Myŋ küi kümbırlegen keş

Kongress-holda  Nau­ryz  merekesı  men  Täuelsızdıktıŋ  25  jyldyǧyna ar­nalǧan «Qazaqtyŋ myŋ küiı» atty konsert öttı. Oǧan Astana qalasy mem­lekettık akademiialyq filarmoniiasy bastaǧan öner ūjymdary, atap aitsaq, Qazaq orkestrı, «Saryarqa» ūlttyq aspaptar ansamblı, jaqynda ǧana qūrylǧan «Qorqyt» dästürlı muzyka toby, sondai-aq, «Aq jauyn» memlekettık kameralyq orkestrı, Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ «Şat» dombyraşylar ansamblı qatysty.

«Jalpy muzyka atauly närse eldıŋ sezım bailyǧy men ışkı jaratylys qalpyn bıldıretın bolsa, solardyŋ ışındegı eŋ tolǧauly, eŋ tereŋ syrlysy – küi» dep aityp ketken eken kezınde ūltymyzdyŋ klassik jazuşysy Mūhtar Äuezov. Rasymen, küiımızdı tyŋdap, qazaqty tanuǧa bolady. Iаǧni, ūlt bolmysy onyŋ küi önerınen körınedı.
Küi önerınıŋ şyǧu tarihy baiaǧy-baǧzy zamandardan tamyr tartady. «Küi – öte köne öner, onyŋ şyǧarma retınde qalyptasuy ūlt emes, ūlystyq däuırden bastau alady. Ūlystyq däuır mädenietı saq, ǧūn, üisın, qaŋly zamandarynan syr şertedı» deitın däulesker küişı Janǧali Jüzbai Altyn Orda däuırındegı muzykalyq mūramyz retınde «Aqsaq qūlan – Joşy han» küiınıŋ taraularyn mysalǧa keltıredı.
«Küidıŋ ūlttyq däuırı dep Qazaq handyǧy zamanyn aita alamyz, būl – jyraulyq dästürdıŋ saltanat qūrǧan kezı, küidıŋ de ūlttyq sipatqa laiyq aspaptyq şyǧarmaǧa tolyq ainalyp bol­ǧan kezeŋı. Būl kezdegı küiler-tarihi küiler qataryna jatady, mūnda handyq memlekettıŋ basynan ötkergen saltanaty men qaiǧysy baiandalady. Mäselen, Asan qaiǧynyŋ küilerı, qazaq pen noǧaidyŋ airylysqan tragediiasyna şyqqan tolǧau küiler, köne jer-su attaryna baǧyştalǧan küiler osy kezeŋnıŋ eskertkışterı» dep oiyn ärı qarai tarqatatyn küişı qazaqtyŋ küi önerınıŋ airyqşa damyǧan kezeŋı retınde HVIII-HIH ǧasyrlardy körsetedı. Onyŋ aituynşa, būl kezeŋde qazaq küilerınıŋ aimaqtyq mek­tepterı qalyptasyp, ärtürlı küişılık ürdıster şeru qūrdy. Osy küngı ūlan-ǧaiyr küi öne­rınıŋ barlyq ınju-marjany sol kezde tübırlenıp tuyndady.
Küişı Qūrmanǧazy, Däu­letkerei, Tättımbet, Qojeke, Qazanǧap, Beisembı syndy küi mai­talmandarynyŋ ömır sürgen kezeŋdı küidıŋ güldengen uaqytyna balaidy. Elordada ötken keşte öner körsetkender de qazaqtyŋ küi öne­rınde öşpes ız qal­dyr­ǧan tūlǧalardyŋ şyǧar­malaryn tartyp, köne däuırlerdı küm­bırlettı.
Mäselen, Qazaq or­kestrı­nıŋ repertuarynda Qor­qyt, Abyl, Türkeş, Qūrman­ǧazy, Yqylas, Sügır, Tättımbet, Däuletkerei, Dina syndy küişılerdıŋ jäne A.Jūbanov, M.Tölebaev, L.Hamidi, S.Mūhamedjanov, N.Tılendiev, M.Qoişybaev, K.Kümısbekov, M.Manǧytaev sekıldı kompozi­torlardyŋ tuyndylary bar. Olardyŋ bırsypyrasyn tyŋdaǧan körer­mennıŋ qūlaq qūryşy qanyp qaldy.
«Saryarqa» ansamblınıŋ mü­şelerı qobyz, sybyzǧy, şaŋ­qobyz, sazsyrnai, jetıgen, dombyra, adyrna, şerter, dabyl, dauylpaz, qoŋyrau, asataiaq, tūiaqtas syndy ūltymyzdyŋ köneden kele jatqan aspaptar ünın prima qobyz, dombyra-kontrabas, baian, blok-fleita siiaqty keiınnen şyqqan aspaptarmen tamaşa ündestırdı.
«Qorqyt» toby ǧasyrlardyŋ qoinauyndaǧy muzykany jaŋ­ǧyrtty. Belgılı küişı-kom­po­zitor Seken Tūrysbek jetek­şılık etetın «Aq jauyn» ka­meralyq orkestrı keşegı jäne bügıngı zamannyŋ muzykasyn zalǧa alyp kelgendei boldy. «Şat» dombyraşylar an­samblınıŋ önerınen jastyq jalyn esıp tūrdy.
Osydan bes-alty jyl būryn «Qazaqtyŋ 1000 küiı» antologiiasy jaryq körgenın aita keteiık. Odan soŋ qazaqtyŋ myŋ küiınıŋ orkestr men ansamblderge arnalyp jasalǧan partituralar jinaǧy jasaldy. Qazırgı taŋda öner ūjymdary da osy partituralarǧa süienıp, küilerdı oryndap jür. Oǧan elorda törınde ötken konsertte taǧy köz jetkızdık.

Amanǧali Qaljanov