Obyr örşıp tūr

Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ derekterı boiynşa, qazırgı taŋda obyr auruynan ölgenderdıŋ sany artyp keledı. Jyl saiyn älemde 10 millionnan asa adam qaterlı ısıktıŋ jaŋa türlerıne şaldyǧady, 6 millionnan astamy ajal qūşady eken. 2020 jylǧa arnalǧan boljamdarǧa säikes älemde jyl saiyn obyrmen auyrǧandardyŋ sany 15 millionǧa artyp, al ölım jaǧdaiy 10 millionǧa jetedı dep qauıptenıp otyr. Qaterlı ısıkterdı erte diagnostikalau baǧdarlamalarynyŋ engızıluı, emdeu şaralarynyŋ ädısterı tabylyp jatyr. Bızdıŋ elde onkologiialyq aurulardan keletın kısı ölımı halyq ölımınıŋ jalpy körsetkışınde ekınşı oryn alady.

«Himio» degen ne?

Nauqastyŋ halın bılmek te sauapty ıstıŋ bırı. Bızder de Astana qalasy onkologiia ortalyǧyna baryp, syrqattarmen söilesıp jaǧdaiyn bılmek boldyq. Ondaǧymyz, turalap kelgenı nemese uaqytyn jıberıp alǧany bolmasa, obyrdyŋ soŋǧy ükım emes ekendıgın jūrtşylyqqa jetkızu. Osynda emdelıp jatqandardyŋ basynan ötkenın tyŋdai otyryp, öz densaulyǧyn saqtau öz qolynda ekenın tüsındıru.
Izgı qadamymyzdy ortalyqtyŋ «himioterapiia» bölımınen bastadyq. Jasyratyny joq, «himio» alyp jatyr eken degen sözdı jiı estimız. Jaqynymyz bolǧan soŋ ol ne eken, jalpy adam aǧzasyna äserı qandai dep sūrauǧa baty­lymyz jetpeidı. Būl özı neşe ret alynyp, aqyry ne bolady degen sūraq ta köbımızdı mazalaidy. Öitkenı keselge ūşyraǧannyŋ taǧdyry osy «himiia­ǧa» bailanysty ekenın sezemız. Sonymen «himio» dep jürgenımız himiiatera­piianyŋ el auzynda aity­lyp jürgen nūsqasy eken. Bügıngı künde obyrdy negızınen därı-därmekpen jäne säulelık em qoldanu ar­qyly, sonymen bırge ota jasau ädısımen emdeidı.
Osyndai «himiodan» ötken nauqastyŋ limfa­tüiınderı bezderın obyr keu­legen eken. Stepnogorsk­tan kelgen Tatiana ömır boiy qūrylys salasynda qyzmet etken. Zeinetke şyqqannan keiın de jūmystan qol üzbegen. Suda jüzıp, densaulyq toptaryna qatysyp, salamatty ömır saltyn ūstanuǧa den qoiǧan. Dese de, osydan bırer jyl būryn küieuı dünie salyp, auyr küizelıske tüsken. Artyn­şa būǧaǧynyŋ syrty ısınıp, künnen künge ūlǧaia bas­taidy. Jügırıp därıgerge barǧanda, tamaǧyn emdep taǧy bıraz jüredı. Isık qait­­paǧan. Ainalyp kelıp, asta­nalyq onkologiia ortalyǧyna keledı. «Stress, köz jasym köl boldy. On kelıdei salmaq tastadym. Ekınşı ret himio alyp jatyrmyn. Alty saǧat boiyna sistema arqyly üzılıssız tamyrdan därı jıberıledı eken. Ekı künnen keiın osy qūiylǧan därılerdıŋ artyǧyn şyǧaryp taǧy därı qūiylady. Himio degenımız osy, – dedı Tatiana külımsırep. Emnen keiın qas, kırpık-şaşy tüsıp qalsa da, ädemı kelbetı köleŋkelenbegen.
Auruhananyŋ qyzmetkerlerıne dän riza, özın tym jaqsy sezınedı. Qyzy: «Älı bıtpegen jūmysym bar dep özıŋdı sendır» dep jıgerın qairaidy eken. «Nesın aitaiyn, älı de nemeremdı ūzatyp, şöbere süigım keledı» degen armanymen bölıstı.
Tatiana aurudyŋ al­ǧaş­­qy belgılerın qalai sez­dı­ŋız degen sūraqqa by­­lai dep jauap berdı: «Qūdaiǧa şükır, menıŋ nau­qasymnyŋ bırınşı stadiia­sy eken. Al­ǧaşqy kezde boiymdy älsızdık jailap, qatty terleitınım sonşama künde tösenış jäimany auystyramyn. Basymda böten oi bolǧan joq. Jasym kelgendıkten bolar dep alaŋsyz jüre berdım…» dep kürsındı.

Baqyt apaidyŋ baǧy

Baqyt apai ışektıŋ obyrymen alysyp jatyr eken. «Būryn-soŋdy auyryp körgenım joq. Aldynda nevropatologtyŋ osteohondroz degen bır sözı esımde qalǧan. Kündızgı stasionarda em alyŋyz dedı. Oǧan da qol tigen joq. Sosyn biyl balalar jūmysty qoi degen soŋ, aitqanyn ıstep tekseruden öteiın dep oilap, qan tapsyrdym. Nätijesınde 30 edinisaǧa deiın qan tüiırşıkterı tömen tüsken. Menıŋ jasymda būl erekşe jaǧdai. Onyŋ sebebın ızdeu kerek. Därıger bır aidai därı ışıp köruge keŋes berdı. Oǧan da köŋılım jatpai aqyly klinikaǧa jatyp tügel tekserıldım. Olar obyrdyŋ maida öskınşesın tapty. Metastazy bastalmaǧan, bıraq ekınşı stadiiasy eken. Barlyq mamandar qarap, tez arada ota jasaldy. Odan keiın terapiiadan ötıp jatyrmyn. Qazırgı zamanda şoşityn eşteŋesı joq. Erte anyqtap alsa, emge könedı. Men qazır jetınşı ret himioterapiiadan öttım» dedı.
– Aiaqastynan jinalyp, därıgerge körınbegende ısık ösıp ketetın edı. Özım eşqandai belgılerın sezınbedım, auyrsynyp qinalǧanym esımde joq. Bıraq aitarym, ülken kı­sıler jylyna bır ret tolyq tekseruden ötu kerek. Aqşa joq, uaqyt joq degen syltau emes. Men der kezınde emdelıp, bar küşımdı oŋaluǧa salyp otyrmyn. Älsızdık adam aǧzasynyŋ obyrǧa qarsy küresetın küşı azaiǧanda bastalady. Osy ortalyqtyŋ tiımdılıgı sol bölımder arasynda tyǧyz bailanys bar. Mysaly, ota jasalsa, himiia bölımınıŋ mamandarymen aqyldasady. Kımge qandai mölşerde qandai därı qūiylu kerektıgın aityp, nauqastyŋ jaiyn eskerıp, ortaq şeşım şyǧaryp jatady.

Taǧy da jaǧymsyz däiekter

Onkologiialyq aurular qūry­lymynda äielder arasynda jatyr moiny obyrynan üşınşı oryn alady. Ötken jyldyŋ qorytyndysy boiynşa Astana qalasynda jyl aiaǧynda jatyr moiny obyrymen esepte 490 äiel tūrǧan, jyl saiyn 80-nen astam äiel jatyr moiny obyrymen auyryp, 29 äiel qaitys bolady.
I-II satyda erte diag­nos­tikalau 81,6 paiyzdy qūraidy. QR boiynşa – 80,3 paiyz. 2018 jyly 5 jyl ömır sürudıŋ üles salmaǧy – 47 paiyz (2017 – 46,2) Erte I-II satyda jatyr moiny obyryn emdeu memleket üşın 500 myŋ teŋgege tü­sedı. Eger äielde aurudyŋ asqynǧan III-IV satysy anyqtalsa, onda himiosäulelık terapiiany qajet etedı, emdeuge 1,5 mln teŋgeden astam qarajat ketedı.
Ärine, obyrdyŋ qarma­ǧyna ılıngenderdıŋ ışın­de jastardyŋ boluy janyŋdy auyrtady. Söilesuge kelısımın berse de, kelesı pasient köz jasqa tolyp, oiynan ainyp qaldy. Ony da tüsındık. Jap-jas, ädemı… Ne deiık?!
Osydan keiın de on-on bes jyl ömır sürıp jatqandar bar dep köŋılın köteruge tyrystyq. «Bır närsenıŋ mazalaǧanyn bes-alty jyl būryn bılgenmın, bıraq, jūmys auysyp jatty, jaŋa jerge kelgende qol timedı. Oiymda bolǧan emes, osyndai bolady dep… Äitpese jyl saiyn skriningten ötıp tūrǧan bolar edım…». Ökıngenmen orny tolsa jaqsy. Ärı qarai tıldesuge bızdıŋ de jüregımız şydamai, ortalyqtyŋ ginekologiia bölımınen ainalyp öttık.

Aqyrǧy aialdama

Pallativtık kömek terapiiasynda 38-jastan 68 jasqa deiıngıler jatyr. Obyr keulep, barlyq organdaryna jaiylyp, soŋǧy kezeŋıne ötıp ketken. Tek qana öte küştı auyrdy sezındırmeitın därılerdıŋ küşımen jatyr. Osy bölımde tiıstı emderın alyp üilerıne jıberedı. Köbı kelmestıŋ kemesıne mınıp, būl ortalyqqa ekınşı qaityp oralmaidy. Aqyrǧy aialdama degenımız de – osy.
Obyrdyŋ aldyn alu mümkın emes dep jatady. Degenmen därıgerler adamnyŋ aǧzasyn ulaityn kanserogenderden aulaq boludy eskertedı. Ol: nikotin, ışımdık, himikattarmen tūnşyqqan auamyz, maily, tūzdy, aşy taǧam, türlı mikrobtar men virustar da adam boiyndaǧy özgerıs­terdı jyldamdatady.
Adam densaulyǧyna jauapty bolyp, jaman ädetterden aulaq bolsa, kım bıledı, mümkın mūndai beinet basqa tüspes pe edı. Baǧymyzǧa orai, jyl ötken saiyn medisinada obyrǧa qarsy tiımdı ärı qauıpsız emdeu ädısterın oilap tauyp jatyr. Bälkım, tūmaudyŋ aldyn alǧandai, obyrdy da elemeitın kün tuar.