Mūstafa Şoqai – osydan bır ǧasyr būryn 1917 jyly qazan aiynda ırgetasy qalanǧan Keŋes Odaǧynan Qazaq elı, tıptı, bükıl ortalyq Aziia halyqtarynyŋ täuelsız el boluy jolyndaǧy saiasi küreske bükıl sanaly ǧūmyryn arnaǧan dara tūlǧa. Ökınışke qarai, keŋestık kezeŋ tarihşylary qazaq halqynyŋ, tıptı, bükıl türkı halqynyŋ bırtuar osy qaharman perzentın «satqyn, faşistermen auyz jalasqan opasyz» syndy türlı jalalarmen qūbyjyq retınde körsetuge tyrysyp baqty.
Ökınışke qarai, osy jalǧan derekter 74 jyldyq Keŋestık bilık kezınde halyqtyŋ sanasyna sıŋıruge küş jūmsalyndy. Qūdaiǧa şükır, täuelsızdıkten keiın būlardan arylyp kelemız. Degenmen, älı de bolsa, mūnyŋ äserı, yqpaly joq emes. Sondyqtan Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasy bükıl ziialy qauymdy jäne halyqty dür sılkındırdı. Bız tarihymyzǧa qaita qarap, jaŋǧyrtuǧa tiıspız.
Şoqai Europa elderıne şyqpas būryn tuǧan jerındegı ūlttyq memleket qūru jönındegı bar küşın jūmsaǧan Alaş qairatkerlerımen bırge ırı oqiǧalardyŋ ışınde jürıp, köp täjıribe jinaqtaǧanyn köremız. Atap aitqanda, 1917 jyly aqpan töŋkerısınen keiın Alaşorda kösemı Älihan Bökeihannyŋ nūsqauymen aldymen Taşkent, keiın Qoqandaǧy saiasi ıs-qimyldardyŋ bel ortasynda jürgen Şoqai sonda 1917 jyly 27 qaraşa künı Türkıstan avtonomiiasynyŋ jariialanuyna atsalysty. Onyŋ Mūhametjan Tynyşbaevtan keiıngı prezidentı qyzmetın atqarady. Ol sonymen qatar Orynborda 1917 jyly 5-13 jeltoqsan künderı ötkızılgen Alaşorda qūryltaiyna da qatysyp, öz ülesın qosty. Bolşevikterdıŋ osy ekı ūlttyq saiasi qūrylymdy da küşpen basyp-janşuynan keiın Şoqai saiasi küresın jalǧastyru üşın şetelderge ketuge mäjbür boldy.
Mūstafa Şoqaidyŋ 1921-1941 jyldary arasynda 20 jylǧa jalǧasqan şetelderdegı täuelsızdık küresıne köz jügırtkenımızde, onyŋ baspasözge erekşe män bergenın köremız. Osy oraida ol jurnal şyǧardy, kıtap jariialady jäne europalyq köptegen gazet-jurnaldarda maqalalary jaryq kördı. Şoqai osy jäne basqa da saiasi jūmystarynda ekı ūiymǧa süiendı. Onyŋ bırı – Türkıstan ūlttyq odaǧy, ekınşısı – «Prometei odaǧy».
Europa elderındegı Türkıstanǧa qatysty saiasi jäne mädeni ıs-äreketterın üilestırgen Türkıstan ūlttyq odaǧynyŋ ırgetasy 1920 jyldyŋ mausym aiynda Būhara qalasynda qalanǧan. Būharada bolşevikter men Būhara ämırıne qarsy odaq qūru üşın ūiymdastyrylǧan jinalysqa Başqūrtstan, Qazaqstan jäne Qūljadan ziialylar men Ferǧana basmaşy qozǧalysynyŋ ökılderı şaqyryldy. Jinalysqa qatysqandar arasynda başqūrttardan Zäki Uälidi, Seiıtkerei Magazov, Ferǧana basmaşylarynan Şırmehmet Bek, Yldyrhan Mutin, Haris İglikov, Rahmankul Korbaşy, Mūstafa Şahkul, türıkmenderden advokat Kakajan Berdiev, qazaqtardan Alaşorda ökılı Haireddin Bolǧanbaev, Mūhtar Äuezov jäne Dınşe bar edı. Sondai-aq, Būhara men Taşkent ziialylary atynan Münnevver Kari, Abdulkadir Muhiddinov, Feizullah Hojaev jäne Sadreddin Aini sekıldı tūlǧalar da jinalysqa qatysty.
Būl platformaǧa «Orta Aziia mūsylman ūlttyq būqarasy töŋkerıs qoǧamdarynyŋ odaǧy» degen at berıldı. Onyŋ küresınıŋ baǧdarlamasy bekıtılıp, tömendegı jetı bap engızıldı:
1. Azattyq;
2. Demokratiialyq respublika;
3. Ūlttyq armiia;
4. Ekonomikalyq basqarudyŋ, temır jol qūrylysy men kanaldar qūrylysynyŋ Türkıstannyŋ täuelsızdıgıne säikes jürgızıluı;
5. Aǧartu ısın jaŋaşyldandyru jäne batys örkenietımen tıkelei bailanysyp, aradaǧy orys dänekerlıgın joiu;
6. Ūlt mäselesınıŋ, halyq aǧartu men tabiǧi bailyqtardy paidalanu sekıldı mäselelerdıŋ, etnikalyq toptardyŋ halyq sanyna qarai şeşıluı;
7. Dınge tolyqtai bostandyq berıluı jäne dın men memlekettık ısterdı bır-bırınen ajyratu.
Keiın aty qysqartylyp «Türkıstan ūlttyq odaǧy» dep özgertılgen ūiym bolşevikter üstemdık ornatuynan keiın Europa elderınde ıs-qimyldaryn jürgızu turaly şeşım qabyldady. Söitıp onyŋ europadaǧy alǧaşqy kongresı 1924 jyly 23-24 qaraşa künderı Berlinde öttı. Kongreske Parijden kelgen Şoqai da qatysty. Osy kongreste Şoqai ant berıp, ūiymǧa müşe bolyp kırdı.
Kongreste keŋestık bilıktıŋ Türkıstandaǧy Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan, Türkımenstan jäne Özbekstan siiaqty bes respublikaǧa bölu saiasaty talqylandy. Kongreske qatysuşylar mūny Türkıstan halqyn bes bölek ūltqa bölu amaly dep baǧalady. Osy maqsatqa sai, keŋesterdıŋ ärbır respublika halqy üşın bölek-bölek grammatika men sözdıkter daiyndap, dialektıler jeke tılderge ainaldyratyndyǧy aityldy. Mūnymen keŋesterdıŋ dıttegen tüpkı maqsatynyŋ Türkıstan halyqtarynyŋ dialektılerın aldymen türkı tılderı tobynan bölu jäne ömırşeŋdıgın joiu, keiın olardyŋ ornyna orys tılın ötkızu bolyp tabylatyny jönınde qorytyndy jasaldy. Türkıstan ūlttyq odaǧy ekınşı düniejüzılık soǧys bastalǧan 1939 jylǧa deiın jūmys jürgızdı.
Şoqaidyŋ Keŋestık bilıkke qarsy jürgızgen pıkır-küresınde eŋ maŋyzdy qoldaudy, Polşa ükımetınıŋ qamqorlyǧynda qūrylǧan «Prometei odaǧynan» tapqanyn aita alamyz.
«Prometei odaǧy» 1929 jyldyŋ qaraşasynda ukraina men Kavkaz halyqtarynyŋ odaǧy retınde öz jūmysyn bastady. Şoqai Türkıstan ūlttyq odaǧy atynan «Prometei odaǧyna» müşe bolyp, 1927 jyldyŋ köktemınde kırdı. 1927 jyly Stambulda ötken kongreste Türkıstan Ūlttyq odaǧynyŋ «Prometei odaǧyna» kıruıne şeşım qabyldandy. Kongress Şoqai men būharalyq Ahmet Naimge Parijde ukraindyqtarmen, kavkazdyqtarmen yntymaqtastyq jasau jäne Bırıkken Ūlttar Ūiymy men älem memleketterı aldynda jūmystar atqaru mındetın jüktedı.
«Prometei odaǧy» şyntuaitynda, saiasi ıs-äreketter ortalyǧynan görı, baspasöz jūmystaryn, atap aitqanda, gazet-jurnal şyǧaru ıs-qimyldaryn üilestıru ortalyǧy edı. Odan «Prometei» atty bır ortaq jurnal men odaqqa kıretın ūiymdardyŋ baspasöz organdarynyŋ jūmystaryn retteu qyzmetın atqardy. Prometei jurnalynyŋ tysynda, odaqqa müşe ūiymdardyŋ bırqatar jeke täuelsız baspasöz organdary bar edı. Parijde gruzinderdıŋ «Şaharthvelo», Kostenje qalasynda (Rumyniia) qyrym tatarlarynyŋ «Emel», Varşavada soltüstık kavkazdyqtardyŋ orys tılındegı «Severnyi kavkaz» jäne türık tılındegı «Şimali Kafkasia» azerbaijandardyŋ «Kurtuluş», Berlinde edıl-jaiyq tatarlarynyŋ «Ianga milli iol», türkıstandyqtardyŋ aldymen Stambulda şyqqan «Ieni Türkıstan» jäne keiınnen Berlinde basylyp tūrǧan «Iаş Türkıstan» jurnaldary jariialandy. «Prometei odaǧynyŋ» resmi müşesı bolmaǧanymen, Varşavadaǧy Orient institutynyŋ poliak jäne aǧylşyn tılderınde jariialanatyn «Orient-Vhod» jurnalyn da būlardyŋ qataryna qosuǧa bolady. Öitkenı jurnaldyŋ baspasöz saiasaty «Prometei odaǧynyŋ» jurnaldarynyŋ baǧytymen ündesıp jatty. Mıne, «Prometei odaǧy» osy jurnaldardyŋ barlyǧynyŋ üilesımdı türde jūmys atqaruyna qamtamasyz etetın edı. Būl jaǧynan alǧanda, «Prometei odaǧyn» KSRO-ǧa qarsy ideialar kluby deuge bolady.
«Prometei odaǧyna» qauıp-qater kütılgenındei kommunizmnen emes, faşizmnen töndı. 1933 jyly Germaniiada bilık basyna kelgen nasisterdıŋ 1936 jyldyŋ nauryz aiynan bastap Europaǧa qyr körsete bastauy jäne kommunizm men keŋesterge qarsy jappai küştı nauqandar jürgızuı «Prometei odaǧynyŋ» jūmystaryna kerı äserın tigızbei qoimady. Būl jaǧdai «Prometei» üşın ışkı jäne syrtqy nätijeler tuǧyzdy. Germaniiadaǧy faşistık bilıktıŋ kün ötken saiyn Europada keŋ qanat jaia bastauy Europa jūrtşylyǧynyŋ nazaryn kommunizmnen faşizmge audardy. Sondai-aq, Komintern de bır şeşım qabyldap faşizm qaupıne qarsy, oǧan deiın bas dūşpan dep eseptep kelgen sosialistık partiialarmen yntymaqtasuǧa şaqyrdy.
Osy jaŋa saiasat, müşelerınıŋ köpşılıgı sosialistık közqarastaǧy prometeişılerdıŋ Europalyq sosialistık baǧyttaǧy partiialaryna degen äserın naşarlatty. Sosialistık ortalarda qaru retınde jiı qoldanylatyn kommunizm qarsylastyǧy, endı, äsıre oŋşyldarǧa ǧana tän boldy. Europalyq sosialister üşın negızgı qauıp endı kommunizm emes, nasizm men faşizm edı. Söitıp, prometeişıler Europalyq sosialist odaqtastarynyŋ küştı qoldaularynan köz jazyp qaldy. Būl jaǧdaidyŋ prometeişıler tūrǧysynan qaraǧanda, bır paradoks ekenı kümänsız. Öitkenı KSRO-daǧy kommunistık bilıkke qarsy kürestı basty prinsip etıp alǧan «Prometei odaǧy» kommunizmnen görı, kommunizmdı qas jauy etıp jariialaǧan nasizmnen ziian şegude edı.
Söitıp soǧystyŋ bastaluymen Prometei odaǧy jäne Şoqaidyŋ bükıl saiasi jūmystary toqtap qaldy. Endı soǧys kezınde Keŋes Odaǧyna qarsy ekınşı joba bastaldy. Ol – nasisterdıŋ «Türkıstan legiony» jobasy. Söz retınde kelgende būl jobaǧa Mūstafa Şoqaidyŋ eşqandai qatysy joq ekenın, tıptı, qarsy bolǧandyǧyn atap ötkım keledı.
Keŋestık ügıt-nasihat būl turasynda jalǧan aqparat taratyp, halyqtyŋ sanasyna būl jobanyŋ basşysy retınde Mūstafa Şoqaidy körsetuge küş jūmsady. Bıraq, Şoqai nasisterdıŋ Keŋes Odaǧyna qarsy jeŋıske jetken jaǧdaida Türkıstanǧa täuelsızdık bermeitındıgın, tıptı, ony bolşevikterden de jabaiy jäne qarqyndy türde qanaitynyn jaqsy bıletın edı. Sondyqtan oǧan osy jobaǧa basşy bolu jönınde Şyǧys ministrı (Ostminister) Alfred Rozenberg jasaǧan ūsynysty kıdırmesten kerı qaqty. Osydan keiın Chenstohav tūtqyn lagerınen Parijdegı üiıne qaitu jolynda Berlinde 1941 jyly 27 jeltoqsanda beimälım jaǧdaida dünieden ozdy. Legion bolsa ol dünie salǧannan bes aidan soŋ, atap aitqanda, 1942 jyly säuır aiynda qūryldy. Şoqaidyŋ Gestapo tarapynan u berılıp öltırılgenı jaiynda boljamdar barşylyq. Ökınışke qarai, legion jobasyna qatysudan bas tarqany üşın qūrban bolǧan Şoqaiǧa eŋ ülken qiianat – oǧan faşistermen ymyralasty degen jalany alǧa tartu bolady.
Sonymen qorytyp aitar bolsaq, Mūstafa Şoqai Keŋestık bilık pen onyŋ ideologiiasyna qarsy 1921-1941 jyldar arasynda Europa elderınde äserlı küres jürgızgenın aita alamyz. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda atap ötkenındei myqty, ärı jauapkerşılıgı joǧary «bırtūtas ūlt bolu» üşın būqaralyq sanany dūrys qalyptastyru barysynda Şoqai syndy tarihi tūlǧalardy dūrys tanyp bılgen jön. Ol elı üşın, halqy üşın täuelsızdık küresı jolynda qūrban bolǧan. Osy oraida, Şoqai Türkıstan ūlttyq odaǧy men «Prometei odaǧymen» tıze qosa otyryp jūmys jürgızdı. Onyŋ saiasi basylymdary arasynda «Iаş Türkıstan» jurnalynyŋ orny erekşe, 117 sany jaryq körgen jurnal Şoqai pıkırlerınıŋ toptamasy bolyp tabylady. Ol būl küresı barysynda Alaş qairatkerlerınıŋ avtonomiia talaptaryn täuelsızdık satysyna köterdı. Mıne, būl Mūstafa Şoqaidyŋ Qazaqstan täuelsızdık tarihynyŋ mänın köterıp, mazmūnyn tereŋdetetın eŋ maŋyzdy qyzmetı bolyp tabylady.
Äbdıuaqap QARA,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory,
Mimar Sinan körkemöner
universitetınıŋ professory
