Nūrsūltan Nazarbaev, Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı: Ūly dalanyŋ jetı qyry

Keŋıstık – barlyq närsenıŋ, al uaqyt – bükıl oqiǧanyŋ ölşemı. Uaqyt pen keŋıstıktıŋ kökjiegı toǧysqan kezde ūlt tarihy bastalady. Būl – jai ǧana ädemı aforizm emes.
Şyn mänınde, nemıs­terdıŋ, italiialyqtardyŋ nemese ündı halyqtarynyŋ jylnamasyna köz jügırtsek, olardyŋ myŋdaǧan jyldy qamtityn töl tarihyndaǧy ūly jetıstıkterınıŋ denı osy elder qazır meken etıp jatqan aumaqtarǧa qatystylyǧy jönınde sūraq tuyndaityny oryndy. Ärine, ejelgı Rim degen qazırgı İtaliia emes, bıraq italiialyqtar özderınıŋ tarihi tamyrymen maqtana alady. Būl – oryndy maqtanyş. Sol siiaqty, ejelgı gottar men bügıngı nemıster de bır halyq emes, bıraq olar da Germaniianyŋ mol tarihi mūrasynyŋ bır bölşegı. Polietnikalyq bai mädenietı bar ejelgı Ündıstan men bügıngı ündı halqyn tarih tolqynynda üzdıksız damyp kele jatqan bıregei örkeniet retınde qarastyruǧa bolady.

Būl – tarihqa degen dū­rys ūstanym. Sol arqyly tüp-tamyrymyzdy bıluge, ūlttyq tarihymyzǧa tereŋ üŋılıp, onyŋ kürmeulı tüiının şeşuge mümkındık tuady.
Qazaqstan tarihy da je­ke jūrnaqtarymen emes, tūtastai qalpynda qazırgı zamanaui ǧylym tūrǧysynan qaraǧanda tüsınıktı boluǧa tiıs. Oǧan qajettı däiekterımız de jetkılıktı.
Bırınşıden, qosqan üles­terı keiınırek söz bola­tyn protomemlekettık bır­les­­­tıkterdıŋ denı qazırgı Qa­zaqstan aumaǧynda qū­rylyp, qazaq ūlty etnogenezınıŋ negızgı elementterın qūrap otyr.
Ekınşıden, bız aitqaly otyrǧan zor mädeni jetıstıkter şoǧyry dalamyzǧa syrttan kelgen joq, kerısınşe, köpşılıgı osy keŋ baitaq ölkede paida bolyp, sodan keiın Batys pen Şyǧysqa, Küngei men Terıskeige taraldy.
Üşınşıden, keiıngı jyldary tabylǧan tarihi jädıgerler bızdıŋ babalarymyzdyŋ öz zamanyndaǧy eŋ ozyq, eŋ üzdık tehnologiialyq jaŋalyqtarǧa tıkelei qatysy bar ekenın aiǧaqtaidy. Būl jädıgerler Ūly dalanyŋ jahandyq tarihtaǧy ornyna tyŋ közqaraspen qarauǧa mümkındık beredı.
Tıptı, qazaqtyŋ keibır ru taipalarynyŋ ataulary «qazaq» etnonimınen talai ǧasyr būryn belgılı bolǧan. Osynyŋ özı bızdıŋ ūlttyq tarihymyzdyŋ kökjiegı būǧan deiın aitylyp jürgen kezeŋnen tym ärıde jatqanyn aiǧaqtaidy. Europasentristık közqaras saqtar men ǧūndar jäne basqa da bügıngı türkı halyqtarynyŋ arǧy babalary sanalatyn etnostyq toptar bızdıŋ ūltymyzdyŋ tarihi etnogenezınıŋ ajyramas bölşegı bolǧany turaly būltartpas faktılerdı köruge mümkındık bergen joq.
Sonymen bırge, ūzaq uaqyttan berı bızdıŋ jerımızde ömır sürıp kele jatqan köptegen etnos­tarǧa ortaq Qazaqstan tarihy turaly söz bolyp otyrǧanyn atap ötkenımız jön. Būl – türlı etnostardyŋ köptegen körnektı tūlǧalary öz ülesterın qosqan bükıl halqymyzǧa ortaq tarih.
Bügınde töl tarihymyz­ǧa oŋ közqaras kerek. Bı­raq, qandai da bır tarihi oqiǧany taŋdamaly jäne koniunk­turalyq tūrǧydan ǧana sipattaumen şekteluge bolmaidy. Aq pen qara – bır-bırınen ajyramaityn ūǧymdar. Būlar özara bırleskende jeke adamdardyŋ da, tūtas halyqtardyŋ da ömırıne qaitalanbas reŋk beredı. Bızdıŋ tarihymyzda qasırettı sätter men qaiǧyly oqiǧalar, sūrapyl soǧystar men qaqtyǧys­tar, äleumettık tūrǧydan qauıptı synaqtar men saiasi quǧyn-sürgınder az bolmady. Mūny ūmytuǧa haqymyz joq. Köpqyrly ärı auqymdy tarihymyzdy dūrys tüsınıp, qabyldai bıluımız kerek.
Bız basqa halyqtardyŋ rölın tömendetıp, özımızdıŋ ūlylyǧymyzdy körseteiın dep otyrǧanymyz joq. Eŋ bastysy, bız naqty ǧylymi derekterge süiene otyryp, jahandyq tarihtaǧy öz rölımızdı baiyppen ärı dūrys paiymdauǧa tiıspız.
Sonymen, Ūly dalanyŋ jetı qyryna toqtalaiyq.

I. ŪLT TARİHYNDAǦY KEŊISTIK PEN UAQYT

Bızdıŋ jerımız materialdyq mädeniettıŋ köptegen dünielerınıŋ paida bolǧan orny, bastau būlaǧy desek, asyra aitqandyq emes. Qa­zırgı qoǧam ömırınıŋ ajyramas bölşegıne ainalǧan köptegen būiymdar kezınde bızdıŋ ölkemızde oilap tabylǧan. Ūly dalany meken etken ejelgı adamdar talai tehnikalyq jaŋalyqtar oilap tauyp, būryn-soŋdy qoldanylmaǧan jaŋa qūraldar jasaǧan. Būlardy adamzat balasy jer jüzınıŋ är tükpırınde älı künge deiın paidalanyp keledı. Köne jylnamalar bügıngı qazaqtardyŋ arǧy babalary ūlanǧaiyr Euraziia qūrlyǧyndaǧy saiasi jäne ekonomikalyq tarihtyŋ betalysyn talai ret tübegeilı özgertkenı turaly syr şertedı.

1. Atqa mınu mädenietı

Atqa mınu mädenietı men jylqy şaruaşylyǧy jer jüzıne Ūly daladan taraǧany tarihtan belgılı.
Elımızdıŋ soltüstık öŋı­rın­degı eneolit däuırıne tiesılı «Botai» qonysynda jürgızılgen qazba jūmystary jylqynyŋ tūŋǧyş ret qazırgı Qazaqstan aumaǧynda qolǧa üiretılgenın däleldedı.
Jylqyny qolǧa üiretu arqyly bızdıŋ babalarymyz öz däuırınde adam aitqysyz üstemdıkke ie boldy. Al jahandyq auqymda alsaq, şaruaşylyq pen äskeri saladaǧy teŋdessız revoliusiiaǧa jol aşty.
Jylqynyŋ qolǧa üiretıluı atqa mınu mädenietınıŋ de negızın qalady. Bes qaruyn asynǧan salt atty sarbaz aibarly köşpendıler imperiialary tarih sahnasyna şyqqan däuırdıŋ simvolyna ainaldy.
Tu ūstaǧan salt atty jauyngerdıŋ beinesı – batyrlar zamanynyŋ eŋ tanymal emblemasy, sonymen qatar, atty äskerdıŋ paida boluyna bailanysty qalyptasqan köşpendıler älemı «mädeni kodynyŋ» airyqşa elementı.
Avtokölık qozǧaltqyştarynyŋ quaty älı künge deiın attyŋ küşımen ölşenedı. Būl dästür – jer jüzınde salt attylar üstemdık qūrǧan ūly däuırge degen qūrmettıŋ belgısı.
Bız älemnıŋ barlyq tükpırıne ejelgı qazaq jerınen taraǧan osy­nau ūly tehnologiialyq revoliusiia­nyŋ jemısın adamzat balasy HIH ǧasyrǧa deiın paidalanyp kelgenın ūmytpauǧa tiıspız.
Qazırgı kiım ülgısınıŋ bazalyq komponentterı Dala örkenietınıŋ erte kezeŋınen tamyr tartady. Atqa mınu mädenietı salt atty jauyngerdıŋ yqşam kiım ülgısın düniege äkeldı. At üstınde jürgende yŋǧaily boluy üşın babalarymyz alǧaş ret kiımdı üstıŋgı jäne astyŋǧy dep ekıge böldı. Osylaişa kädımgı şalbardyŋ alǧaşqy nūsqasy paida boldy.
Būl salt atty adamdardyŋ at qūlaǧynda oinauyna, ūrys kezınde erkın qimyldauyna mümkındık berdı. Dala tūrǧyndary terıden, kiızden, kendır men jünnen, kenepten şalbar tıktı. Sodan berı myŋdaǧan jyl ötse de, kiımnıŋ osy türı özgere qoimady. Qazba jūmystary kezınde tabylǧan köne şalbarlardyŋ qazırgı şalbardan eş aiyrmasy joq.
Sonymen qatar, bügıngı etıkterdıŋ barlyq türı köşpendıler atqa mıngende kigen jūmsaq ökşelı saptama etıktıŋ «mūragerlerı» ekenı belgılı.
At üstınde jürgen köşpendıler taqymyna basqan säigülıgıne neǧūrlym erkın mınıp jüruı üşın biık er-tūrman men üzeŋgını oilap tapty. Būl jaŋalyq salt atty adamnyŋ at üstınde qaqqan qazyqtai myǧym otyruyna, sonymen bırge şauyp bara jatyp, qolyndaǧy qaruyn eş qiyndyqsyz jäne neǧūrlym tiımdı qoldanuyna mümkındık berdı.
Babalarymyz şapqan attyŋ üstınen sadaq tartudy barynşa jetıldırdı. Soǧan bailanysty qarudyŋ qūrylymy da özgerıp, kürdelı, yŋǧaily ärı quatty bola tüstı. Masaǧyna qauyrsyn taǧylyp, metalmen ūştalǧan jebe beren sauytty tesıp ötetın köbebūzarǧa ainaldy.
Qazaqstan aumaǧynda ömır sürgen türkı taipalary oilap tapqan taǧy bır tehnologiialyq jaŋalyq – qylyş. Onyŋ oqtai tüzu nemese iılgen jüzı – erekşe belgısı. Būl qaru eŋ maŋyzdy ärı keŋ taralǧan soǧys qūralyna ainaldy.
Sarbaz ben onyŋ mıngen atyn qorǧauǧa arnalǧan sauytty da alǧaş ret bızdıŋ babalarymyz jasaǧan. Euraziia köşpendılerınıŋ airyqşa maŋyzdy äskeri jaŋalyǧyna balanǧan mūzdai temır qūrsanǧan atty äsker osylaişa paida boldy. Otty qaru paida bolyp, jappai qoldanysqa engenge deiın atty äskerdıŋ damuy bızdıŋ däuırımızge deiıngı I myŋjyldyq pen bızdıŋ däuırımızdıŋ I ǧasyry arasynda köşpendılerdıŋ ūzaq uaqyt boiy būryn-soŋdy bolmaǧan jauyngerlık üstemdık ornatuyn qamtamasyz etken jasaqtyŋ erekşe türı – aibarly atty äskerdıŋ qalyptasuyna yqpal ettı.

2. Ūly daladaǧy ejelgı metallurgiia

Metall öndırudıŋ amal-täsılderın tabu tarihtyŋ jaŋa kezeŋıne jol aşyp, adamzat damuynyŋ barysyn tübegeilı özgerttı. San aluan metall kenderıne bai qazaq jerı – metallurgiia paida bolǧan alǧaşqy ortalyqtardyŋ bırı. Ejelgı zamanda-aq Qazaqstannyŋ Ortalyq, Soltüstık jäne Şyǧys aimaqtarynda tau-ken öndırısınıŋ oşaqtary paida bolyp, qola, mys, myryş, temır, kümıs pen altyn qorytpalary alyna bastady.
Ata-babalarymyz jaŋa, neǧūrlym berık metaldar öndıru ısın damytyp, olardyŋ jedel tehnologiialyq ılgerıleuıne jol aşty. Qazba jūmystary barysynda tabylǧan metall qorytatyn peşter men qoldan jasalǧan äşekei bū­iymdary, ejelgı däuırdıŋ tūrmys­tyq zattary men qaru-jaraqtary būl turaly tereŋnen syr şertedı. Osynyŋ bärı ejelgı zamandarda bızdıŋ jerımızdegı Dala örkenietı tehnologiialyq tūrǧydan qanşalyqty qarqyndy damyǧanyn körsetedı.

3. Aŋ stilı

Bızdıŋ ata-babalarymyz qorşaǧan ortamen etene ömır sürıp, özderın tabiǧattyŋ ajyramas bölşegı sanaǧan. Būl basty tūrmys qaǧidaty Ūly dalany mekendegen halyqtardyŋ dünie­tanymy men qūndylyqtaryn qalyptastyrdy. Öz jazuy men mifologiiasy bar Qazaqstannyŋ ejelgı tūrǧyndarynyŋ ozyq mädenietı boldy.
Olardyŋ mūrasynyŋ jarqyn körınısı, körkem bolmysy men ruhani bailyǧynyŋ aişyqty belgısı – «aŋ stilı önerı». Ja­nuarlar beinesın tūrmysta pai­dalanu adam men tabiǧattyŋ özara bailanysynyŋ simvolyna balanyp, köşpendılerdıŋ ruhani baǧdaryn aiqyndap otyrǧan.
Olar jyrtqyştardyŋ, negızınen mysyq tūqymdas aŋdardyŋ suretın köbırek qoldanǧan. Egemen Qazaqstannyŋ simvoldarynyŋ bırı – jergılıktı januarlar älemınde sirek kezdesetın tūrpaty tektı qar barysy ekenı kezdeisoq emes.
Būl rette, aŋ stilı babalarymyz­dyŋ airyqşa joǧary öndırıstık täjıribesı bolǧanyn körsetedı. Olar oiulap keskındeudı, metalmen jūmys ısteudıŋ tehnikasyn, sonyŋ ışınde, mys pen qoladan balqymalar jasaudyŋ jäne qūimalar qūiudyŋ, jaima altyn daiyndaudyŋ kürdelı ädısterın jaqsy meŋgergen.
Jalpy, «aŋ stilı» fenomenı älemdık önerdegı biık belesterdıŋ bırı sanalady.

4. Altyn adam

Bızdıŋ tüp-tamyrymyzǧa jaŋaşa közqaraspen qarauǧa jol aşyp, älemdık ǧylym üşın sensasiia sanalǧan jaŋalyq – 1969 jyly Qazaqstannyŋ Esık qorǧanynan tabylǧan, önertanuşy ǧalymdar arasynda «qazaqstandyq Tutanhamon» degen atqa ie bolǧan «Altyn adam».
Būl jauynger talai tylsym qūpiianyŋ betın aşty. Bızdıŋ babalarymyz älı künge deiın özınıŋ asqan körkemdıgımen tamsandyratyn asa joǧary deŋgeidegı körkem dünieler jasaǧan. Jauyngerdıŋ altynmen aptalǧan kiımderı ejelgı şeberlerdıŋ altyn öŋdeu tehnikasyn jaqsy meŋgergenın aŋǧartady. Sonymen bırge, būl jaŋalyq Dala örkenietınıŋ zor quaty men estetikasyn äigıleitın bai mifologiiany paş ettı.
Dala halqy öz kösemderın osylaişa ūlyqtap, onyŋ märtebesın kün sekıldı qūdıret deŋgeiıne köterıp asqaqtatqan. Qorymdaǧy sän-saltanatty jasau-jabdyqtar ejelgı babalarymyzdyŋ ziiatkerlık dästürlerınen de mol habar beredı. Jauyngerdıŋ janynan tabylǧan kümıs keselerdıŋ bırınde oiyp jazylǧan taŋbalar bar. Būl – Ortalyq Aziia aumaǧynan būryn-soŋdy tabylǧan jazu ataulynyŋ ışındegı eŋ könesı.

5. Türkı älemınıŋ besıgı

Qazaqtardyŋ jäne Euraziianyŋ basqa da halyqtarynyŋ tarihynda Altaidyŋ alar orny erekşe. Osynau asqar taular ǧasyrlar boiy Qazaqstan jerınıŋ täjı ǧana emes, küllı türkı älemınıŋ besıgı sanaldy. Däl osy öŋırde bızdıŋ däuırımızdıŋ I myŋjyldyǧynyŋ orta şenınde Türkı düniesı paida bolyp, Ūly dala tösınde jaŋa kezeŋ bastaldy.
Tarih pen geografiia türkı memleketterı men ūly köşpendıler imperiialary sabaqtastyǧynyŋ airyqşa modelın qalyptastyrdy. Būl memleketter ūzaq uaqyt boiy bırın-bırı almastyryp, orta ǧasyrdaǧy Qazaqstannyŋ ekonomikalyq, saiasi jäne mädeni ömırınde özınıŋ öşpes ızın qaldyrdy.
Orasan zor keŋıstıktı igere bılgen türkıler ūlanǧaiyr dalada köşpelı jäne otyryqşy örkeniettıŋ özındık örnegın qalyptastyryp, öner men ǧylymnyŋ jäne älemdık saudanyŋ ortalyǧyna ainalǧan ortaǧasyrlyq qalalardyŋ güldenuıne jol aşty. Mäselen, orta ǧasyrdaǧy Otyrar qalasy älemdık örkeniettıŋ ūly oişyldarynyŋ bırı – Äbu Nasyr äl-Farabidı dünie­ge äkelse, türkı halyqtarynyŋ ruhani köşbasşylarynyŋ bırı Qoja Ahmet Iаssaui Türkıstan qalasynda ömır sürıp, ılım taratqan.

6. Ūly Jıbek joly

Elımızdıŋ geografiialyq tūrǧydan ūtymdy, iaǧni Euraziia qūrlyǧynyŋ kındıgınde ornalasuy ejelden ärtürlı memleketter men ör­ke­nietter arasynda tranzittık «dälızderdıŋ» paida boluyna septıgın tigızdı. Bızdıŋ däuırımızden bastap būl qūrlyq joldary Ülken Euraziianyŋ Şyǧysy men Batysy, Soltüstıgı men Oŋtüstıgı arasyndaǧy sauda jäne mäde­niet salasyndaǧy bailanystardyŋ transkontinentaldy jelısıne – Ūly Jıbek joly jüiesıne ainaldy.
Būl jol halyqtar arasyndaǧy jahandyq özara tauar ainalymy men ziiatkerlık yntymaqtastyqtyŋ qalyptasyp, damuy üşın ornyqty platforma boldy.
Keruen joldaryn mınsız ūiym­das­tyryp, qauıpsızdıgın qamtamasyz etken Ūly dala halqy ejelgı jäne orta ǧasyrlardaǧy asa maŋyzdy sau­da qatynasynyŋ basty dänekerı sanaldy. Dala beldeuı Qytai, Ündı, Parsy, Jerorta teŋızı, Taiau Şyǧys jäne slavian örkenietterın bailanystyrdy.
Alǧaş paida bolǧan sätten bas­tap, Ūly Jıbek joly kartasy, negızınen, Türık imperiialarynyŋ aumaǧyn qamtydy. Ortalyq Euraziiada türkıler üstemdık qūrǧan kezeŋde Ūly Jıbek joly güldenu şegıne jetıp, halyqaralyq auqymda ekonomikany örkendetuge jäne mädeniettı damytuǧa septıgın tigızdı.

7. Qazaqstan – alma men qyzǧaldaqtyŋ otany

Asqaq Alataudyŋ bauraiy alma men qyzǧaldaqtyŋ «tarihi otany» ekenı ǧylymi tūrǧydan däleldengen. Qarapaiym, bıraq bükıl älem üşın özındık män-maŋyzy zor būl ösımdıkter osy jerde bür jaryp, jer jüzıne taralǧan. Qazaqstan qazır de älemdegı alma ataulynyŋ arǧy atasy – Sivers almasynyŋ otany sanalady. Däl osy tūqym eŋ köp taralǧan jemıstı älemge tartu ettı. Bärımız bıletın alma – bızdegı almanyŋ genetikalyq bır türı. Ol Qazaqstan aumaǧyndaǧy Ile Alatauy bauraiynan Ūly Jıbek jolynyŋ köne baǧyty arqyly alǧaşqyda Jerorta teŋızıne, keiınnen bükıl älemge taralǧan. Osy tanymal jemıstıŋ tereŋ tarihynyŋ simvoly retınde elımızdıŋ oŋtüstıgındegı eŋ äsem qalalardyŋ bırı Almaty dep ataldy.
Qazaqstan aumaǧyndaǧy Şu, Ile taularynyŋ etegınen älı künge de­iın jergılıktı ösımdıkter älemınıŋ jauhary sanalatyn Regel qyzǧaldaqtaryn bastapqy küiınde kezdes­tıruge bolady. Būl äsem ösımdıkter bızdıŋ jerımızde Tian-Şan taularynyŋ etegı men şöleit dalanyŋ tüiıser tūsynda paida bolǧan. Qazaq topyraǧyndaǧy osynau qarapaiym, sondai-aq, erekşe gülder öz ädemılıgımen köptegen halyqtyŋ jüregın jaulap, bırtındep bükıl älemge tarady.
Bügınde jer jüzınde qyzǧaldaqtyŋ 3 myŋnan astam türı bar, olardyŋ basym köpşılıgı – bızdıŋ dala qyzǧaldaǧynyŋ «ūrpaǧy». Qazır Qazaqstanda qyzǧaldaqtyŋ 35 türı ösedı.

II. TARİHİ SANANY JAŊǦYRTU

Köterılgen mäseleler jan-jaqty oi elegınen ötkızıp, tereŋ zerdeleu­dı talap etedı. Sondai-aq, bızdıŋ dünietanymymyzdyŋ, halqymyz­dyŋ ötkenı men bügınınıŋ jäne bolaşaǧynyŋ ırgelı negızderıne tıkelei qatysty.
Būl jūmysty bırneşe ırı jobalar arqyly bastauǧa bolady dep oilaimyn.

1. Arhiv – 2025

Täuelsızdık jyldarynda halqymyzdyŋ ötkenın zertteuge qatysty auqymdy jūmystar atqaryldy. Elımızdıŋ tarihi jylnamasyndaǧy aqtaŋdaqtardy qaita qalpyna keltıruge jol aşqan «Mädeni mūra» baǧdarlamasy tabysty ıske asyryldy. Bıraq, babalarymyzdyŋ ömırı men olardyŋ ǧajap örkenietı jönındegı köptegen derektı qūjattar, älı de bolsa, ǧylymi ainalymǧa tüsken joq. Olar älemnıŋ bükıl arhivterınde öz ızdeuşısı men zertteuşısın kütıp jatyr.
Sondyqtan, ejelgı däuırden qa­zırgı zamanǧa deiıngı kezeŋdı qamtityn barlyq otandyq jäne şeteldık mūraǧattar düniesıne eleulı ırgelı zertteuler jürgızu üşın «Arhiv – 2025» jetı jyldyq baǧdarlamasyn jasauymyz qajet dep sanaimyn.
Būl jobany jüzege asyru barysynda tarihşylardan, derektanuşylar men mädeniettanuşylardan qūrylǧan arnaiy toptardyŋ otandyq jäne şeteldık ırı arhivtermen özara jüielı ärı ūzaq merzımdı yqpaldastyqta bolyp, ızdeu-zertteu jūmystaryn jürgızuıne basa män beru kerek.
Qai jaǧynan bolsyn, būl maŋyzdy jūmys memleket esebınen atqarylatyn «akademiialyq turizmge» ainalmauǧa tiıs. Arhiv derekterın tek jinaqtap qana qoimai, barlyq müddelı zertteuşıler men qalyŋ jūrtşylyqqa qoljetımdı boluy üşın olardy belsendı türde sifrlyq formatqa köşıru qajet.
Öz tarihyna degen maqtanyş sezımın ūialatyp, otanşyldyq tärbie beru mektep qabyrǧasynan bastaluǧa tiıs. Sondyqtan, mektepter men barlyq öŋırlerdegı ölketanu muzeilerınıŋ janynan tarihi-arheologiialyq qozǧalystar qūru maŋyzdy. Ūlt tarihyn sanaǧa sıŋıru barşa qazaqstandyqtardyŋ boiynda öz bastaularyna degen ortaqtyq sezımın qalyptastyrady.

2. Ūly dalanyŋ ūly esımderı

Köpşılıktıŋ sanasynda tarihi üderıster, negızınen, tūlǧalandyru sipatyna ie bolatyny belgılı. Köptegen halyqtar öz elınıŋ erekşe elşısı syndy ūly babalarynyŋ esımderın maqtan tūtady.
Mysaly, ötken däuırlerdegı Tutanhamon, Konfusii, Eskendır Zūlqarnaiyn, Şekspir, Gete, Puşkin jäne Djordj Vaşington siiaqty dünie jüzıne belgılı tūlǧalar bügınde «öz memleketterınıŋ» baǧa jetpes simvoldyq kapitaly sanalady ärı sol elderdıŋ halyq­aralyq arenada tiımdı ılgerıleuıne septıgın tigızıp otyr.
Ūly dala äl-Farabi men Iаssaui, Kültegın men Beibarys, Äz-Täuke men Abylai, Kenesary men Abai jäne basqa da köptegen ūly tūlǧalar şoǧyryn düniege äkeldı.
Sondyqtan, bız bırınşıden, ataqty tarihi tūlǧalarymyz ben olardyŋ jetıstıkterınıŋ qūrmetıne aşyq aspan astynda eskertkış-müsınder qoiylatyn «Ūly dalanyŋ ūly esımderı» atty oqu-aǧartu ensiklopediialyq saia­baǧyn aşuymyz kerek.
Ekınşıden, maqsatty memlekettık tapsyrys ūiymdastyru arqyly qazırgı ädebiettegı, muzyka men teatr salasyndaǧy jäne beineleu önerındegı ūly oişyldar, aqyndar jäne el bilegen tūlǧalar beinesınıŋ maŋyzdy galereiasyn jasaudy qolǧa alu qajet.
Sondai-aq, būl jerde klassikalyq qalyptan tys, balamaly jastar önerınıŋ kreativtı äleue­tın de paidalanudyŋ mänı zor. Osyǧan orai, būl ıske tek otandyq qana emes, sonymen bırge, şeteldık şeberler men şyǧarmaşylyq ūjymdardy da tartqan jön.
Üşınşıden, elımızdıŋ tarihi kezeŋderın keŋınen qamti otyryp, «Ūly dala tūlǧalary» atty ǧylymi-köpşılık seriialardy şyǧaryp, taratu jūmystaryn jüielendıru jäne jandandyru qajet.
Būl baǧytta qazaqstandyq ǧalymdarmen qatar şeteldık mamandar da tartylatyn halyqaralyq köpbeiındı ūjym qūruǧa bolady. Nätijesınde, bızdıŋ qaharmandarymyzdyŋ ömırı men qyzmetı jönınde tek elımızdegıler ǧana emes, sondai-aq, şet eldegıler de bıletın bo­lady.

3. Türkı älemınıŋ genezisı

Qazaqstan – küllı türkı halyqtarynyŋ qasiettı «Qara şaŋyraǧy». Bügıngı qazaqtyŋ saiyn dalasynan älemnıŋ är tükpırıne taraǧan türkı tektes taipalar men halyqtar basqa elder men öŋırlerdıŋ tarihi üderısterıne eleulı üles qosty.
Osyǧan bailanysty, «Türkı örkenietı: tüp tamyrynan qazırgı zamanǧa deiın» atty jobany qolǧa alu qajet. Būl joba aiasynda 2019 jyly Astanada Türkologtardyŋ düniejüzılık kongresın jäne ärtürlı elder muzeilerınıŋ ekspozisiialaryna ejelgı türkı jädıgerlerı qoiylatyn Türkı halyqtarynyŋ mädeni künderın ūiymdastyru kerek. Sondai-aq, Vikipediianyŋ ülgısınde Qazaqstannyŋ moderatorlyǧymen Türkı halyqtaryna ortaq tuyndylardyŋ bıryŋǧai onlain kıtap­hanasyn aşu da maŋyzdy.
Sonymen qatar, jaŋa oblys ortalyǧy retınde Türkıstandy damytu barysynda onyŋ halyqaralyq arenadaǧy bedelın jüielı türde arttyru qajet.
Qazaqstannyŋ ejelgı astanasy halqymyzdyŋ ruhani ortalyǧy ǧana emes, sondai-aq, bükıl türkı älemı üşın kielı oryn bolyp sanalady.

4. Ūly dalanyŋ ejelgı öner jäne tehnologiialar muzeiı

«Ūly dala» atty ejelgı öner jäne tehnologiialar muzeiın aşuǧa tolyq mümkındıgımız bar. Oǧan ozyq öner men tehnologiia ülgılerın – aŋ stilınde jasalǧan būiymdardy, «Altyn adamnyŋ» jaraqtaryn, jylqyny qolǧa üiretu, metallurgiiany damytu, qaru-jaraq, sauyt-saiman daiyndau üderısın körsetetın zattardy jäne basqa da jädıgerlerdı jinaqtauǧa bolady. Onda Qazaqstan jerınen tabylǧan qūndy arheologiialyq eskertkışter men arheologiialyq keşenderdıŋ ekspozisiialary qo­iylady. Būl zattar tarihi däuırlerdıŋ qandai da bır kezeŋındegı ärtürlı şaruaşylyq salalarynyŋ damu üderısın körsetedı.
Sonymen qatar, «Ūly dalanyŋ ūly örkenietterı» atty jalpyūlttyq tarihi rekonstruk­siia­lar klubyn qūryp, sonyŋ negızınde Astanada jäne Qazaqstannyŋ özge de öŋırlerınde ejelgı saqtar, ǧūndar, ūly türkı qaǧandarynyŋ däuırı jäne basqa da taqyryptar boiynşa festivaldar ötkızuge bolady. Būǧan qyzyǧuşylyq bıldırgen adamdardy tarta otyryp, osy taqyryptar aiasyndaǧy jūmystardy bır mezgılde jürgızuge bolady.
Ejelgı Otyrar qalasynyŋ bırqatar nysandaryn – üilerı men köşelerın, qoǧamdyq oryndaryn, su qūbyrlaryn, qala qamalynyŋ qabyrǧalary men taǧy da basqa jerlerın ışınara qalpyna keltıretın turistık joba da qyzyqty bolmaq.
Osynyŋ negızınde bılımdı därıpteuge jäne turizmdı damytuǧa basa män berıluı qajet.

5. Dala folklory men muzykasynyŋ myŋ jyly

Būl joba aiasynda bızge «Dala folklorynyŋ antologiiasyn» jasau kerek. Mūnda Ūly dala mūragerlerınıŋ ötken myŋjyldyqtaǧy halyq auyz ädebietınıŋ taŋdauly ülgılerı – ertegılerı, aŋyz-äfsanalary, qissalary men epostary jinaqtalady.
Sonymen qatar, qazaqtyŋ qobyz, dombyra, sybyzǧy, sazsyrnai jäne basqa da dästürlı muzykalyq aspaptarymen oryndauǧa arnalǧan maŋyzdy tuyndylar toptamasyn – «Ūly dalanyŋ köne saryndary» jinaǧyn basyp şyǧaru qajet.
Ūly dalanyŋ folklory men äuenderı zamanaui sifrlyq formatta «jaŋa tynys» aluǧa tiıs. Būl jobalardy jüzege asyru üşın köşpendılerdıŋ bai mūrasyn jü­ieleuge qabılettı ǧana emes, sondai-aq, onyŋ özektılıgın arttyra alatyn otandyq jäne şeteldık käsıbi mamandardy tartu maŋyzdy.
Bızdıŋ mädenietımızdıŋ negızgı siujetterınde, keiıpkerlerı men saryndarynda şekara bolmaidy, sol sebeptı ony jüielı zerttep, bükıl Ortalyq Euraziia keŋıstıgı men barşa älemde därıpteuge tiıspız.
Auyzşa jäne muzykalyq däs­türdı jaŋǧyrtu qazırgı zamanǧy auditoriiaǧa jaqyn ärı tüsınıktı formatta boluy kerek.
Atap aitqanda, könergen sözder men mätınderdı suretterımen qosa beruge, aiqyn videomaterialdar formasynda ūsynuǧa bolady. Muzykalyq dybystar men äuender tabiǧi aspaptarmen ǧana emes, olardyŋ zamanaui elektrondy nūsqalary arqyly da şyǧarylady.
Sonymen qatar, folklorlyq dästürdıŋ ortaq tarihi negızderın ızdeu üşın Qazaqstannyŋ türlı öŋırlerı men özge elderge bırneşe ızdeu-zertteu ekspedisiialaryn ūiymdastyru qajet.

6. Tarihtyŋ kino önerı men televiziiadaǧy körınısı

Qazırgı zamandaǧy halyqtardyŋ tarihi tanym-tüisıgınde kino önerı erekşe oryn alady. Jalpy halyqtyŋ sanasynda filmderdegı jarqyn kinoobrazdar ırgelı ǧylymi monografiialardaǧy derektı portretterden görı maŋyzdyraq röl atqarady.
Sondyqtan, tez arada Qazaq­stannyŋ örkeniet tarihynyŋ üzdıksız damuyn körsetetın derektı-qoiylymdyq filmderdıŋ, televiziialyq serialdar men tolyqmetrajdy körkem kartinalardyŋ arnaiy siklın öndırıske engızu kerek.
Atalǧan jobalar keŋ halyq­aralyq yntymaqtastyq aiasynda otandyq jäne şeteldık üzdık ssenaristerdı, rejisserlerdı, akterlerdı, prodiuserlerdı jäne zamanaui kino öndırısınıŋ basqa da mamandaryn tartu arqyly jüzege asyryluǧa tiıs.
Qyzyqty ärı melodramalyq saryndarmen qatar, körermender üşın tanymal fentezi jäne şytyrman oqiǧaly blokbasterlerdıŋ elementterın qosa otyryp, jaŋa tarihi tele-kino tuyndylardyŋ janrlaryn barynşa keŋeitu qajet.
Osy maqsatpen Ūly dalanyŋ bai mifologiialyq jäne folklorlyq materialdaryn paidalanuǧa bolady.
Ūlt qaharmandaryn ülgı tūtu ürdısın qalyptastyruǧa jol aşatyn sapaly balalar film­derı men multiplikasiialyq se­­rialdardy asa qajet etetın öskeleŋ ūrpaqtyŋ da talǧamyna erekşe nazar audaru kerek.
Bızdıŋ daŋqty batyrlarymyz, oişyldarymyz ben el bileu­şılerımız – tek Qazaqstan ǧana emes, sondai-aq, bükıl älem bo­iynşa elıkteuge laiyqty tūlǧalar.

QORYTYNDY

Osydan bır jarym jyl būryn menıŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalam jaryqqa şyqty.
Joǧaryda atalǧan jobalardy «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ jalǧasy retınde qarastyramyn.
«Ruhani jaŋǧyru» jalpyūlttyq baǧdarlamasynyŋ jaŋa komponentterı ata-babalarymyz­dyŋ köp ǧasyrlyq mūrasynyŋ sifrlyq örkeniet jaǧdaiynda tüsınıktı ärı sūranysqa ie boluyn qamtamasyz ete otyryp, ony jaŋǧyrtuǧa mümkındık beredı.
Töl tarihyn bıletın, baǧalaityn jäne maqtan etetın halyqtyŋ bolaşaǧy zor bolady dep senemın. Ötkenın maqtan tūtyp, bügının naqty baǧalai bılu jäne bolaşaqqa oŋ közqaras tanytu – elımızdıŋ tabysty boluynyŋ kepılı degenımız osy.