QR Parlamentı Senatynyŋ deputaty, belgılı jurnalist Nūrtöre JÜSIP El-Orda Youtube arnasyna bergen sūhbatynda Jurnalist märtebesı turaly zaŋ qabyldaudy ūsynǧanyn, osy tūrǧyda jurnalisterdıŋ äleumettık jaǧdaiyn köteru qajettıgın, baspanamen qamtu mäselesın aityp, barşa qalam ūstaǧan ärıptesterın belsendı boluǧa şaqyrdy. Iаǧni, äleumettık mäselelerın jetkızudı, osy arqyly jurnalist sanatyn aiqyndau kerektıgın tılge tiek ettı.
– Sız Jurnalist märtebesı turaly arnaiy zaŋ qabyldaudy ūsynyp, deputattyq saual joldaǧan edıŋız, bıraq sızdıŋ ūsynysyŋyzdy oryndauşy bilık qajettılıgı joq dep tapty. Osyǧan qatysty ne aitar edıŋız?
– Ras, bırınşıden, Ükımet basşysy Asqar Maminnıŋ atyna deputattyq saual joldadym. Oǧan türtkı bolǧan närse – elımızdegı jurnalisterdıŋ, iaǧni ärıptesterdıŋ jaǧdaiy. Pandemiia bastalǧaly berı därıgerler qalai jūmys jasasa, jurnalister de solai aldyŋǧy şepte jūmys ıstep jatyr. Auyryp qalamyn-au demesten bastaryn qaterge tıgıp, osy derttıŋ aldyn alu, saqtanu, qorǧanu degen mäselelerdıŋ bärınde de bızdıŋ ärıptesterımız 24 saǧat boiy aqparat taratty. Därıgerlerdıŋ özı auyrdy, auyrǧan därıgerlerge memleket tarapynan 2 mln teŋgeden järdem berıldı. Därıgerler de osy aurudan qaitys boldy. Qaitys bolǧan därıgerlerge 10 mln teŋge kölemınde qarajat berıldı. Jurnalisterge qaraiyq, tura solai jūmys jasap jatqanda bızdıŋ de jurnalisı bar, jazuşysy bar 400-den astam qalam ūstaǧan ärıptesterımız osy koronavirus ındetınıŋ saldarynan ömırden ötıp kettı. Bıraq jurnalisterge därıgerlerge körsetılgendei kömek jasalmady.
Sonymen bırge jurnalisterdıŋ äleumettık jaǧdaiy degen mäsele bar. Mäselen, jurnalisterdıŋ baspana aluy. Jaqynda ǧana Nūr-Sūltan qalasynyŋ äkımdıgı 29 jasqa deiıngı jastarǧa arnalǧan tūrǧyn üi alu baǧdarlamasyn jasady. Endı osy baǧdarlamaǧa tırkeluge, qosyluǧa, sodan ümıttı bolyp üi aluǧa bızdıŋ jurnalist ärıptesterımız qosyla almaidy. Nege deseŋız, Eŋbek kodeksınde de, mamandyqtardy tırkeitın memlekettık reestrde de jurnalist degen atau joq. Bızde BAQ turaly zaŋ bar. Sol zaŋda jurnalist aqparat aluşy, öŋdeuşı, taratuşy degen qūqyqtyq mındetterı ǧana jazylǧan. Al endı äleumettık jaǧdaiy qalai? Bız özımız jazbaityn taqyrybymyz joq, kötermeitın mäselemız joq, bız şahter turaly da jazamyz, akter turaly da jazamyz. Bıraq jurnalistıŋ jaǧdaiyn kım köteredı? Sol ärıptesterımızdıŋ äleumettık jaǧdaiyn dūrystauǧa niettenıp, deputattyq saualymdy joldadym.
Ūstazdar märtebesı degen arnaiy zaŋ qabyldandy, sol arqyly qazır ūstazdardyŋ qoǧamdaǧy orny köterıldı. Diplomyn alyp bazarǧa şyǧyp ketken mūǧalımder qaitadan ūstazdyq käsıbıne oralyp jatyr. Jurnalistikadan da ketıp qalǧan mamandar bar. Qazır jas tolqynnyŋ keluı azaidy. Jurnalisterdıŋ jalaqysy da aitarlyqtai köterılmedı.
– Endı osynyŋ barlyǧyn memleket tūrǧysynan retteu kerek dep osy zaŋdy ūsyndyŋyz ǧoi?
– İä, sondai zaŋ jobasyn jasau kerek degendı köterdım. Keşe ǧana jauap keldı. Onyŋ aldynda Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrı Aida Balaevanyŋ jauaby keldı. Artynşa Ükımet basşysynyŋ resmi jauaby keldı. Jauapta bır qarasaŋ, menıŋ kötergen mäseleme qarsylyq joq.
Bızde BAQ turaly zaŋ bar. Sol zaŋda jurnalist aqparat aluşy, öŋdeuşı, taratuşy degen qūqyqtyq mındetterı ǧana jazylǧan. Al endı äleumettık jaǧdaiy qalai? Bız özımız jazbaityn taqyrybymyz joq, kötermeitın mäselemız joq, bız şahter turaly da jazamyz, akter turaly da jazamyz. Bıraq jurnalistıŋ jaǧdaiyn kım köteredı?
Bıraq arnaiy jurnalist märtebesı turaly zaŋ qabyldaudy qajet dep eseptemeidı. Syltau bızde BAQ turaly zaŋnyŋ bary. Jaraidy, arnaiy zaŋ qabyldamasa da, BAQ turaly zaŋǧa tiıstı tolyqtyrular men özgertuler engızu degen mäsele taǧy bar. Osy jaǧynan kelgen kezde äleumettık mäselelerdı köterıp, ärı qarai osydan bır nätije şyǧatyndai baǧytta jūmys ıstep jatyrmyn.
Endı bır mäsele, 1990 jyldary Ä.Qajygeldin Ükımet basşysy bolǧan kezde būl mäsele köterıldı. «Ekonomikalyq reforma jürıp jatyr. Bıraq orys gazetterı ekonomikalyq taqyryptardy jaqsy köteredı de, qazaq basylymdary jazbaidy, ekonomikalyq reformalardy körsetpeidı» degen äŋgıme aityldy. Sol kezde Premerdıŋ baspasöz hatşysy Ämırjan Qosanov boldy, men aittym: Ämırjan, sız oilaŋyz, qazaqtyŋ jurnalisı 3-4 balasymen jaldamaly päterde tūrady, ol päter töbesınen su sorǧalap, mūz ötıp, astynan syz ötıp tūr. Bıreudıŋ mal qorasynyŋ janynda nemese «vremiankada» tūryp jatqan adam «Qazaqstan ekonomikasynyŋ jetıstıgı» turaly qaityp jazady? Gazettıŋ betın toltyru üşın jazar, bıraq ol şyn jürekten jaza almaidy ǧoi. Onyŋ ışınde «baspanaly bolsam» degen arman bar ǧoi. Alǧaşqy sol 90-jyldardan bastap, osy künge deiın Jurnalist märtebesı tolyq aiqyndalmaǧannyŋ saldarynan bız eşqandai sanatqa jatpaimyz. Sony Ämırjan Qosanovqa aitqan kezde ol eşnärse dei almady. Öitkenı qazaq baspasözınıŋ jaǧdaiy şynynda solai bolatyn.
– Sodan berı eşnärse özgermedı me?
– Sol kezden bergı mäselenıŋ bärı jinalyp, qordalanyp jinaqtaldy. Osy deputattyq saualym arqyly 2022 jyly Būqaralyq aqparattyq kommunikasiialar turaly jaŋa zaŋnyŋ jobasy äzırlenedı dep QR Aqparat ministrlıgı maǧan jauap berdı. Jaqsy, endı osyǧan kım atsalysu kerek?! Būǧan jurnalist mamandyǧyn alǧan azamattyŋ ärqaisysy dabyl qaǧyp, hat jazyp, ūsynys jasap ūiymşyldyqpen kırısu kerek. Öz mäselelerımızdı özımız şeşpesek, eşkım dūrystap bermeidı.
– Jaqynda Nur Otan partiiasynan sailanǧan deputat Nūrlybek Ojaev sot prosesterın BAQ-ta jäne äleumettık jelılerde jariialauǧa tyiym saludy ūsynǧan edı. Būl BAQ-tyŋ qūqyǧyn şekteuı emes pe?
– Bızdıŋ Konstitusiiamyz boiynşa şyǧarmaşylyq erkındıkke, söz bostandyǧyna kepıldık berılgen. Demek, osydan şyǧatyn qorytyndy kez kelgen jurnalistıŋ qyzmet jasau ısıne tyiym saluǧa eşuaqytta bolmaidy. Jalpy, qazır äleumettık jelı bar. Memlekettık basylymda qyzmet ısteitınderge tyiym saldy deiık, bıraq bärıbır äleumettık jelıde ol mäsele köterılmei tūrmaidy. Ärine, naqty sot mäselesıne kelsek, sotqa barǧan kezde ädılettılık qaǧidaty būzylǧan sätte sottan ädıldık tappaǧan adamdar redaksiialarǧa keledı emes pe? Sondyqtan da sottyŋ jüru barysy jariia boluy kerek. Al endı sonyŋ bärın jauyp tastasaq, sotqa deiıngı jariialanymdar bolmasa, naqaqtan naqaq bıreu ädıletsızdıktıŋ qūrbany bolyp jatsa ony qalai däleldeidı? Kımge jügınedı? Osy jaǧyn oilady ma eken sol ärıptesımız. Būl jerde Memleket basşysy qoiyp otyrǧan «estitın ükımet» qaǧidasyna jaŋaǧy mäsele qaişy keletındei körınedı.
Kez kelgen adam özın blogermın dep jariialai salady, al jurnalist atanu üşın bırneşe satydan ötu kerek, alaida özıŋız bıletındei, olar blogerlerge qaraǧanda az qarajat tabady. Memlekettık tapsyrys ta blogerlerge köbırek berıledı. Al olar bolsa, keibıreuı sılteme körsetpei, avtoryn jazbai jariialai salady. Osy rette, olardyŋ jūmysyn bır jönge salatyn, retteitın blogerlerge arnalǧan zaŋ nege qabyldamasqa?
Qalasaq ta, qalamasaq ta jaŋa media degen närse ömırımızge endı. Blogerlıkke keler bolsam, äleumettık jelını eşkım alaqanymen jauyp, basyp tastai almaidy. Keide gazetter men teledidarda jyldar boiy köterılgen mäselenı blogerdıŋ bır jazbasynan keiın dünie töŋkerılıp tüskendei, dereu äkımdık, ministrlık sol mäselenı şeşıp tastauǧa tyrysady. Kei jerde jol jöndelmei jatsa, sony jöndep tastaidy. Osy jaǧynan alǧan kezde bıraz jaqsylyqtary da bar. Mäsele tez şeşıledı.
– Tapsyryspen jazylatyn maqalalarǧa qalai qaraisyz? Būryn aqyly maqalalar, jaldanbaly jurnalister bolmaǧan edı. Būl jurnalistikadaǧy talanttardy öltırıp aluǧa yqpalyn tigızbei me?
– Endı ony ärkımnıŋ ary men azamattyǧy bıledı. Al endı «ony jazba, ısteme» dep taǧy da aita almaisyŋ. Öitkenı onyŋ barar jerı, basar tauy qalmai, tapsyrys arqyly kün köretın bolsa amal joq. Naryqtyŋ jaǧdaiynda ondai närseler bolady. Ol da bır ölmestıŋ künın körıp otyrǧan adamdardyŋ äreketı şyǧar.
– Bas qala bilıgıne közqarasyŋyz qalai? Baǧasyn endı halyq beredı ǧoi, degenmen jasalyp jatqan jūmystarǧa köŋılıŋız tola ma?
– Qala basşylyǧyna kelıp jatqan azamattardyŋ ärqaisysy özınıŋ bır ülesın qosady. Urbanizasiia degen prosess toqtamaidy. Qala qazaqtanbai tūr. Aulada balalarymyz orysşa söilese, qazaqtyŋ tılı jürmese, qala qalai qazaqylanuy kerek dep keide oilanamyn. Sony äkımdık är audan boiynşa eldıŋ basyn bırıktıretın, qazaqtyŋ mädenietıne jaqyndatatyn qoǧamdyq şaralardy köbırek ötkızıp, sol arqyly qalanyŋ qazaqtanuyn jüzege asyru kerek. Sol kezde dūrys bolady dep oilaimyn.
– Qazaqstan men Reseige tän körınıs zaŋ qabyldau organdarynda ärtıster, sportşylar, änşıler az emes. Būl zaman talaby ma?
– Būl mäsele sailauşylardyŋ taŋdauyna bailanysty ǧoi. Reseiden bızdıŋ jüiemız bölek. Olar endı qanşa degenmen federativtı memleket bolǧasyn är avtonomiialar eskerıledı. Bızde endı Mäjılıstıŋ sailauynda partiialyq jüie arqyly sailanatyn bolǧandyqtan sonyŋ ışınde ärtıster de, änşıler de bolady. Sonyŋ ışınde sailauşylardyŋ basym dauysyn alu üşın saiasi tehnologiianyŋ bır amaly bolyp sanalady. Eger zaŋ şyǧaru qyzmetıne taza aralasatyn bolsa, ziiany joq qoi dep oilaimyn.
Nazerke Erkınqyzy
https://www.youtube.com/watch?v=6kUFyyk9eKc
