Nūrlan Ramazanov, «Nūr Astana» ortalyq meşıtınıŋ naib imamy: Tumaq bar jerde, ölmek bar

 Erte me keş pe, kez kelgen jannyŋ däm-tūzy tausylady.  Al, qaitqan jandy arulap jerlep, aqtyq saparǧa şyǧaryp salu – är mūsylmannyŋ mındetı. Būl mındet atam zamannan berı şariǧat qaǧidalarymen atqarylǧan, solai jalǧasyp ta keledı. Alaida elımızge syrttan kelıp jatqan destruktivtı dıni ideologiialardyŋ äserınen şariǧat talaptary, dıni amal men räsımderge qatysty kelıspeuşılıkter köbeiıp kettı. Osyǧan bailanysty bailanysty el kökeiınde jürgen  saualdardy «Nūr Astana» ortalyq meşıtınıŋ naib imamy Nūrlan Ramazanovtan sūraǧan edık.

– Biyl Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ bastamasymen «Janaza jäne jerleu räsımderı» kıtaby jaryqqa şyqty.  Nelıkten osy jön- joralǧylar boiynşa qoǧamda tüsınbestık bar?

– Täuelsızdık alyp, dästürlı dınımızge bet būrǧan qoǧamda älı de aimaqtyq erekşelıkter kezdesedı. Äsırese, eldı janaza taqyrybyna qatysty köp mäseleler tolǧandyrady. «Är jerdıŋ salty basqa» desek te, şariǧat ükımderı – küllı mūsylman ümbetıne ortaq. Destruktivtı dıni ideialardyŋ saldarynan bolyp jatqan osyndai mäselelerge qatysty der uaqytynda jauap berıp, öz pozisiiamyz ben közqarasymyzdy anyqtap alu kün tärtıbındegı mäselege ainaldy. Qarama-qaişylyqtar men talas-tartystardy joiyp, dıni räsımderdı bırızdılıkke tüsırıp, janaza  men jerleu räsımderınıŋ jamaǧatqa bırdei bıryŋǧai ükımderın jetkızu üşın jüielı eŋbek şyǧaru qajettılıgı osydan tuyndady. Söitıp, Dıni basqarmanyŋ bastamasymen «Janaza jäne jerleu räsımderı» kıtabyn şyǧarǧan bolatynbyz.

Kıtap Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy janyndaǧy Ǧūlamalar keŋesı müşelerınıŋ qyzu talqylauymen, ortaq kelısımımen köpşılıkke jol tartty. Taqyrypqa qatysty özektı mäseleler islamtanuşy, dıntanuşy, teolog mamandarmen qatar, jalpy oqyrman qauymǧa tüsınıktı tılmen jazylǧan. Aitalyq, bırınşı bölım ajaldyŋ aityp kelmeitını jönınde Qūran Kärımnıŋ sürelerı arqyly jetkızedı, dınımızde ölımdı eske aludyŋ artyqşylyǧyn baiandaidy, hadis şarifterdıŋ negızınde ösiet qaldyrudyŋ, amanatqa qiianat jasamaudyŋ maŋyzyna toqtalady. Sonymen qatar, jan täsılım etkennen keiıngı şaralar, mäiıttı juyndyru men kebındeu, janaza namazynyŋ şarttary, oqu ülgısı, janaza ükımderı, mäiıttı jerleu, qabırdı ziiarat etu sekıldı maŋyzdy mäselelerdı ūsynady. Alaida, bız zaiyrly el bolǧandyqtan, būl atalǧan jaǧdailardyŋ barlyǧy nūsqaulyq, keŋes baǧytyndaǧy eŋbek bolyp tabylady. Iаǧni, Qazaqstan mūsylmandary üşın dıni basqarmanyŋ ūsynys nūsqaulyǧy.

Janaza men jerleu räsımderı öte auqymdy taqyryp. Sol sebeptı de dıni basqarama būl baǧyttaǧy jūmystardy tolyqtai retke keltıru üşın ülken ensiklopediia daiyndalu üstınde. Jalpy salt-dästürımızdı zerdelep, dılımızben dınımızge bailanysty dıni räsımderdı, jer-jerındegı aimaqtyq erekşelıkterın zerttep ülken jūmys jasmaq oimyz bar. Būl – keşendı jūmys, iaǧni, nätijesı bügın-erteŋ emes, ūzaq merzımdı talap etedı. Egerde, dıni räsımder boiynşa bırızdılık pen el bolyp bır qalypty taŋdap jatsaq, ol el ışınde dıni ahualymyzǧa nūqsan keltırudı közdeitın destruktivtı toptarǧa qarsy jasalǧan eŋ bır ūtymdy amalymyz bolar edı.

–Qazaqta kısısı qaitqannan keiın jetısın, qyrqyn, elu ekılık, jüzı, jyly sekıldı qūdaiy astary berıledı. Osy räsımder jaiynda şariǧattyŋ ükımderı qandai?

– Jetısı, qyrqy, jyly şariǧatta naqtyly belgılenbegendıkten, ony tek rämızdık atau retınde oryndasa bolady. Negızınde jetısın, qyrqyn, jüz kündıgın Hanafi mazhabynyŋ ǧalymdary marqūmnyŋ janazasyna qatysa almaǧan alystaǧy aǧaiyn-tuysy köŋıl aityp, körısu üşın jasalatyn «mubah» (rūqsat etılgen) joralǧylardyŋ qataryna jatqyzady. Bıraq as beru şariǧatymyzdyŋ mındettı türde atqaryluy tiıs paryz amaldaryna jatpaidy. Alaida, as berudıŋ sauapty ıs ekenın hadisterden jäne keibır Qūran aiattarynan baiqaimyz. Būl amaldardyŋ barlyǧy ata-babalarymyzdan salt bolyp kele jatyrǧan, bızdıŋ dästürımızge ainalǧan jön-joralǧylar.

As berudegı sauapty üşke böluge bolady. Bırınşısı – marqūmnyŋ ruhyna qūran baǧyştap, Alladan künälary onyŋ keşırıluın tılep dūǧa jasau, ärı ony eske alu. Mūsylmannyŋ dıni tanymy salasyndaǧy mäşhür eŋbekterdıŋ bırı «Tahaui aqidasy» kıtabynda: «Tırılerdıŋ dūǧa-tılekterı men sadaqalary ölgenderge paida beredı» delıngen. Sondai-aq,  hazıretı Paiǧambarymyz (s.ǧ.s) «Ölgen kısılerıŋızdı jaqsylyqpen eske alyŋdar» degen.

Ekınşısı – tuǧan-tuys, körşı-qolaŋnyŋ basyn qosu. Adamnyŋ qaiǧy-qasıretıne ortaqtasyp, köŋıl aityp tuǧan-tuystyŋ jinaluy – dınımızde qūptarlyq amal.

Üşınşısı – sauabyn qaitys bolǧan kısıge atap, joq-jıtıkterge, mūqtaj jandarǧa tamaq taratyp, as beru abzal. Qarny aş adamnyŋ boiyna tamaq baryp, küş-quat daryǧanda, ol rizaşylyǧyn aityp, şyn jürekten dūǧa tıleidı. Sonyŋ sauaby marqūmǧa tiedı. Jalpy qūdaiy as bolsyn, nemese ülken as bergen kezderı halyqqa dıni uaǧyz aityp, torqany toiǧa ainaldyryp bos sözder aityluǧa bız qarsymyz, jergılıktı ökılderımızge de osyny aitamyz. Sebebı, barlyq jerdegı imam, moldalar dıni basqaramanyŋ ūstanymyn bölısedı dep tolyq kesıp aita almaimyz, qazır senımderı san aluan, destruktivtı ideialardy arqalap jürgen adamda erteŋ bır jerde meşıt salyp alyp, özı imam bolyp otyruy mümkın. Bız tūtastyqqa qarsy, zaŋǧa qaişy qandai da bolmasyn äreketterdı qūptamaimyz.

– Soŋǧy uaqytta Qazaqstan mūsylmandary dıni basqaramasynyŋ  keibır aimaqtaryndaǧy ökıldıkterı men jergılıktı aqsaqaldar alqasy as berudıŋ jalpyǧa ortaq mäzırın bekıtıp, dastarqandy sol boiynşa jaiudy öŋırlerde mındettep keledı…

– İia, dūrys aitasyz. Öŋırlerde osyndai igı bastamalardyŋ köterılıp jatqandyǧy ras. Alaida, osy arada atap ketu kerek jäit, bız tek qana Qazaqstan mūsylmandarynyŋ basyn bırıktıruşı ūiym ǧanamyz, elımızde atazaŋyzben jäne de ar-ūjdan, dıni qyzmet jönındegı zaŋdarymyz boiynşa eşkımge eşnärsenı mındettei almaimyz. Bızdıŋ aitarmyz abzaly osy degen ūsynystarymyz ǧana. Dınımızde mındettı türde qaryzdanyp, özıne jetpei jatqan qarjydan jyryp, mal soiyp sadaqa ber degen ükım joq. Qūdaiy as berılgen jaǧdaida ysyrapqa jol aşpau kerek. Ökınışke qarai, qazırgı qoǧamda as beru bäsekelestıkke ainalǧandai. Elden qalamyz ba, «Jūrttan ūiat bolmasyn» degen tüsınıkpen adamdar şama-şarqyna qaramai, kredit alsa da, qaryzǧa batsa da, äiteuır bır mol dastarqan jaiyp as beru ädet bolyp ketken.

Qaraly üidıŋ dastarqany – toi emes. Jūpyny bolu kerek. Qazırgıdei salattyŋ tür-türı, müşe-müşe et, aluan jemıs-jidek emes, eŋ qajettı degen taǧamdar tūrsa jetkılıktı. Qūrannyŋ Aǧraf süresınde Alla Taǧala: «Işıŋder, jeŋder bıraq, ysyrap qylmaŋdar. Öitkenı Alla ysyrap etuşılerdı jaqsy körmeidı!» dese, Ardaqty paiǧambarymyz (s.ǧ.s): «Qalaǧanyŋnyŋ barlyǧyn jeu, haram retınde jetkılıktı» (İbn Majä, Ätǧima, 51) degen edı.

Aqşaŋyz tasyp bara jatsa, ölıge sauaby üzdıksız tiıp tūratyn amaldar nege jasamasqa? Äbu Hurairadan (r.a) riuaiat etılgen hadiste Alla elşısı (s.ǧ.s): «Adam ölgende onyŋ üş närsesınen: toqtausyz sadaqasynan, paida keltıretın bılımınen, artynan dūǧa qylatyn igı jaqsy balasynan basqa barlyq ıs-amaly toqtaidy» degen joq pa?! Sauabyn marqūmnyŋ atyna atap, adamnyŋ paidasyna jarar ǧimarat sal, jetım-jesırge kömektes. Niettengen janǧa sauapty ıster köp qoi.

 Elımız boiynşa barşaǧa tiımdı bolatyn Qūdaiy astyŋ ortaq mäzırın äzırlep, köpşılık qauymǧa ūsynǧan bolatynbyz. Alaida, joǧaryda aitqanymdai  QMDB mūndai as berudıŋ jalpyǧa ortaq mäzırın bekıtıp, dastarqandy sol boiynşa jaiudy halyqqa mındettei almaidy. Dıni basqarmanyŋ ondai qūzyretı joq. Degenmen de «ömır bar jerde ölım bar» demekşı jergılıktı aqsaqaldar alqalarynyŋ bastamalaryna el aǧalary, aqsaqaldar, ziialy qauym ökılderı, meşıt jamaǧaty būl bastamaǧa ülken qoldau körsetıp jatyr.

– Asty mürde şyqpai tūryp, älde janaza oqylǧan soŋ bergen dūrys pa?

– İmam Alau ad-Din Kasani äl-Hanafi (r.a.) özınıŋ «Bädäius-Sanai» atty kıtabynda: Alla elşısınıŋ (s.ǧ.s.): «Mäiıtterıŋdı jerleuge asyǧyŋdar. Mäiıt jaqsy kısı bolsa jaqsylyǧyna jyldam jetkızıŋder» degen hadisıne bailanysty mäiıttı jerleudı asyqtyru mūstahab, iaǧni jaqsy amal degen. Mäiıttı jerleudı keşıktıru – sünnetke, mäiıttı qūrmetteuge qaişy äreket.

Sondai-aq, şariǧatymyzda «Qaraly üiden tütın şyqpasyn», «Qazaly üide üş künge deiın qazan asylmasyn» degen bar. Şaŋyraqtaryna ölım kelıp, aza tūtyp, qara jamylǧan üige körşılerı, tuystary tamaq berıp kömekke keluı – sünnet. Sahaba Jaǧfar opat bolǧanda, Alla elşısı (s.ǧ.s) özınıŋ otbasyna baryp: «Jaǧfar äuletı mäiıtterınıŋ ısımen äure boluda, sondyqtan olarǧa tamaq äzırleŋder» degen.

Qazır kerısınşe, qaiǧysymen älek bolǧan marqūmnyŋ otbasy bazar jaǧalap, et asyp, kelımdı-ketımdı kısılerdı kütumen äbıgerge salynady. Mäiıttı bırneşe kün jatqyzyp qoiyp, kısı kütudıŋ qamyna kırısu – marqūmǧa obal. Mūsylmannyŋ moinyndaǧy kezek küttırmeitın negızgı mındet – mäiıttı juyndyru, kebındeu, janazasyn oqu jäne jerleu ısterı.

Osy jerde eskere ketetın jait, elımızde köp jaǧdaida mäiıttı jerleu ısın üşınşı künge deiın keşıktırıp jatady. Ärine, būnyŋ özındık sebepterı bar. Elımız keŋ-baitaq, är öŋırdegı tuǧan-tuystar jaqynyn aqtyq saparǧa şyǧaryp salu sätınde bırge bolyp, janaza namazyna qatysudy niet etedı. Osyǧan bailanysty qaraly üi ielerı köŋıl aituşylardy qabyldau maqsatynda üiınde 3 kün aza tūtuyna bolady.

– Marqūmnyŋ kiımın ülestıruge, jyrtys taratyp, oǧan talasuǧa bola ma?

– Būl amaldardy dınımız jüktegen, mındettı türde ısteluı tiıs «paryz» dep tüsınbegen jön. Erterekte qaitys bolǧan kısınıŋ kiımın «täbärık» nietımen elge taratatyn. Al bügınde būl ädet jaǧymsyz sipat aluda. Marqūmnyŋ kündelıktı kiımın emes, dükennen alynǧan jaŋa kiımdı taratu talaby – şariǧatta joq. Bıreuler baiaǧy «ūiat bolmasyn» degen jalǧan tüsınıkpen şyǧyndalyp, qymbat kiımder taratyp jatady. Istıŋ arty özgelermen  bäseke, baqtalastyqqa da ūlasyp jatady. Olai jasau ysyrapqa äkep soǧady, künäǧa batyrady. Ekınşıden, jyrtys taratqannan görı, oǧan ketetın qarjyny jetım-jesır, joq-jıtıkterge bergen äldeqaida sauapty.

– Tırı kezınde jerlenetın jerın aldyn ala belgılep satyp alu ürdısı qalyptasyp keledı. Dınımızge qaişy emes pe?

– Qazır zäulım kümbezder, qorǧandar tūrǧyzu keŋ etek jaidy. On adam jerleitın orynǧa bıren-saraŋ adamnyŋ mäiıtın qoiu, bırınşıden jerdı taryltu, ekınşı jaǧynan «odan kembız be?» degendei bäsekelestıktı tudyruy mümkın. Al, qabırdı biık kümbezdermen qorşau bäleŋbai aqşany qajet etıp, tırıge äjeptäuır salmaq tüsıredı. Sondyqtan būl äreketter dınge qaişy. Jalpy, Qasiettı Qūran Kärımde: «Eşkım erteŋ ne ısteitının bılmeidı, ärı eşkım qai jerde ölerın de bılmeidı» delıngen. («Lūqman» süresı, 34-aiat).   Būdan qabırdı daiyndau emes, qabırge qamdanu filosofiiasy şyǧady.   Iаǧni, jer ızdeudıŋ ornyna adam öz-özın ölımge, qaitar künge jaqsy amaldarmen daiyndaǧany abzal.

– Kei öŋırlerde aqysyna joqtau aitatyndar şyǧypty deidı-mys. Būl özı jön äreket pe?

– Joqtau aitu üşın kısı jaldau tıptı qate, nadandyq. Jaqyny qaitys bolǧanda şekten tys qaiǧyryp, dıni-imani qūndylyqtarǧa terıs ıs-äreketter jasau mäiıtke paida bergennıŋ ornyna, auyr tiedı. Joqtaudy böten emes, jaqyny aitady. Onyŋ özınde, dauys kötermei jylauǧa ǧana rūqsat. Äbu Hanifa (r.a) mazhabynda qaitys bolǧan kısını ökırıp jylap joqtau – haram. Mäiıttıŋ bar jaqsylyǧyn sanamalap, öksıp, betın tyrnap, kiımın jyrtyp, şaşyn jūlyp, şariǧatqa qaişy sözder aitu künä. Paiǧambarymyz (s.ǧ.s): «Bıreu qaitys bolǧanda betın ūrǧylap, tyrnap, üstındegı kiımın jyrtyp, nadandyq däuırındegıdei aiqailap jylaǧan adam bızden emes» degen.

Ölım – Allanyŋ pendege jeter būiryǧy. Oǧan sabyrlyq tanytuymyz kerek. Äbu Musa jetkızgen hadiste Alla elşısı (s.ǧ.s) mümınnıŋ bauyr etı balasy qaitys bolǧandaǧy jaǧdaidy baiandaidy. Alla taǧala būl auyr qazaǧa pendesınıŋ «Bärımız Allaǧa tänbız jäne bärımız de (uaqyty kelgende) Oǧan oralamyz» dep madaq aitqanyn estıgende, perıştelerıne sol qūly üşın jännattan zäulım sarai salyp, ony «Baitul-hamd (Madaq saraiy) dep ataudy būiyrady. Sondyqtan taǧdyrǧa narazylyq tanytyp, es-tüssız joqtamai, barynşa sabyrly bolu – är mūsylmannyŋ mındetı.

Jalpy, dın ömırımızde mäsele tuyndatatyn faktorǧa emes, qaita ony jeŋıldetetın, tūraqtylyq pen beibıt ömırdıŋ saltanatty nyşanyna ainalu kerek. Täuelsız elımızdıŋ būl salada ūstanyp otyrǧan sarabdal saiasaty oǧan bırden- bır dälel. Sebebı, sandaǧan ūlt pen etnostardyŋ ärtürlılıgı men jüzdegen konfessiialardyŋ basyn bır şaŋyraq astyna jinap, beibıt tūraqty damuǧa jaǧdai jasap otyrǧan memleketpız. Bır ǧana mūsylman qauymynyŋ arasyndaǧy tüsınbeuşılıkterdıŋ paida boluy eldıgımızge ūiatty. Salt sanamyz ben ruhaniiatymyzben, ǧasyrlardy toǧystyrǧan tarihymyzda dın mäselesıne kelgende alauyzdyq pen asyra sılteu bolmaǧan. Eşqandai da dılımız ben dınımızge jat dıni aǧymdardyŋ tūrmysymyz ben saltymyzǧa aitar nemese nūsqar jaǧdaiy bolmau kerek, tüptıŋ tübınde aitylǧan mäseleler boiynşa ortaq mämlege kelerımız anyq.

-Ruhani äŋgımeŋızge Alla razy bolsyn!

Mädina JAQYP