Sonymen, jūrt asyǧa kütetın sailau da jaqyndady. Jetı bırdei partiia Mäjılıske ümıtkerlerın attandyrmaq. Älbette, äuelı jūrt onda kım halyq qalaulysy atanar eken dep eleŋ ettı. Soǧan orai endı kımder saiysqa tüsetını de ataldy. Bıraq kım naqty sailaudan su jūqtyrmai ötpek? Demek, negızgı mäsele kımnıŋ sailanatyny emes, kımnıŋ qalai halyq qalaulysy bop şyǧa keletınınde bolyp tūr-au. Halyqqa «syqiǧan syily» jandardyŋ sailanǧany ma, älde jüienı özgerte alatyn adamnyŋ bilıkke kelgenı jön be?
Elımız täuelsızdık alǧaly berı sany köp sailau öttı. Bas taqqa da qūmartyp, deputattyqtan da ümıttenıp qanşama azamat baq synasty. Solardyŋ ışınde boluǧa tiıs degen adam bola almai, bıraq «ötuge tiıs» jandardyŋ halyq qalaulysy atanǧanyn jūrt jasyrmai aitady. Al solardan halyq ne paida kördı? Ärine, eş paida joq dep kesıp-pışıp eşkım aita almas. Alaida halyqtyŋ qamy qamdalsa, nelıkten jūrt bilık jūmysyna narazylyq tanytady? Aşynǧan jūrt nelıkten köşege şyǧyp, bilıkten tūrmys küiınıŋ jaqsaruyn talap etedı? Jäne halyq qalaulysynyŋ denı şeneunık bolǧan jandar ǧoi. Būl jaǧdaida jyly oryndyqqa jaiǧasqandar arasynda halyqtyŋ aitaryn, mūŋyn, jaǧdaiyn bılmeitın jandar joq deuge de bolmas. Bar ǧoi, būryn da bolǧan. Endeşe jūrt narazylyǧy köşede emes, sol Parlament qabyrǧasynda köterıluı tiıs edı. Köterılıp qana qoimai, köşege jūrt şyqpasy üşın olardyŋ zaŋdy talaptary halyq qalaulylary arqyly oryndaluy kerek edı. Adamdardyŋ köşege şyǧyp jaǧa jyrtyspasy üşın onyŋ aldy halyq qalaulylarynyŋ tabandy talabymen şeşıluge tiıs bolatyn. Jaŋa Qazaqstannyŋ jaŋa reformasy sol emes pe?
Būl talap oryndalyp jatyr ma? Būryn Parlamentte jūrttyŋ aşynǧan mäselelerın ortaǧa salatyn sanaly ırı tūlǧalar bolǧanyn jasyra almaimyz. Oǧan tarih kuä. Mäselen, el ardaqtysy Şerhan Mūrtaza eldıŋ sözın ǧana söiledı. Eldıŋ, memlekettıŋ müddesın aituda eşkımnen imengen joq. Talai sanasyz sanaǧa salauatty ıs saldy. Köp ıs özgerdı. Bıraq ondai azuly jandar neken-saiaq. Al qazır sondai halyqqa dem beretın aituly tūlǧalar joqtyŋ qasy.
Bola qalsa, kerısınşe, olardyŋ ünın de, ısın de bürkeitınder köp. Olar sol üşın de kerek. Ūiqyly-oiau otyrsa da, köptıgımen küş alady. Sol ürdıs taǧy qaitadan qaitalanuy mümkın be? Qaitalansa ne bolmaq? «Toi dese qu bas domalaidy» degennıŋ kerı kelmese boldy. Ol üşın deputattardyŋ sanyn kemıtıp, sapasyn arttyru maqsatynda eldıŋ sözın söileu ǧana emes, eldıŋ jaǧdaiyn jasauǧa yqpal ete alatyn tūlǧalardyŋ aty ozsa deimız. Ol üşın ne ısteu kerek?
Kımge bolmasyn küiınıŋ odan ärı körıktı bola tüsuı üşın deputat atanu – ülken märtebe. Solai bola bersın. Bıraq basty talap halyqtyŋ arasynan şyqqan halyq qalaulylary sol halyqtyŋ qamyn küitteitın küilı jandar ǧoi. Küilı bolmaǧandary odan ärı äl-auqatymdy jaqsartam, bedelımdı arttyram, tegın emdelıp, şetel qydyram, şaruamdy odan ärı nyǧaitam, bır sözben aitqanda, därmenım men pärmenımdı küşeitem deitını sözsız. Alaida mūndai nietpen kelgen deputattardan halyqqa eş paida joq ekenı taǧy anyq. Paida bar ma, paida joq pa, däl qazır nauqan qyzǧan şaqta eşkım ony naqty bıle almasy da belgılı. Bärınıŋ tūǧyrnamasy tūǧyrly. Aitqan, aitar sözı keremet! Aidy da alyp beruge äzır. Endeşe mūndai abzal ıske bas tıkken jandardyŋ uädesın qalai oryndatuǧa bolady? Öitkenı olardyŋ kez kelgenı halyqtyŋ soiylyn soǧuǧa, müddesın köteruge, jaǧdaiyn jasauǧa talpynǧan adam ǧoi. Demek, mūndai igı niettegı adamdardyŋ o jerge köptep barǧany – ülken küş. Endeşe solardyŋ küş- quatyn oŋ paidalanǧan jön. Qalai?
Bıraq adamnyŋ kım ekenı maŋdaiyna jazylyp tūrǧan joq. Bes sausaq bırdei emes. Sol sekıldı deputat bolsam eŋ äuelı halyqtyŋ soiylyn soǧam, solardyŋ aitqanyn jerıne jetkızem degenderınıŋ artynda naqty qandai piǧyl jatqanyn eşkım bıle almaidy. Baq şaba ma, bap şaba ma dep aldyn ala bal aşyp qajetı joq. Sondyqtan deputat atanǧan jannyŋ şyn nietımen kelgenın, eldegı jaǧdai janyna tynşu bermegenın, halyq müddesı üşın basyn bäigege tıkkenın däleldeitın amal qajet. Qazırgı kezde mūnyŋ bır-aq joly bar. Ol – deputattar men halyqtyŋ ornyn aiyrbastau. Parlament jüiesın mysal üşın piramida dep közge elesteteiık. Sol üş būryşty jüienı köterıp tūrǧan – halyq. Onyŋ ūşar basynda sailanǧan deputattar otyr, iaǧni halyq qalaulylary. Sondyqtan olarǧa tiısuge eşkımnıŋ haqy joq. Öitkenı jaǧdaiymyzdy jeŋıldetedı, ünımızdı eskeredı, müşkıl halımızdı jaqsartady dep sengendıkten olardy moinyna salyp köterıp jür. Endeşe joǧaryda aitqanymyzdan qorytyndy şyǧarar bolsaq, halyq qamy üşın jan pida etuge jantalasqan halyq qalaulylary halyqtyŋ iyǧynda aiaǧyn salbyratyp jyly kresloda otyru üşın kelgen joq. Sondyqtan piramida jüiesın töŋkerıp qoiu qajet. Mıne, bügıngı taŋdaǧy negızgı mäsele – osy.
Al mūnyŋ tük qiyndyǧy joq. Halyqtyŋ qamyn küitteuge jinalǧan jandar aldymen sol mındettı atqaruǧa tiıs qoi. Halyq piramidanyŋ şyŋyna şyqsyn, al su jaŋa deputattar halyq amanaty toly piramidany kötersın. Halyqtyŋ amanaty oryndalǧan saiyn halyq qalaulylarynyŋ jügı de jeŋıldei beredı. Bırte-bırte tepe-teŋdık ornap, qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan zaman tuady. Halyq qalaulylary halyqtan ajyrauǧa tiıs emes. Bölektep han saraiyndai üilerde küzetpen ūstaityndai olar halyqqa jau emes, kerısınşe, halyq qalaulylary! Tıptı künde qylmyspen betpe-bet jüzdesetın uchaskelık inspektordyŋ özı bala-şaǧasymen halyqtyŋ qalyŋ ortasynda bırge küi keşedı. Onyŋ da mındetı – halyqtyŋ qamy. Ol da – adam. Al deputat bolsa halyqqa mülde jaqyn adam. Endeşe ol kımnen basyn qorǧauǧa tiıs?!
Bükıl halyqtyŋ amanaty toly piramidany köterıp tūrǧan soŋ olarǧa mol aqy tölensın. Būl jaǧynan tarşylyq jasalmauy tiıs. Alaida elden erek kölık mınuge, elden erek küzetılgen üide tūruǧa, tegın emdelıp, tegın jürıp-tūruyna şek qoiylsyn. Halyq jaǧdaiynyŋ aqsap jatqan tūsy da – osy mäsele. Mūndai jeŋıldıktıŋ bırın körmeitın mäslihat deputattary äldeqaida halyqpen tyǧyz bailanysta jūmys ısteidı. Olarǧa künde janynda jürgen soŋ bar mūŋyn aita alady. Aitqan ötınışterı talai salalyq organdar qūlaǧyna şalynyp jatyr. Olar köşede öz kölıgımen jüredı. Tıptı qoǧamdyq kölıkpen jüretınderı de bar. Köşenıŋ tarlyǧyn, qoqystan tolǧan lastyǧyn, oiqyl-şoiqylyn, bır sözben aitqanda, qara halyq künde köretın nebır tärtıpsızdıktıŋ kuäsı bolady. Al osyndai qara halyq künde köretın qiyn-qystau ömırden halyq deputattary qol üzıp, nege bölek şoǧyrlanuy tiıs?!
Ärine, mūny tekke aitpaimyz. Eger osy jaŋa jüie ıske assa, sailauǧa tüsuge talasyp, tarmasyp, ras ta, ötırık te söilep jatqan jandar arasynan kımder körıner edı? Naǧyz elın, halqyn oilaityn patriot jandar ǧana şyǧar edı. «Janym – arymnyŋ sadaǧasy» degen halyqpyz ǧoi. Öz jaǧdaiyn oilap bailyqty közdegen, bilıkke jalpaqşeşeilık tanytqandar bırtındep sypyrylyp qalady. Halyqqa da keregı osy emes pe?! Onyŋ üstıne jaŋa deputattar Jaŋa Qazaqstannyŋ talaby boiynşa halyq arasynda etene aralasyp jüretın bolǧan soŋ būrynǧy körıp, sezıp bılgenın jaŋa qyrynan tanidy. Öitkenı ülken jauapkerşılık jükteledı. Jäne ony şeşe aludyŋ bar amalyn qarastyruǧa Parlament qabyrǧasy arqyly mümkındık berıledı. Aşynǧan halyqtyŋ negızgı tüitkıldı mäselelerın tap basyp, onyŋ şeşılu jolyn aiqyndaidy. El bolyp bırıgudıŋ, memleket bolyp ūiysudyŋ män-maŋyzyn joǧary qoiatyn el janaşyryna ainalady. Osynyŋ bärı, ainalyp kelgende, Parlament qabyrǧasynda aitylyp, aitylyp qana qoimai, özderı şyǧaratyn zaŋmen bekıtılıp, Jaŋa Qazaqstannyŋ alǧyşarttary kırıge bastaidy. Al būl bilık üşın de ūtqyr amal. Aqyr aiaǧynda memlekettıŋ bar salasy bır kısıdei jūmyla kırısken soŋ, qoǧam da aiaǧyn tūsar keselden, kemşılıkten arylyp, qūlaşyn keŋge jaiar edı. Sonda halqynyŋ baǧyna bıtken deputattar baby da kelıser edı-au!
Särsenbai (Aleksandr)
TASBOLATOV
