Filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Dandai Ysqaqūlyn ädebiet süier qauym jaqsy bıledı. Ǧalymnyŋ qazaq ädebiettanu ǧylymy men synyndaǧy ärbır eŋbegı ülken sūranysqa ie. Qoǧamdy oiatu jolynda jazǧan 300-den astam özektı maqalalary közı qaraqty oqyrmandy beijai qaldyrǧan emes. Taiauda Dandai YSQAQŪLYMEN kezdesıp, «Jaŋa Qazaqstandaǧy» jaŋa mındetter turaly sūhbattasqan edık.
İnternet jaily arnaiy zaŋ kerek
– Kıtap dükenderınde şou-biznes ökılderınıŋ kıtaptary jappai satylyp jatyr. Jalpy öner adamdarynyŋ jazyp jürgenı körkem ädebiet pe?
– 2018 jyly oqyrmandar arasynda köp oqylatyn on jazuşyny anyqtau maqsatynda täuelsız saualnama jürgızılıptı. Sonda bırınşı oryndy Baian Maqsatqyzy alsa, qalǧan 8 oryndy şeteldıŋ jazuşylary alypty. Onynşy bolyp Dulat İsabekov tūr. Sonda qazaq ädebietınde eŋ köp oqylatyn jazuşy Baian Maqsatqyzy bolǧany ma? Mūnyŋ barlyǧy – uaqytşa qūbylys. Qazır jūrtqa detektiv janryn oqu, jekelegen adamdardyŋ ömırın zertteu qyzyq. Mūnyŋ soŋy aqparat maidany – äleumettık jelılerdegı nebır keleŋsızdıkterge äkelıp soǧuda. Erkındık jaqsy, bıraq är närsenıŋ şegı bar. Būl jaǧdai otbasynyŋ būzyluyna, ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ, ädebietımızdıŋ daǧdarysyna alyp kelude. Men jaqynda ǧana Türkiiaǧa media-forumǧa baryp, baiandama jasadym. Türkiiada internet jaily arnaiy zaŋ qabyldanypty. Zaŋ boiynşa eldıŋ müddesıne, ruhani qūndylyqtaryna, ataqty adamdardyŋ jeke basyna qarsy jazylǧan habarlar äleumettık jelılerge jıberılmeidı. Eger BAQ ökılderı osy zaŋdy būzsa, aiyppūl töleuı, tıptı jabylyp qaluy mümkın. Al bızdıŋ aqparattyq naryqta mūndai süzgı joq. Bız älı künge deiın orystyŋ aqparattyq älemınde ömır sürıp jatyrmyz. Qazaqtyŋ aqparattyq jüiesı qalyptasqan kezde ǧana bız tüzelemız. Sol forumda türkılık aqparattyq älem jasau mäselesı köterıldı. Keşe ǧana qazaq äielınıŋ jetı atany bıluge qarsy şyqqany jaily maqala oqydym. Qazır Qazaqstanda ösıp jatqan balalardyŋ törtınşısı äkesız eken. Mektepte mūǧalımder oquşylardan jetı atasyn sūraǧanda sol balalardyŋ köbı üige jylap keletın körınedı. Bıraz adamdar būl pıkırdı qoldasa, bırazy ärbır törtınşı balanyŋ müddesı üşın ūlttyq müddenı aiaqqa taptamaiyq dep jatyr. Menıŋ oiymşa, būdan şyǧudyŋ jalǧyz joly – otbasyn saqtau, otbasy institutyn nyǧaitu. Türkı elderınıŋ ışınde basqa ūlttardyŋ ruhani qūndylyqtarymen ömır süretın el retınde alda tūrmyz. Almaty men Nūr-Sūltan qalalarynda şaŋyraq kötergen ärbır üşınşı otbasy, şamamen 46 paiyzy ajyrasady. Özbekstanda būl körsetkış – 12 paiyz, Täjıkstanda – 2 paiyz. Sonda «mūnyŋ basty sebebı ne?» dep zerttep körsem, bızdıŋ eldıŋ 70-80 paiyzy internetpen qamtylǧan eken. Al Özbekstanda – 50 paiyz, Täjıkstanda tek ırı qalalarda ǧana internet bar. Sonda aqparattyq şabuylǧa ūşyramaǧan halyqtar özınıŋ ūlttyq bolmysyn saqtap otyr. Ǧylym men tehnika damuynyŋ jaqsy jaǧymen qosa, osyndai kerı äserı de bar. Bız Türkiia siiaqty aqparat älemın retteitın arnaiy zaŋ qabyldap, tiımdı jaqqa jūmys ısteuımız kerek. Ädebiet – ruhani qūndylyqtyŋ köşbasşysy. Qazaqstandaǧy kıtap oqu mädenietınıŋ jaǧdaiyn joǧaryda aitqan statistikadan da köruge bolady. Kıtap – qazynamyzdyŋ negızgı ömır süru arnasy. Kıtap oqyǧan ärbır azamattyŋ baqytty bolatyny, ūlttyq bolmysynan ajyramaityny ǧylymi däleldengen. Qazaq «Ata jolyn quǧan ūrpaq baqytty» deidı. Bız ata jolynan basqa jolǧa tüsıp kettık. Ūltty saqtau üşın ruhani qūndylyqtardyŋ aiasynda ömır süruımız qajet. Ol üşın sanamyzdaǧy aqparattardy ūlttyq tılde qabyldap, ūlttyq oilau jüiesımen oilap, ömırge ūlttyŋ közımen qarap, ūlttyq dünietanymmen aqyl-ideialar jasap, solardy jüzege asyryp, ūlttyŋ müddesıne qyzmet etsek, sonda ǧana bız baqytty bolamyz. Gazet-radio men telearnalardyŋ da aldynda tūrǧan maqsat osy. Qazır qazaqtyŋ būqaralyq aqparat qūraldary da syn kötermeidı. Reiting köteremız, körermen tartamyz degen baǧdarlamalar sensasiia quyp, negativ äser etedı. Ony jastar qyzyq körıp tamaşalaidy. Terıs aqparattar jinala-jinala, ömırdıŋ türlı syn saǧattaryna kelgende negativ aqparattar ıske ainalady. Sonyŋ saldary qylmysqa, tura joldan taiuǧa aparady. Sondyqtan adamnyŋ qalyptasuyna kıtap oqu äser etedı. Ǧalymdardyŋ aituynşa, kıtapty köp oqityn adam depressiiaǧa boi aldyrmaityn körınedı.
Künı keşe ǧana telearnadan Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaevtyŋ söilegen sözın estıdım. Prezident diplomattarmen ötken jiynda bastan-aiaq qazaqşa söiledı. Būl da qazaq tılı, qazaq ädebietı bolaşaǧynyŋ aiqyndyǧyn körsetedı. Bügınde halyqtyŋ 70 paiyzǧa juyǧy – qazaq. Menıŋ oiymşa, sol halyqtyŋ 90 paiyzy qazaqşa tüsınedı. Jiynda Prezidentımız endı şetelge baratyn diplomattardyŋ barlyǧy qazaq tılın bıluı kerek dep talap qoidy. Būrynnan osylai boluy tiıs edı…
Audarmaǧa asyǧystyqpen qaramaiyq
– Aǧa, endı özıŋız ūlttyq müdde dep aityp jatyrsyz ǧoi, qazırgı kezde älem klassikterın qazaqşalauǧa bailanysty bırneşe joba jüzege asyp jatyr. Bıraq oqyrmannyŋ aitatyn nazy bır. «Audarma tüsınıksız» deidı. Kelısesız be?
– Bügınge deiın bızdıŋ ülken kemşılıgımız – nauqanşylyq. Bır jyldyŋ ışınde bölıngen qarjyǧa asyǧyp bärın bırden audaryp tastaimyz. Qalyptasqan täjıribelı mamandardy tartpaimyz. Fizika ǧylymynyŋ kıtabyn fizikter, ädebiettanudyŋ eŋbekterın teoriiadan habary bar ädebietşıge tapsyrmaimyz. Audarmaǧa asyǧystyqpen qatar tendr oinatu da äserın tigızude. Mysaly, Abaidyŋ mereitoiyna qanşama qarjy bölıp, ǧūlama eŋbekterın jer-jerde şyǧardyq. Al mereitoi ötkennen keiın būl ürdıs saiabyrsyp qaldy. Bız kıtapty şyǧaramyz, bıraq ärı qarai halyqtyŋ qolyna jetkenıne deiın jauapkerşılık almaimyz. Abai şyǧarmalaryn bır jylda emes, bırte-bırte basyp şyǧarsaq ta keş emes qoi. Mūndaida sanǧa emes, sapaǧa jūmys ısteuımız tiıs. Tek mereitoidyŋ kezınde ǧana tūlǧalardy ūlyqtap, qalǧan kezde ūmyt qaldyramyz. Sondyqtan eŋ bırınşı osyndai nauqanşylyqtan aryluymyz qajet. Qazır Prezident tapsyrma bermese, şara ıstelınbeitın därejege jettık. Är salanyŋ basşylary Prezident aitsa ǧana qozǧalady. Al mūnyŋ bärı josparly türde jüzege asuy kerek. Är salanyŋ baǧyty aiqyn boluy tiıs. Sol salanyŋ basşylary ızdenıp, ūzaq merzımge jospar qūrsa qandai keremet! Audarma biurolary bır jyl jūmys ıstegennen keiın audarmaşylar dalada qalady. Sondyqtan audarma kemı 5-10 jylǧa josparlanyp, mamandar tūraqty türde jūmyspen qamtyluy tiıs. Audarma oŋai emes. Mysaly, Abaidyŋ eŋbegın mereitoiynda onnan astam elge audaryp taratsaq ta, Abai poeziiasyn älem älı tani almai jatyr. Öitkenı Abaidy audaru oŋai emes. Abaidy audaratyn audarmaşynyŋ aqyndyq talanty, avtordy tüsınu därejesı Abaidan kem bolmauy kerek. Abaidy qaitalap oqyǧan saiyn basqa qyrynan aşamyz. Abaidyŋ är sözınıŋ ar jaǧynda tūtas ömır jatyr. Bügınnıŋ mäselelerın Abai öz zamanynda köterıp ketken. Mysaly, ūly danyşpan «Bırlık degen sözdı köp aitamyz. Sonda malǧa bırlık aita bergenmen ol bırlık bolmaidy. Aqylǧa bırlık boluy kerek» deidı. Aqyl degen – ideia bırlıgı. Ūltty bırıktıretın – ūly oilar, ūlttyq ideologiia. Mıne, bızde bügınge deiın osy joqtyŋ qasy. Tılge, oiǧa bırlık bolǧan kezde ǧana ūlt bırlıgı bolady. Bızge ūlttyq ideologiiany jüzege asyru jaǧy jetıspeidı. Abai ılımı – ūltqa qyzmet etudıŋ oilaryn jinastyratyn, toptastyratyn ūly oilardyŋ bırtūtas jüiesı.
Qazır Prezident tapsyrma bermese, şara ıstelınbeitın därejege jettık. Är salanyŋ basşylary Prezident aitsa ǧana qozǧalady. Al mūnyŋ bärı josparly türde jüzege asuy kerek. Är salanyŋ baǧyty aiqyn boluy tiıs. Sol salanyŋ basşylary ızdenıp, ūzaq merzımge jospar qūrsa qandai keremet!
Halyqtyŋ sany emes, dılı myqty
– Ǧalym retınde qazaq tılınıŋ bolaşaǧyna qanşalyqty senesız? Ǧylym tılıne ainala ala ma?
– Tıldıŋ myqtylyǧy halyqtyŋ sanyna bailanysty emes. Az ǧana ūlt bola tūra tılı myqty bolsa, ol halyq älemdık örkenietten öz baǧasyn alady. Mysaly, estondar 100 paiyz ana tılınde söileidı. 1967 jyly İzrail memleketınde halyqtyŋ üşten bırı ǧana evrei, qalǧany arab boldy. Sol az ǧana evreiler 70 paiyz arabtardy bilep, töstep otyrdy. Sonda halyqtyŋ sany emes, tılı myqty, sol tıldegı ideia myqty, sol tılde jasalǧan ǧylym myqty. Mūnyŋ bärı adamnyŋ sana-sezımınıŋ myqtylyǧyna alyp keledı. Är adam – alynbas qamal. Adamdy bileitın – aqşa da, bailyq ta emes, ideia, oi. Tıl degenımız – sol oidyŋ syrtqy körınısı. Bızdıŋ tüpsanamyzdaǧy oilar ūrpaqtan-ūrpaqqa gen arqyly berıledı. Ärkımnıŋ boiynda jetı atasynan berı kele jatqan oilar bar. Qazır ǧylym tüpsanadaǧy oilardyŋ jüz ata boiy saqtalatynyn däleldep otyr. Sonda bızdıŋ sanamyz ana tılımızde, ūlttyq oilau jüiesı arqyly qalyptasqan. Qazır bız qandai habar oqysaq ta, ol tüpsanadaǧy oilarmen bailanysady. Al eger bız orysşa oqysaq, orysşa oilaimyz da, būl bailanys üzılıp qalady. Sonda adamnyŋ ūlttyq tılde tärbielenuı – jai ǧana söileu emes, adamnyŋ jalpy ūlttyq bolmysy, ömırge degen közqarasy. Bız tüpsanamen bailanysta bolǧan saiyn myqty bola tüsemız. Ol üzılıp qalǧan kezde bız aqparatty auyzşa tüsınemız de, sanamyzǧa qabyldamaimyz. Sanamyzdy tūrmys bilep ketedı. Europada «Bügınmen ömır sür. Ötken ömır senı pessimizmge aparady. Al bolaşaq – jai ǧana eles» deidı. Sonda olar aşyq «ruhani tamyr» keregı joq dep otyr. Al qazaqtyŋ dünietanymy basqaşa. Qazaq ata-babasyn qadırlep, bügın üşın emes, ūrpaǧy üşın ömır süredı. Qazırgı aqparattyq älem adamdarǧa basqaşa äser etıp jatyr. Älemde aqparattyq maidan jürıp jatyr. Būl soǧysta är el adamnyŋ sanasyn jaulap alu üşın küresude. Qarudyŋ qajetı joq. Adamnyŋ sanasyn bilep alsa, ol adam basqa eldıŋ ideiasymen ömır süre beredı. Mysaly, soltüstıkte ana tılın bılmeitın qazaqtar bar. Äleumettık zertteulerge qaraǧanda, olardyŋ köpşılıgı orys tıldı aqparat qūraldaryn oqidy eken. Al bırazynyŋ Qazaqstanda ne bolyp jatqanynan habary joq körınedı. Esesıne Reseide ne bolyp jatqanyn, qai ministrdıŋ auysqanyn bes sausaǧyndai bıledı. Bızdegı aqparattyq jüienıŋ älsızdıgınen olar orys älemınıŋ aiasynda ömır sürıp jatyr. Olardyŋ sanasy tüpsanadan ajyrap qaldy. Oiyn tūrmys bilep otyr. Ata-babamyz myqtylyǧynyŋ arqasynda osynşama ūlanǧaiyr jerdı mūraǧa qaldyrdy. Osynyŋ bärı aqylmen, ruhani qūndylyqtardyŋ dūrys sūryptaluymen boldy. Jetpısınşı jyldarǧa deiın bız «jüikem auyrdy» degendı bılgen joqpyz. Qazır Qazaqstanda halyqtyŋ 80 paiyzy jüike auruymen auyrady. Adamnyŋ densaulyǧy da, taǧdyry da, bolaşaǧy da ne oqyp, nemen ömır sürıp jatqanyna, miynda qandai aqparat qalyptasqanyna bailanysty. Jaqsy oilarmen oilanyp jürseŋ, jaqsy adamdarmen kezdesesıŋ, jaqsy adamdardyŋ qoldauyna ie bolasyŋ. Al jaman oilar zattanǧan kezde adamdy qiyndyqqa äkeledı. Osynyŋ bärın qazır ǧalymdar aita bastady. Bır ǧana Abaidyŋ özın oqyp tüsınsek, dūrys nasihattasaq, köp närseden aulaq bolar edık.
Balany smartfonnan alşaqtatu kerek
– Abaidy sız ben bızdıŋ buyn tüsınuı mümkın. Bıraq ekı myŋynşy jyldardan bergı Z ūrpaq Abaidyŋ oiynyŋ 60-70 paiyzyn tüsınbeidı. Sözdık qory jetpeidı. Qazırgı balalar kıtap oqymaidy. Būǧan sız qalai qaraisyz?
– Balalardyŋ kıtap oquy, soǧan jetuı kerek. Ol üşın bala balabaqşadan bastap ana tılınde söileuı qajet. Üide eşbırımız orysşa söilemesek te, qazaqşa balabaqşaǧa barsa da, menıŋ nemerem orysşa söilep jür. Oǧan kündelıktı smartfonnan köretın kontent äser ettı. Balany bylai qoiǧanda, qazır Abaidy studentter de tüsınbeidı. Mysaly, men qazır Abaidy qaita alyp oqysam, basqaşa tüsınemın. Abaidyŋ tüsınuge auyrlyǧy onyŋ naşarlyǧy emes. Abaidyŋ deŋgeiıne jete almai jatyrmyz. Älemge tanymal memleket basşylarynyŋ 90 paiyzdan astamy ūlttyq tärbie alyp, basqa şet tılderın bılmegen eken. Būl tızımge Nobel syilyǧy laureattarynyŋ da 90 paiyzyn kırgızuge bolady. Al endı Qazaqstanda matematika ǧylymynyŋ doktorlarynan orys mektebın bıtırgen bır-aq adam şyqqan. Qalǧany – qazaq mektebın bıtırıp, auylda öskender. Oilau jüiesın damytu üşın baǧana aitqan tüpsana ıske qosyluy kerek.
– Sız ūlt bolaşaǧynda neden qauıptenesız?
– Eŋ basty mäsele – tılımız, ruhani qūndylyqtarymyz joǧalmauy qajet. Qazırgı jastar jappai aqparattyq tehnologiianyŋ, smartfonnyŋ soŋynda jür. Osydan bırtındep bas tartuymyz kerek. Ol üşın bilık qazaqşa söileuı, ruhani qūndylyqtarymyz bırınşı orynǧa şyǧuy tiıs. Qazır bırtındep osy qaupım seiıle bastaǧandai. Būdan bız tek qana türkılık bırlık aiasynda şyǧamyz. Jaqynda ǧana türkı elderınıŋ basşylary aqparattyq, mädeni, ekonomikalyq jaqtan bırıgu turaly kelısımge keldı. Türık tılderınıŋ ışındegı eŋ türkılık bolmysyn saqtap qalǧan tıl – qazaq tılı.
