylarynyŋ bırıne ainaldy. Sondyǧynan bolar, şyǧarma az uaqytta bırneşe tılge audarylyp ülgerdı. Romandy, äsırese, äskeri adamdar süisıne oqyp, özderıne kerektı oqulyq retınde qabyldady. Mysaly, 1946 jyly belgılı tärjımaşy Şlomo Even-Şoşan kıtapty ivrit tılıne audaryp berdı. Mäskeu tübındegı qala jolyn bılmeitın ivrit tıldı qauymǧa kıtap aty onşalyqty tüsınıktı bola qoimaǧan soŋ, audarmaşy ony «Panfilovşylar» degen atpen daiyndap, sol kezde älı Palestinanyŋ mandatynda tūrǧan Tel-Avivte basyp şyǧardy. Osy künderı Palmahtaǧy evrei işuvy astyrtyn qaruly küşterı rotalary bırınıŋ komandirı Beni Marşak kıtapta köterılgen problemalar özderıne de tän ekenın paiymdap, qarauyndaǧy jauyngerlerge tügel taratyp beredı. Köp ūzamai «Panfilovşylar» Palmah ofiserlerınıŋ üstel kıtabyna ainalady. Al İzrail memleketı men onyŋ qorǧanys armiiasy qūrylǧannan keiın Bauyrjan Momyşūlynyŋ soǧys taktikasy turaly syr şertetın hikaiat kursanttar mındettı türde oqityn sanauly oqulyqtardyŋ qatarynan oryn alady.
Ötken jylǧy şılde aiynda Resei prezidentı Vladimir Putin Kremlde ötkızgen nasizm qūrbandary men qarsylyq qozǧalysy qaharmandaryn eske tüsıruge arnalǧan kezdesude erekşe este qalatyn bır oqiǧa oryn aldy. Onda qatysuşylar aldynda söz söilegen İzrail tarihşysy Aron Şneer jas ūrpaqty patriottyq ruhta tärbieleudegı ädebiettıŋ rölıne toqtala kelıp, «Volokolam tas jolynyŋ» jas İzrail memleketın qūruda ūşan-teŋız kömegı bolǧanyn aityp öttı. «Būl kıtap sol kezde İzrail armiiasynyŋ ärbır ofiserıne qarumen bırge tapsyrylyp otyrdy, – dedı ol. – Būl bız üşın jai oqu qūraly bolyp qana qoiǧan joq, sonymen qatar, ıs-ärekette basşylyqqa alatyn nūsqaulyq retınde de keŋınen qoldanysqa engızıldı». Onyŋ aituynşa, İzrail armiiasy bas ştabynyŋ bastyǧy bolatyn general Mota Gur özınıŋ estelıgınde rota komandirı bolyp tūrǧan kezınde öz jauyngerlerımen arada bolǧan oqiǧany baiandap beredı. Ol soldattaryna kıtaptaǧy kombat Bauyrjan Momyşūlynyŋ qorqaqtyq körsetken jauyngerge qarata aitqan sözımen tıl qatady. Hikaiattyŋ osy epizodyn tauyp alyp, oqyp şyqqan rota komandirı sözınıŋ soŋyn: «Sen tek öz pozisiiamdy ǧana tastap kettım dep tūrsyŋ ba? Joq, sen Mäskeudı jauǧa berıp kettıŋ» dep bıtıredı. «Men sodan keiın äskeri taǧzym ettım de, būrylyp, ketıp qaldym, – dep eske alady general. – Bıraq soldattarymnyŋ men aitqan sözdıŋ maǧynasyn tolyq tüsıngenderıne tittei de şübälanǧan joqpyn». Al «Volokolam tas joly» älı künge deiın İzrail qorǧanys armiiasy ofiserlerınıŋ mındettı türde oqyp şyǧuǧa tiıstı kıtaby bolyp sanalady eken.
Ūly qolbasşy Bauyrjan Momyşūlynyŋ soǧys önerı taktikasynan tälım alatyn el jalǧyz İzrail ǧana emes. 1963 jyly Mäskeuge Kubanyŋ basşysy Fidel Kastro memlekettık saparmen keldı. Sonda oǧan: «Sız üşın Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ basty qaharmany kım?» degen sūraq qoiylǧanda, jūlyp alǧandai etıp bırden: «Aleksandr Bektıŋ «Volokolam tas joly» kıtabynyŋ keiıpkerı, qazaq Bauyrjan Momyşūly» dep jauap beredı. Sol jyly Baukeŋ qorǧanys ministrı Raul Kastronyŋ arnaiy şaqyruymen Kubaǧa baryp, ofiserler aldynda äskeri daiyndyq jönınde därıs oqydy. Sol joly Baukeŋ Fidel Kastronyŋ qyzmetten qoly qalt etkende «Volokolam tas joly» kıtabyn oqyp otyrǧan «Granma» gazetındegı suretın elge alyp keldı.
Osynyŋ bärın bılıp, sezınu bügıngı täuelsız Qazaq elı ūrpaqtaryn keremet maqtanyş sezımıne böleidı.
Serık PIRNAZAR
