Ärkım özınıŋ azamattyq qūqyǧyn bıluge mındettı. Sonyŋ eŋ bastysy – jeke bas qūqyǧyna tiıspeudı qamtamasyz etu. Basqalai aitqanda, būl – azamattyq qūqyq būzyluynyŋ aldyn alu, ony boldyrmau şaralaryn qabyldai otyryp, būryn būzylǧan nemese dauly subektivtı azamattyq qūqyqtardy qalpyna keltıru jäne öteu, qūqyq būzuşyny azamattyq-qūqyqtyq jauapkerşılıkke tartu, zaŋdylyqty nyǧaitu.
Qūqyq būzǧan adamnyŋ kinäsine qaramastan, qorǧau turaly talap qoiǧan adam öziniŋ müliktik emes özindik qūqyǧynyŋ būzyluyn naqty däleldegen jaǧdaida, ol kısınıŋ müliktik emes özindik qūqyǧy qorǧalady. Zaŋda közdelgen azamattyq qūqyqtardy qorǧau tärtıbı qorǧau nysanyna jatady. Teoriialyq zertteulerde kez kelgen subektivtı qūqyqty qorǧaudyŋ ekı formasy: iurisdiksiialyq jäne iurisdiksiialyq emes nysan bolyp aiqyndalady. Sotqa nemese basqa uäkılettı memlekettık organdarǧa özın qorǧau turaly ötınış bergen adam būl iurisdiksiialyq nysanǧa jatady. Qorǧaudyŋ iurisdiksiialyq nysanynyŋ sot jäne äkımşılık siiaqty ekı türı bar. Subektivtık azamattyq qūqyqtardy qorǧau täsılderınıŋ basym köpşılıgı sotta jüzege asyrylady. Iýrisdiksiialyq emes nysanda müddelı tūlǧa özınıŋ qūqyǧyn qorǧauǧa baǧyttalǧan naqty nemese zaŋdy sipattaǧy öz äreketın jüzege asyrady.
Subektivtı qūqyq azamattyq qūqyqtardy qorǧaidy. Ol – qūqyqqa qol sūǧylmaudy, onyŋ ıske asyrylu mümkındıgın qamtamasyz etetın, būzylǧan jaǧdaida qalpyna keltıruge jäne onyŋ zardaptaryn joiuǧa baǧyttalǧan zaŋda közdelgen şaralar jüiesı. Subektivtı azamattyq qūqyqtardy qorǧau, ädette, sotta jüzege asyrylady. Būl tūjyrym QR Konstitusiiasynyŋ jäne QR Azamattyq kodeksınıŋ 2-baby men QR Konstitusiiasynyŋ 13-babynda taiǧa taŋba basqandai anyq jazylǧan. QR Azamattyq kodeksınıŋ 9-babyna säikes azamattyq qūqyqtardy qorǧaudy sot, aralyq sot jüzege asyrady.
Sot şeşımı būzylǧan subektivtı qūqyqty qorǧauǧa baǧyttalǧan memlekettık mäjbürleu äreketıne jatady. Mülıktık emes qūqyǧy būzylǧan adam öz taŋdauy boiynşa būzuşydan būzuşylyqtyŋ zardabyn joiudy talap ete alady nemese būzuşynyŋ esebınen qajettı ärekettı öz betınşe jasauǧa nemese üşınşı tūlǧaǧa tapsyruǧa QR Azamattyq kodeksiniŋ 142-babynda körsetılgendei, adamnyŋ müliktik emes jäne müliktik qūqyqtary bir mezgilde būzylǧan jaǧdaida, müliktik ziiannyŋ ornyn toltyru mölşeri jäbirlenuşige jeke müliktik emes qūqyqtaryn būzǧany üşin tiesili ötemdi eskere otyryp ösedi. Sondyqtan sot azamattyq-qūqyqtyq sanksiiany jüzege asyruy üşın būzylǧan qūqyqty qalpyna keltıru men azamattyq qūqyq būzuşylyqtyŋ qūramyna enetın jailardy anyqtaidy. Kez kelgen qūqyq būzuşylyq siiaqty azamattyq qūqyq būzuşylyq ta tört jaidy qamtidy. Bırınşı jai: talap qoiylǧan adam zaŋǧa säikes azamattyq-qūqyqtyq yqpal etu şaralary qoldanyluy mümkın tūlǧa dep belgılenuı tiıs. Ärı sottaluşyǧa qatysty būl adamnyŋ jeke basyn qorǧauǧa qabıletı men azamattyq qūqyq būzuşylyqtar üşın jauap beru qabıletı boluy kerek. Azamattyq qūqyq būzuşylyqtyŋ ekınşı jaiy – onyŋ obektısı. Qūqyq būzuşylyqtyŋ obektısı ärqaşan talapkerdıŋ naqty subektivtı qūqyǧyna qatysty bolady. Kez kelgen adam jauapkerdıŋ onyŋ subektivtı qūqyǧyn būzǧanyn däleldegen jaǧdaida ǧana azamattyq-qūqyqtyq yqpal etu şaralaryn qoldanudy talap ete alady. Azamattyq qūqyq būzuşylyqtyŋ üşınşı jaiyn sot azamattyq-qūqyqtyq yqpal etu şarasyn qoldanu üşın anyqtauy kerek. Sot jauapkerdıŋ mınez-qūlqy sotqa jügıngen talapkerdıŋ subektivtık qūqyǧyn būzdy degen maǧynadaǧy jailardy da naqtylaidy. Azamattyq qūqyq būzuşylyq qūramynyŋ soŋǧy, törtınşı jaiy subektivtı faktor boluy mümkın qylmyskerdıŋ kınäsın onyŋ qūqyq būzuşylyqtyŋ özıne keltırgen zardaptaryna subektivtı qatynasy retınde esepke alyp, şyn mänınde, qūqyqtyŋ būzyluyn däleldeuge jatady.
Saltanat ASANOVA,
Astana qalasy Almaty audandyq
sotynyŋ sudiasy
