Qazaqstanda nesie almaityndar joqtyŋ qasy. Tıptı halyqtyŋ denı kreditpen kün körıp otyr desek te artyq emes. Sosyn da şyǧar, bızdıŋ elde nesienıŋ paiyzdyq körsetkışı öte joǧary. Ony tömendetudıŋ joldary qalai degen taqyryp töŋıregınde Qazaqstan ornyqtylyq qorynyŋ menedjerı, qarjy salasynyŋ sarapşysy Aibar Oljaevpen äŋgımelesken edık.
– Qazır bızdıŋ elde teŋgenıŋ paiyzdyq mölşerlemesı 59%-ǧa deiın köterılıp kettı degen äŋgıme aitylyp jür. Osy jaǧdaiǧa bailanysty aldaǧy uaqytta Reseidıŋ bankterı qazaqstandyqtarǧa nesie bere bastauy mümkın degen boljamdar da joq emes. Mūnyŋ mümkındıgı qanşalyq? Eger mümkın bolsa, bızdıŋ azamattarǧa qandai tiımdılıgı bar?
– Bızdıŋ azamattardyŋ şetelden nesie aluyna kelsek, belgılı bır adamnyŋ basqa eldıŋ bankınen kredit aluyna eşqandai şekteu joq. Resei bankterı eger bızdıŋ azamattarǧa kredit beremız dese ol Reseidıŋ ışkı şaruasy bolyp tabylady. Bızde qazır Euraziialyq Ekonomikalyq Odaq töŋıregınde bırqatar salalardy retke keltıru mäselesı qarastyryluda. Ony Euraziialyq Ekonomikalyq komissiia degen ūiym jasaidy. Ol ūiym Mäskeude jūmys ısteidı. Eger osy komissiia bank salasyndaǧy kredittık tarihty ortaq paidalanu kerek degen pätuǧa kelse, onda odaq qūramyndaǧy el azamattarynyŋ özı qalaǧan elınen qaryz aluy jeŋıldei tüsedı. Qazır atalǧan odaq aiasynda bank salasyn retke keltıru jūmystary jürgızlıp jatyr. Elımızdıŋ qarjy naryǧyn damytu jäne retteu agenttıgınıŋ mälımetıne säikes, retke keltru jūmystarynyŋ belgılı bır satyǧa jetkendıgı anyqtaldy. Eger Resei kredittık tarih naryǧyndaǧyn bırızdendıruge qol jetkızetın bolsa, onda reseilık bankter Reseide otyryp kredit bere alady. Bızdıŋ azamattar ol jaqqa baryp kuälıgın körsetse bolǧany, olar ortaq bazadan onyŋ nesie tarihyna qaraidy da, şartqa säikes kelse nesie bere beredı. Resei bankınıŋ bızdıŋ elge kelıp lisenziia aluy qajet emes. Qazır Resei ortalyq bankınıŋ stavkasy – 7,5%, bızdıŋ stavka – 16,75%. Demek bızdıŋ bankter sol 16,75%-dan tömen kredit bere almaidy. Negızı bızde jäne Reseide ortaq standart 5 paiyzdyq marja bar, stavka qanşa bolsa, sonyŋ üstıne 5 paiyz qosylady. Sonda Reseidegı stavkalardyŋ ortaq stavkasy – 12,5 paiyz. Bızdegı kreditterdıŋ qazırgı ortaq stavkasy – 21,75 paiyz, Reseide bızden ekı ese arzan bolyp tūr. Endı osy oraida qarjylyq sauattylyǧy joǧary azamattarda «Reseige baryp rublmen kredit alǧan tiımdı» degen sūraq tuyndaityny, ärine, zaŋdylyq. Būryn adamdar rubldı kreditten qorqatyn, sebebı rubl köbınese qymbattap otyratyn. Sol sebeptı bızge Reseiden kredit alu tiımsız bolady. Al qazırgı jaǧdaida rubl joǧarylaidy degenge eşkım senbeidı, rubl kerısınşe arzandauy mümkın. Sondyqtan 12,5 paiyz stavkamen teŋgege şaqqanda rublmen kredit alu bızdıŋ azamattar üşın tiımdı.
– Bızdıŋ azamattar Reseiden baryp kredit ala bastasa, bızdıŋ bankterge jäne ekonomikaǧa soqqy bolmai ma?
– Joq, kerısınşe būl bäsekelestıktı arttyrady. Ekonomikaǧa da qatty soqqy bolady dep oilamaimyn. Ondai azamattar köp bolmaityn şyǧar jäne Reseide qandai bankter kredit beretını, ol da belgısız. Onyŋ üstıne Resei bankterı ondai qadamǧa baryp, kredit tölemegen Qazaqstan azamattarynyŋ artynan qualap jüruge täuekel ete me degen mäsele taǧy bar.
Qazır Resei ortalyq bankınıŋ stavkasy – 7,5%, bızdıŋ stavka – 16,75%. Demek bızdıŋ bankter sol 16,75%-dan tömen kredit bere almaidy
Eger būl jüzege assa, bızdıŋ bankterdıŋ marjasyn tüsıruge, bäsekelestıktı arttyruǧa, qarjylyq qyzmet sapasynyŋ artuyna jäne qarjylyq qyzmetterdıŋ arzandauyna septıgı tiedı.
– Jalpy bızdıŋ eldegı stavkany tömendetetın jol barma?
– Bızdıŋ stavka infliasiia qalai tömendeidı, solai bırden tömendeidı. Stavkanyŋ joǧary boluy infliasiiamen tıkelei qatysty. Qazır bızdıŋ el infliasiiany 20 paiyzdan kem degende 12 paiyzǧa deiın tüsırudı maqsat etıp otyr. Prezident te sondai talap qoiǧan. Stavka tüsırudıŋ bır amaly – kredittıŋ bärı qymbat bolu kerek, adamdar kredit aludy toqtatuy kerek. Sol kezde bızde naryqtan basy artyq aqşa degen bolmaidy. Makro ekonomikalyq zaŋdylyqqa säikes, eger infliasiia köbeiıp ketse naryqtan bas artyq aqşany alyp tastau kerek bolady. Sol kezde baǧa tömen tüse bastaidy.
Qazır depozittıŋ stavkasy – 17-17.5 paiyz, adamdar nesie ala bermei, aqşany depozitke qoiuy kerek. Öitkenı Qazaqstanda depozitten jaqsy aqşa tabuǧa bolady. Reseide ondai joq.
– Elımızde «Jekelerdıŋ onlain kredit räsımdeuıne şekteu qoiamyz» dep jatqany osymen qatysty ma?
– Joq, onlain kredit ol köbınese qarjylyq qauıpsızdıkke qatysty. Negızı klassikalyq bankterdıŋ kreditı – 21.5 paiyz. Al mikro qarjy ūiymdary kredit tarihy naşar, tarihy būzylǧan adamdarǧa kredit bere beredı. Iаǧni basqa bankterden kredit ala almaǧan adamdar alady ol jerden. Bızdıŋ elde şamadan tys kredittık jüktemenıŋ artyp ketuı osy jaǧdaimen tıkelei qatysty. Sondyqtan qazır 56 paiyzdyŋ mölşerlemenı qaitadan 48-46 paiyzǧa tüsıru mäselesın qarastyryp jatyr.
– Qazır kredittı aitsaŋ baspana mäselesıne kelıp soǧady. Kredit pen üidıŋ arasyndaǧy qarym-qatynasty rettep, baspananyŋ baǧasyn arzandatuǧa mümkınşılık bar ma?
– Baspana baǧasyn arzandatu üşın qazır memlekettık ipotekalyq baǧdarlamalar bar arzan stavkalyq. Solardy qysqartu prosesı jürıp jatyr. Arzan ipoteka, stavkasy tömen ipoteka naryqtap ketse, sondai-aq adamdar üi aludy toqtatqan kezde, baspana baǧasy bırtındep ornyna kele bastaidy. Qazır Ūlttyq banktıŋ özı qoiyp otyrǧan strategiialyq mölşerlemesı – 4-6 paiyz. Eger infliasiia osy şekke deiın tömendese, ipoteka 10 paiyzǧa deiın tüsedı. İnfliasiia azyq-tülık baǧasyna da, baspana baǧasyna da äser etıp jatyr.
Qazır bärı «kredit qymbattap kettı, ne ısteimız» dep janūşyryp jür. Būl – memlekettıŋ signaly. Qazırşe kredit almai qoia tūru kerek, baǧalardyŋ bärı ornyna kelsın, infliasiia ornyna kelsın. Sodan keiın kreditterdıŋ bärı arzan bolady degen söz, şamamen 1,5 jyl şydau kerek. Bırınşı baǧa tüsedı, odan keiın bazovyi stavka tüsedı.
– Endıgı bır mäsele Qytaimen vizasyz rejim bolyp jatyr. Endı qytailyq qarjy saluşylary da bızge keledı, Qytaimen aşyq elge ainalatyn bolsaq, bızdıŋ qarjy salamyzǧa qalai äser etuı mümkın? Būl jaǧyn zerttep kördıŋız be?
– Negızı būǧan deiın Qytai investisiiasy bızge kelıp qoidy. 14 kün vizasyz rejimdı 14 künnen 30 künge sozdy. Endı Halyqaralyq qorǧas sauda ortalyǧy aşylsa şekara aralyq sauda jandanady. Bız būryn köp tauardy Reseiden alyp jüretınbız, aldaǧy uaqytta ol azaiuy mümkın. Olar endı ışkı öndırısımen özderın ǧana qamtamasyz etedı. Sondyqtan Qytaidyŋ basty imparter bolyp kelgenı jaqsy boldy. Qytai biyldan bastap imparterǧa ainaldy. Osy statusty 12 jyl boiy Resei ūstap keldı. Bızdıŋ eldıŋ Qytaidyŋ mūnai, gazyna täueldılık joq, tek tehnologiialyq tauarlarǧa degen sūranys bar.
– Qytaidyŋ tauarlary köptep kırse, özımızdıŋ öndırıstı damytuǧa qiyndyq bolmai ma?
– 30 jyl uaqyt boldy, bız öz öndırısımızdı jasai almadyq. Basynda klasterlık dedık, sosyn industriialyq, innovasiialyq damu dedık, sosyn joǧary tehnologiialar şyǧaramyz dedık, alaida onyŋ eşqaisysyn ıstei almadyq. Endı Qytaidan ǧana joǧary tehnologiialar alatyn bolamyz. Öitkenı bız joǧary tehnologiialyq tauarlar şyǧara almaimyz. Bızge endı qarapaiym zattar ekonomikasy keldı, iaǧni qarapaiym tauar öndıruden bastau kerek. Bız özımızdıŋ şekaramyzdy jauyp tastap otyra almaimyz, sebebı bızdıŋ mūhitqa şyǧatyn jolymyz joq. Sondyqtan bızge jan-jaǧymyzdaǧy eldermen alys-berıs jasauǧa tura keledı. Öitkenı bızge de älemdık naryqqa şyǧu kerek. Bız mūnaiymyzdy satuymyz kerek, rudalarymyzdy satuymyz kerek, sonyŋ barlyǧy körşı elmen jaqsy bolsaŋ sol el arqyly ötıp, Europaǧa, iaǧni älemdık naryqqa şyǧasyŋ.
– Reseige salynǧan ekonomikalyq sanksiianyŋ bızge qandai yqpaly boluy mümkın?
– Reseige salynǧan ekonomikalyq sanksiialar bızdı öte köp täuekeldermen betpe-bet keltırdı. Qazır qiynşylyqtar bolmaǧanymen, aldaǧy uaqytta köptegen kedergılerı boluy mümkın. Öitkenı qazır Reseiden syrtqa şyǧatyn tauarlardyŋ bärıne şekteu qoiyldy, al bız Resei arqyly syrtqa tauar şyǧyp otyrǧan elımız. Resei arqyly Europaǧa tauar şyǧaru arzan bolady. Reseidıŋ joly jabylǧannan keiın bızge basqa joldar ızdeu kerek boldy, bıraq olardyŋ üstıne qosymşa qūn qosylyp jatyr. Sondyqtan Reseige salynǧan sanksiialar osy jaǧynan bızge kedergı boldy. Bır jaǧynan, ärine, būl – bızdıŋ bolaşaqta damuymyz üşın kerek närse. Jalpy sanksiia Amerika Qūrama Ştattarynan basqa eşbır elge paida äkelmeidı. Öitkenı olar Europanyŋ Reseiden keletın tauarynyŋ ornyna öz şikızatyn auystyryp aldy. Amerika Qūrama Ştattary būl jaǧynan tolyǧymen ūtty. Al Reseimen körşı otyrǧan bız logistikalyq jaǧynan bıraz ūtyldyq. Bıraq Reseidegı halyqaralyq kompaniialar bızge kelse, onda ol bızge plius bolar edı.
