Nūrtai SABİLIаNOV: Ūlttyq namys üşın alaŋǧa şyqtyq!

1986 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ qaharmany, täuelsız elımızdıŋ qarjy salasynyŋ damuyna zor üles qosqan bılıktı ekonomist-auditor, 16 jyl boiy Parlament Mäjılısınde halyqqa adal qyzmet etıp kele jatqan saiasatker Nūrtai Salihūly Sabilianovty qazaqstandyqtar jaqsy bıledı. 2021 jyldyŋ basynda deputattyq ökılettıgınıŋ aiaqtalatynyn estıp, Nūrtai aǧamen deputattyq qyzmetı, Jeltoqsan, täuelsızdık taqyrybynda keŋınen sūhbattasqan edık.

Deputat memleket müddesın joǧary qoiuy tiıs

– Nūrtai Salihūly, esıŋızde şyǧar, bıraz jyl būryn «Mäjılıstegı eŋ halyqşyl, käsıbi, qoǧamdyq pıkırge yqpaly zor deputat» degen reiting jasap, Sızdıŋ bır jylda Şyǧys Qazaqstan oblysynda 50 eldı mekendı aralap, 61 kezdesu ötkızıp, halyqtan 700-ge juyq hat alǧanyŋyzdy jazyp edık. Al 16 jylda qanşa eldı mekendı aralap, qanşa kezdesu ötkızdıŋız? El-jūrttan qanşa hat alyp, qanşa zaŋ jobasyna özgerıs pen tüzetu engızdıŋız?
– Osydan tura 16 jyl būryn özım tuyp-ösken Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Aiagöz, Ürjar, Jarma audandarynyŋ tūrǧyndary qoldap, sol okrugten alǧaş ret deputat bolyp sailandym. Üş audannyŋ halqyna, oblys tūrǧyndaryna alǧysym şeksız. Deputattyqqa 7 ret (1994 jyly – Joǧarǧy Keŋestıŋ, 1999, 2000, 2004, 2007, 2012, 2016 jyldary – Mäjılıstıŋ deputattyǧyna) ümıtker bolyp tırkelıp, sonyŋ törteuınde (üş ret Nur Otan-nyŋ partiialyq tızımımen) sailandym. Nur Otan partiiasyna da alǧys aitamyn. Osy jyldar ışınde halyqqa, elge adal qyzmet etudı aldyma maqsat etıp qoiyp, qolymnan kelgenınşe aianbai jūmys ıstedım. 16 jyl halyqtyŋ ortasynda boldym. Deputattyŋ eŋ basty qyzmetı – sapaly zaŋdar qabyldau, halyqpen bırge bolu, mūŋ-mūqtajyna qūlaq salu, mäselesın köteru, şeşıluıne kömektesu. 16 jylda 750 eldı mekende (kezdesulerımnıŋ 80-85 paiyzyn ŞQO-da ötkızdım) halyqpen 1250 aşyq kezdesu ötkızıp, olar kötergen mäselelerdı ūsynys-hat, deputattyq saual joldau, zaŋ jobalaryna özgerıs engızu, Parlamenttegı otyrystarda qūzyrly mekemelerge jetkızu arqyly şeşıluıne atsalystym. 310 deputattyq saual joldappyn. Köptegen äleumettık, ekonomikalyq mäseleler şeşıldı. 16 jyl ışınde halyqtan 9700 ötınış-hat alyppyn. Solardyŋ barlyǧyna jauap qaitardym. 60 paiyzǧa juyǧy şeşıldı, zaŋdar arqyly da retteldı. Ärine, bärın bır künde, bır jylda şeşu mümkın emes. Keiın şeşımın tapqandary da bar. Ärtürlı zaŋ jobalaryna qatysty bergen 5140 ūsynysym qabyldandy. Sonyŋ ışınde Şyǧys Qazaqstanda 65 mektep pen balabaqşa salu, 120 eldı mekenge auyzsu tartu, 40-tan asa basqa äleumettık mäselelerge qatysty ūsynystarym bar. Deputat ūsynys bererde negızdeme boluy kerek. Ol ūsynysqa taldau jasalyp, jūmys tobynda, komitette jäne jalpy otyrysta talqylanǧan soŋ qabyldanady. Osy şaqyrylymnyŋ özınde 9 zaŋǧa bastamaşy boldym. Özım basşylyq etetın Ekonomikalyq reforma jäne öŋırlık damu komitetınde 62 zaŋ jobasyn sapaly süzgıden ötkızdık. Būl – qyruar jūmys. Deputattyŋ taǧy bır jūmysy – öŋırlerden kelgen adamdardy qabyldau. 6270 azamatty Mäjılıste, Nur Otan-nyŋ qoǧamdyq qabyldauynda, aimaqtardaǧy kezdesulerde jeke qabyldap, tüitkılderın şeşuge järdemdestım. BAQ-tarǧa ünemı aşyq sūhbat berıp, äleumettık jelıde qabyldanyp jatqan zaŋdar turaly aqparat berıp otyrdym.
– Bylaiǧy jūrt halyqpen tyǧyz jūmys ısteitın deputattyŋ nemen ainalysatynyn bılmei, köpe-körıneu jazǧyryp jatady. «Deputattar Parlamentte şalqa­iyp otyryp alyp, tetıktı basyp dauys beredı, bar jūmysy sol» dep kınälaitynyn bılesız. Bıraq qarapaiym halyqpen ­qoian-qoltyq aralasu, onyŋ mūŋ-mūqtajyna qūlaq asu degen närsenıŋ jönı bölek. Aityŋyzşy, osy qyzmetıŋızden qandai oi tüidıŋız? Şyndyǧynda, bız deputattyq märtebege jeŋıl-jelpı qarap, onyŋ saiasi tūlǧa, memleketşıl qairatker boluy qajettıgın nazardan tys qaldyratyn boldyq. Nege būlai?
– Menıŋ tüigen oiym, ärbır deputat özınıŋ qyzmetınde halyqtyŋ, memlekettıŋ müddesın joǧary qoiuy qajet. Eŋ bastysy, qarapaiym halyqpen bırge bolu. Şalǧaidaǧy eldı mekenderdegı halyqpen kezdesuge öz kölıgımmen, öz qarajattymmen bardym. Biudjetten bır tiyn jūmsalǧan joq. Barardyŋ aldynda audandyq gazet, äleumettık jelı arqyly habarlama berıp, jūrtty qūlaqtandyrdyq. Sonyŋ äserınen halyq kezdesuge köp jinalatyn. Jinalǧandarǧa mūŋ-mūqtajyn aituǧa tolyq mümkındık berdık. Jastardy qoldauǧa erekşe nazar audardym. 170 studentke Mäjılısten täjıribeden ötuge kömektestım, qazır olar är salada öz deŋgeiınde qyzmet etıp jür. Menıŋ şaqyruymmen şyǧysqazaqstandyq 550 qarapaiym azamat pen oquşylar Parlament ǧimaratyn aralap, deputattardyŋ qyzmetımen tanysty. Būl jastardyŋ oi-örısın keŋeitıp, täuelsız eldıŋ sanaly, bılımdı azamaty bolyp ösuıne mümkındık beredı. Deputattyŋ jalaqysyna keletın bolsaq, 16 jyl boiy öz jalaqymnyŋ 60 paiyzyn qaiyrymdylyqqa jūmsap kelemın. 16 jyl boiy Ürjar audany Naualy auylyndaǧy balalar üiıne üzdıksız qamqorlyq jasadym. Men aqşaǧa qūnyqqan da, memleket qarjysyna qol sūqqan da adam emespın. El aldynda arym taza. Deputat bolǧanǧa deiın azdy-köptı käsıpkerlıkpen ainalystym. Mūny aityp otyrǧan sebebım, mäsele Parlament deputaty bolǧan adamnyŋ būryn qaida jūmys ıstegenınde, kım bolǧanynda emes, memleket müddesın özınıŋ qaraqan basynyŋ müddesınen joǧary qoia bılgenınde der edım. Är zaŋ jobasyn talqylaǧan kezde halyqtyŋ, memlekettıŋ müddesı tūrǧysynan qarau kerek.

Jeltoqsan – menıŋ ömırımdegı ülken beles

– Nūrtai aǧa, osydan 8 jyl būryn, Sızden sūhbat alǧanda «Jeltoqsan turaly arnaiy zaŋ qaşan qabyldanady?» degen saual qoiyp edım. Bıraq ondai zaŋ älı künge qabyldanǧan joq. 2016 jyly ötken «Qazaqstandaǧy Jeltoqsan köterılısınıŋ tarihi jäne halyqaralyq maŋyzy» atty forumǧa qatysuşylar joǧary bilıkke 18 jeltoqsandy qazaqtyŋ qaharmandaryna alǧys bıldıru jäne taǧzym etu belgısı retınde köptegen şetelderde jasalǧandai, Qazaqstannyŋ azattyǧy men täuelsızdıgı üşın janyn pida etken küreskerlerdı jalpyūlttyq qūrmetteu künı dep jariialau jönınde ūsynys jasady. Bıraq būl ūsynys qabyldanǧan joq, sebebı nede dep oilaisyz?
– Jeltoqsan – azattyq aŋsaǧan halyqtyŋ azuy alty qarys imperiiaǧa qarsy ülken ūlt-azattyq küresı. Qazaqtyŋ ūlttyq namysy men ūlttyq ruhy küllı älemge tanylǧan kün. Täuelsızdık jyldarynda osynau aituly dataǧa qatysty ärtürlı ıs-şara ötkızılıp keledı. Sız aitqan ūsynystyŋ qabyldanbaǧany keibıreulerge mümkın ūnamaǧan şyǧar, iaki qajet dep tappaǧan şyǧar. Alaida bız uaqyt öte kele Jeltoqsan qaharmandaryn ūlt, el bolyp qūrmetteitın künge jetemız! Oǧan uaqyt kerek. Parlamentte jürıp Jeltoqsanǧa qatysty bırneşe ret deputattyq saual joldap, ärtürlı mäselelerdı köterıp, memlekettık organdarǧa jıberdım. Jeltoqsanşylarmen köp kezdesulerge qatysyp, keibır mäselelerdı şeştık. Bır ökınıştısı, Jeltoqsanǧa osy aida ekı-üş kün köŋıl bölıp, basqa kezde ūmyt qalatyny dūrys emes. Qala äkımdıkterı josparlaǧan ıs-şaralaryna şaqyrady, edel-jedel ötkızedı. Osymen keler jylǧy jeltoqsanǧa deiın ıs bıttı. Jeltoqsan men täuelsızdık – egız ūǧym. Endeşe tarihymyzǧa, azattyǧymyzǧa qatysty jūmys­tar eşuaqytta toqtamau kerek. Otanǧa, elge, jerge degen süiıspenşılık sezımın jas ūrpaqqa, jastarǧa Jeltoqsan qaharmandarynyŋ öşpes erlıgı arqyly ülgı etuge tiıspız.
– Mıne, 30 jyldan assa da «Jeltoqsan köterılısıne qatysuşylardyŋ märtebesı turaly», «Keŋes bilıgınıŋ zaŋsyz äreketterınen zardap şekken barlyq qūrbandardy aqtau turaly» zaŋ qabyldanbai keledı. Aldaǧy uaqytta qabyldanatynyna ümıt bar ma?
– İä, ümıt bar. Jeltoqsan köterılısıne qatysuşylardyŋ märtebesı turaly zaŋ qabyldauǧa degen ūsynystar aitylyp jür. Mūndai ūsynystardy Ükımetke bırneşe ret joldadyq, bıraq qoldau tappady. Öitkenı būl mäsele «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» zaŋnyŋ aiasynda retteledı dep jür. Jaqynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Jarlyǧymen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau ısı boiynşa memlekettık komissiia qūrylyp, alǧaşqy otyrysyn ötkızdı. Sol komissiianyŋ qūramynda saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardy, Jeltoqsan qaharmandaryn ūlyqtauǧa zor eŋbek sıŋırıp jürgen ülken qairatker, belgılı zaŋger Sabyr Qasymov aǧamyz da bar. Osy komissiianyŋ jūmysy aldaǧy uaqytta Jeltoqsan köterılısıne qatysuşylar turaly zaŋ qabyldauǧa negız bolady dep oilaimyn.
– Nūrtai aǧa, osydan otyz tört jyl būrynǧy Almatydaǧy köterılıs qalai bastalyp edı? Sızder alaŋǧa qalai şyqtyŋyz­dar? Sol kezde alaŋdaǧy oqiǧalar jelısı qalai örbıdı? Sol dürbeleŋnıŋ bel ortasynda jürıp, közben körıp, qūlaǧyŋyzben estıgenıŋızdı bükpelemei aityp bere alasyz ba?
– Ol kezde 24 jastamyn. Almatydaǧy halyq şarua­şylyǧy institutynyŋ 3-kursynda oqimyn. Jeltoqsan turaly tünde jaŋalyqtardan estıp, erteŋıne instituttan sabaqtan sūranyp, alaŋǧa bardyq. «Keŋestık qūqyq» degen pännen därıs oqityn Ūlan Esbergenov atty ūstazymyzǧa baryp: «Men kurstastarymmen bırge alaŋǧa baramyn! Ūlttyq namysymyzdy qorǧaimyz! Ortalyq Komitettıŋ şeşımımen kelıspeimız!» dep edım, aǧai: «Dūrys! Baryŋdar! Men de qosylamyn!» dep qoldady. Öz tobymdy alaŋǧa bastap apardym. Oǧan dostarym kuä. Taŋǧalǧanym, institutta bırge oqyǧan, tanyp-bıletın qanşama adam: «Nūrtai bızdı ügıttep apardy» dep eşkımge aityp, satqyndyq jasaǧan joq. Bıraq menı bılmeitın, körmegen keibır adamdar qaralady. Alaŋdaǧy alasapyranda bıreudı tanu mümkın emes, tek bırge oqyǧandar ǧana bır-bırımızdı tauyp, tanyp jürdık. Ärine, alaŋda qan tögıldı. Jantürşıgerlık qaqtyǧys boldy. Tıptı, jinalǧan jastardy quyp şyǧu üşın ört söndıretın 10 maşina qatar jürıp, qaqaǧan aiazda su şaşty. Bız bır-bırımızdıŋ qolymyzdan qysyp ūstap, barrikada jasadyq. Künı boiy arpalystyq. Keudesın namys oty kernegen qazaq jastary qazır änūranymyzǧa ainalǧan «Menıŋ Qazaqstanym!» änın qosyla şyrqaǧanda, ruhymyz asqaqtady. Öz oiymdy megafonmen aitudy jön kördım. 17 jeltoqsannyŋ tünınde bızdı qorşai bastady. Sol sätte bailanys tehnikumynyŋ şarbaǧyn qūlatyp, äzer degende qorşaudan şyǧyp, tünnıŋ bır uaǧynda jataqhanaǧa jettık. Bıraq tünımen ūiyqtamai, alaŋda ūstap şyǧatyn ūrandar, plakattar daiyndadyq. Taŋerteŋ qarasaq, äskeriler jataqhanamyzdy qorşap tūr eken. Degenımızden qait­pai basqa esıkten şyǧyp, alaŋǧa bardyq. Erteŋıne, 18 jeltoqsanda Brejnev alaŋyn äskeriler, halyq jasaqtary, arnaiy otriadtar qorşap tūrdy. Furmanov pen Sätbaev köşelerınıŋ qiylysynan kıremız degende qatty qaqtyǧysqa tap boldyq. Sol sätte «Qarataudyŋ basynan köş keledı» degen ändı ūrandatyp aityp, Furmanovtan köterılıp, Sätbaev köşesımen alaŋǧa keldık. Ol kezde äskeriler, halyq jasaqşylary küş jinap alǧan edı. Arǧy jaqta BTR-lar sap tüzep tūrdy. Küş teŋ emes-tın. Alaŋdy jan-jaǧynan qorşap tastapty. Arasynda säl küşımızdı jinap alyp, qaita alǧa ūmtylamyz. Bır kezde äskerler bızdı şegındırıp, būrynǧy Lenin köşesıne deiın yǧystyrdy. Ärı qarai şegınuge mäjbür boldyq. Bıraq qaqtyǧystar jalǧasyp jatty. Bız qarsylyǧymyzdy toqtatqan joqpyz.
– Sol köterılısten keiın öz jaǧdaiyŋyz qalai boldy? Alaŋda megafonmen söilep tūrǧan suretıŋız MQK-nıŋ qyzmetkerlerınıŋ qolyna tüstı emes pe? Taǧdyr-talaiyŋyz qalai bolǧanyn aityp berseŋız.
– Jeltoqsan köterılısıne 20 myŋdai adam qatysty. Sonyŋ ışınde 99-y ıstı bolyp, sottaldy. Köptegen azamattar äkımşılık, tärtıptık jauapkerşılıkke tartyldy. Bız mūny aituǧa tiıspız. 20 myŋ adamnyŋ bärın jazalau mümkın emes-tı. Men qaharly Jeltoqsanda ekı kün alaŋda boldym. Ūlttyq ar-namysymyzdy aiaqqa taptatpau üşın aiausyz kürestık. Alaŋda bolǧanymnyŋ, megafonmen söilegenımnıŋ naqty dälelı – söilep tūrǧan suretım. Men söileimın degenımde, jıgıtter köterıp tūrdy. «Bız alaŋnan ketpeimız! Namysymyzdy aiaqqa taptatpaimyz! Kürestı toqtatpaimyz!» dep ūrandatqanym ras. Sol sätte suretımdı jasyryn kameramen tüsırgen. Ekı aidan keiın MQK-nıŋ qyzmetkerlerı sol suretımdı oqu oryndaryna taratyp, instituttan menı ūstap, üstımnen ıs qozǧady. 9 aiǧa juyq tekseru, tergeu jäne baqylauda boldym. Būl ömırımdegı eŋ qiyn kezeŋ edı. Odan keiın qylmystyq qūram bolmaǧandyqtan ıstı japty. Soŋǧy kezdesude MQK-nıŋ adamdary: «Üş jyl taǧy baqylauda bolasyŋ. Tärtıp būzsaŋ, 5 jylǧa sottalasyŋ» dep eskerttı.
– Sonda institutta Sızdı qoldaǧan, kömektes­ken adamdar boldy ma? Aman qaluyŋyzǧa bıreu­lerdıŋ kömegı tidı me?
– Syn saǧatta menı ­instituttaǧy oqytuşylar, kurstastarym qoldady. Eŋ aldymen Almaty halyq şaruaşylyǧy institutynyŋ dekany Käkım Düisembaev, kafedra meŋgeruşısı Boris Soi, qūqyqtanu pänınen sabaq bergen Ūlan Esbergenov aǧalarym jäne basqa da ūlttyq namysy bar azamattar kömek körsettı. Onyŋ köbı jasyryn türde boldy. Ūlan Saǧynyşūly keiınnen bılıktı sudia, belgılı zaŋger, tanymal qairatker bolǧanyn bılemız. Osy azamattardyŋ qoldauymen aman qaldym. Ärine, sol kezde: «Sabilianov ūltşyl, ony institutta oqytuşy etıp qaldyruǧa bolmaidy» degendı betıme aitqandar boldy. Öitkenı 3-kursta bızge aldyn ala jūmysqa joldama beretın. Üzdık oqyp, üzdık diplomǧa ümıtker bolǧanymnan buhgalterlık esep kafedrasyna oqytuşy etıp qaldyrǧan edı. Bıraq Jeltoqsannan keiın joldamamdy alyp qoidy. Ol uaqytta joldamadan aiyrylu jūmyssyz qalumen bırdei edı. Odan keiın lenindık şäkırtaqydan, partiiaǧa müşelıkke ötuden de şettetıldım. Qūrmet taqtasyndaǧy suretımdı de alǧyzyp tastady. Belgılı qairatker, rektorymyz Nūrǧali Mamyrovtyŋ ornyna jaŋadan kelgen rektor: «Bızge ondai ūltşyldyŋ keregı joq!» dep kesıp aitty. Sodan soŋ Almatyda qalu üşın öz betımmen joldama ızdedım. Kurstastarymnyŋ bärı joldamasyn alyp, oquyn bıtırıp ketkende eŋ soŋynan diplomymdy äzer berdı. Basyma ıs tüskende dos pen jaudyŋ, jaqynym men qarsylasymnyŋ kım ekenın tüsındım. Qanşama jyl janymda jürgen keibır azamattardyŋ bır-aq künde közqarasyn özgertıp, būryn basqa közqarasta bolǧan adamdardyŋ bır künde menı qoldaǧandaryn kördım. Jeltoqsan – menıŋ ömırımdegı ülken beles. Būl belesten: «Eşqaşan eşkımdı satpauǧa tiıssıŋ!» degen tüiın jasadym. Menı qanşalyqty qinasa da, özımmen qatar jürgen, alaŋǧa barǧan studentterdıŋ aty-jönın, tegın tızımnen körsetken joqpyn! Sondai-aq aman qaluyma äkemnıŋ 5 jyl soǧysqa qatysyp, Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerı bolǧany da öz äserın tigızdı.
– Täuelsızdıktıŋ 30 jyldyǧyna aiaq basamyz. Tä­uelsızdık qazaqqa ne berdı?
– Täuelsızdık – asyl qazynamyz, baǧa jetpes qūndylyǧymyz, ata-babalarymyzdyŋ armany. Azattyqqa jetu üşın qanşama ǧasyrlar boiy batyr babalarymyz qanyn töktı, janyn pida ettı. Täuelsızdık jolynda qanşama adamdar aianbai eŋbek etıp, ülesın qosty. Sol barşa qazaq armandaǧan tä­uelsızdıktıŋ taŋy 1991 jyly 16 jeltoqsanda atty. Qazaq elı täuelsızdıgın jariialap, älemdık qauym­das­tyqtan öz ornyn aldy. Ärine, alǧaşqy jyldary bızge oŋai bolǧan joq. Tūŋǧyş Prezident – Elbasy Nūrsūltan ­Nazarbaevtyŋ basşylyǧymen ülken ekonomikalyq reformalar jüzege asyryldy. Būl reformalardyŋ qalai bolǧanyn sol kezde jūmys ıstegen azamattar jaqsy bıledı. Biznes salasynda jūmys ıstep jürgenımde, biudjetke tiıstı salyqty audaryp otyrdyq. Qolymyzdan kelgenınşe memleketke kömektestık. 1993 jyly rubl aimaǧynan şyǧu üşın töl teŋgemız qoldanysqa engızıldı. Būl jaǧdai el ekonomikasyn jaqsartuǧa zor äserın tigızdı. Odan keiın Ūlttyq qor qūryldy. Bırqatar baǧdarlamalar qabyldandy. Sol arqyly täuelsızdıgımız nyǧaiyp, tūraqty damu jolyna tüstık. Bır ǧana köşı-qonnyŋ mäselesın alaiyq. 1994 jyly Qazaqstannan 400 myŋǧa juyq adam köştı. Jalpy täuelsızdık jyldarynda 4 mln-ǧa juyq qazaqstandyq şetelge köşıptı. Keibıreuler elımızdıŋ keleşegıne senımsızdık bıldırdı. Qazaqtyŋ sany ol kezde 40 paiyzdy qūraityn. Osyndai almaǧaiyp şaqta täuelsızdıktı nyǧaitu ülken eŋbektıŋ, qajyr-qairattyŋ arqasy dep oilaimyn. Eŋ bastysy, täuelsız el bolu arqyly öz taǧdyrymyzdy özımız şeşetın boldyq. Azat elde erkın oily ūrpaq ösıp keledı. Sol ūrpaqtyŋ egemendıktıŋ, azattyqtyŋ qadırın bıletın sanasy pısıp-jetıldı. Mıne, täuelsızdıktıŋ bızge bergenı – osy. Ärine, tä­uelsızdıgımız nyǧaiuy üşın är adam adal jūmys ıstep, bereke-bırlıgımızdı saqtauǧa üles qosqany jön. Täuelsızdıgımız tūǧyrly bolsyn desek, qanşa jerden bır-bırımızge ıştei tüsınıspeuşılık bolsa da, täuelsızdıkke kelgende jūdyryqtai jūmyluymyz kerek. Täuelsızdıgımız baiandy bolsyn! Osy jolda aianbai qyzmet etetın eljandy, ūltşyl, qazaqşyl, memleketşıl jastar köbeie bersın dep tıleimın!