HIH ǧasyrda Reseide Aqpan töŋkerısınen bastalǧan saiasi tūraqsyzdyq Qazan töŋkerısıne ūlasty. Osy kezeŋde saiasi erkındıkke ūmtylǧan ūlttar ılım-bılımge köŋıl audaryp, bölek ırge tıgıp, öz aldyna el boludy oilady. Mūndai asqaq ta armanşyl saryn aǧartuşy-demokrat, aqyn Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ poeziiasynda molynan kezdesedı. Ol özı ömır sürgen uaqytta poetikalyq quatymen erekşelenıp, qazaq qoǧamyn öleŋımen örge süireuge ūmtyldy.
Aqynnyŋ 1912 jyldan bastau alatyn şyǧarmaşylyǧynyŋ jaŋa kezeŋınde Abai, Ybyrai negızın qalaǧan aǧartuşylyqqa bet būrdy, jastardy oqu-bılımge şaqyrdy. «Tuǧan aidai bolyp tuyp, kündı aluǧa bel buady», tūrmysty jeŋude jıgerlenıp, aqiqatty tabu jolynda talmai ızdenudı mūrat tūtady.
Alǧaşqy ügıt mändes öleŋderınen keiın aqyn lirikanyŋ örısın keŋeitıp, lirikalyq keiıpkerdıŋ jan syryn, ıs-äreketın suretteuge ūmtylady. Onyŋ jyrlarynan taǧdyrǧa moiynsūnbai, qasarysa alǧa ūmtylatyn, auyrtpalyqqa qarsy tūrar öjet mınez körınedı. Osy kezden bastap aqyn şyǧarmalarynda eskını synau boi köterdı.
Ol ömır şyndyǧyn körkem beinelei kele, qazaq öleŋınıŋ mazmūnyn keŋeittı, syrǧa toly lirikalyq jyrlar tuyndatty. Köptegen äŋgıme, ocherk, ädebi-syn maqala jazdy. «Qamar sūlu», «Kım jazyqty?» romany jäne «Tanystyru», «Adasqan ömır», «Kedei», «Aitys» poemasy qazaq ädebietıne tyŋ tuyndy retınde qosyldy.
Qalamger retınde poema janryn jaŋa arnaǧa būryp, damytty. Aqyn öz poemasynda ömırdegı san türlı mäselenı keŋınen qamtyp, örşıl oi-tüiınderın bükpesten, ötkır de aşyq nasihattauǧa tyrysty. Alǧaşqy poemasy – «Tanystyruda» Alaşorda qozǧalysy ökılderın elge tanytu maqsatyn közdedı. Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov, M.Dulatovty tanystyryp, olardyŋ «bırı – kün, bırı – şolpan, bırı – ai» ekenın jazady, alaştyqtardyŋ qazaq halqynyŋ täuelsızdıgı jolyndaǧy eŋbegın saralaidy. Alaş ökılderımen qosa, qazaqtyŋ körnektı tūlǧalary Abai men Şäkärımdı erekşe atap körsetedı.
«Adasqan ömır», «Kedei» poemalarynyŋ negızgı saryny – qoǧamdaǧy ädıletsızdık sebepterın aşu, teŋdıktı ızdeu. «Adasqan ömırde» aqyn az ǧūmyrynda közımen körıp, oiymen tüigen, bılım-bılıgımen tanyǧan tūrmys ötkelderın özıne ǧana tän asqaq ünmen aşyna, aqtara jyrlaidy. Al «Kedei» poemasynyŋ bas keiıpkerı de öz ortasynan ädıldık tappaidy, qoǧam men adam arasyndaǧy qaişylyqty bıtıspes küreske ūlastyrady. «Aitys» poemasy tolyq aiaqtalmaǧan, onda S.Toraiǧyrov qala aqyny men dala aqynyn aitystyryp, ekı ortanyŋ qaişylyqty jaqtary men adamǧa paidaly tūstaryn qatar alyp suretteidı.
«Qazaqqa ılgerıleu kerek bolsa, mūny az qalypta qaldyrmai, köbırek tūrsyn, bärıne tanys jetılgen jūrttardyŋ qataryna qosu kerek; olarmen bırge adam balasynyŋ jeŋıl kün köruıne, tegıs baqytty boluyna jol tabu kerek, ızdesıp atsalysu kerek… Bızge keregı qaitkende solardyŋ bılımın tez üirenıp, qaitkende sol qatarǧa tez qosylu qamyn qylu kerek» dep jyr sūltany Sūltanmahmūt özı aitqandai, onyŋ şyǧarmaşylyq älemı qazaq ūltynyŋ ruhani mädenietı joǧary boluyna erekşe köŋıl bölgen, sol jolda eŋbek ettı.
Sūltanmahmūt – öz zamanynyŋ ruhyn meilınşe keŋ körsete bılgen klassik aqyn, qazaq klassikalyq poeziiasynyŋ ardaqty ökılı. Bız ūly aqynnyŋ esımıne bas iemız. Osyndai dana aqynymyz bolǧanyna maqtanamyz. Azamat aqyn qazaq halqynyŋ baqytty, mädeniettı el boluyn ömırlık arman etıp edı. Sol üşın de ol özıne «qaraŋǧylyqtyŋ kögıne kün bolmaǧanda, kım bolam?» dep örşıl maqsat qoiǧan bolatyn
Şyndyqty ızdeu jolynda talant iesı äleumettık-saiasi, filosofiialyq ädebietpen tanysa bastaidy, jalpy küres alaŋyndaǧy öz ornyn tabu üşın zamannyŋ kürdelı mäselesın şeşu kerek. Optimizm men Otan bolaşaǧyna degen senımge toly şyǧarmalardy Sūltanmahmūt Toraiǧyrov ömırınıŋ soŋǧy jylynda, auyr ındetke şaldyqqanda jazdy.
Aqynnyŋ «Adasqan ömır» paiymdauy boiynşa jaryq düniede sebepsız jarala salǧan, joqtan bar bolǧan eşteŋe joq. Poema 5 taraudan tūrady: «Men – bala», «Men – jıgıt», «Men – toqtadym», «Men – kärı», «Men – ölık». Aqynnyŋ oiynşa, adamǧa tuǧanynan bastap adamgerşılık, tazalyq, taza oi tän. Mūndaida bärı teŋ: bai da, kedei de, hristian da, mūsylman da. Adam tabiǧaty boiynşa meiırımdı jäne raqymdy, onyŋ boiynda keremet qasietter köp, alaida būl onyŋ «dästür, qūdai, han jäne altyn» bilıgıne tüskenge deiın jalǧasady. Būl qazaq aqyny Sūltanmahmūt qana emes, jalpy adamzat ūly gumanisterınıŋ armany bolǧanyn kım beker dei alady? Adamzat qoǧamynyŋ, elder men halyqtardyŋ tarihy – olardyŋ basynan keşken ülkendı-kışılı oqiǧalardyŋ jai tızbegı emes, ädıldık pen ozbyrlyqtyŋ, adaldyq pen aramdyqtyŋ küres tarihy. Ozyq oily, aq niettı adamdar, Sūltanmahmūt surettegendei, jaily qoǧamdy aŋsaǧan. Zamandastaryn sondai qoǧam qūruǧa jan sala şaqyrǧan. Būl joldyŋ sairap jatqan daŋǧyl jol bolmaǧany, ol jolǧa tüskenderdıŋ köp qarsylyqqa kezdesıp, köp adasqany belgılı.
Kezınde köp adamǧa dūrys körıngen qoǧamdyq qūrylys, onyŋ zaŋdary uaqyt talabyna jauap bere almai mansūq etılgen de, basqa bır qoǧamdyq qūrylys, basqa bır zaŋdarmen auysqan. Öz zamanyn talmai tarazylaǧan ǧūlamalar, saiasatkerler, qoǧam qairatkerlerı jaŋa ideialar ūsynǧan. Olardyŋ oi-pıkırı milliondardyŋ sanasyn bilep, ärkımnıŋ öz oiy, öz pıkırı bolyp materialdyq küşke ainalǧan.
Halyqtyŋ jappai tolqu, köterılısı bileuşılerdıŋ bıreuın laqtyryp, olardyŋ ornyna basqasyn otyrǧyzǧan. Bır ǧajaby, «būl künde adasudan köz aşpadym» dep Sūltanmahmūt aitqandai, adamzat qoǧamy qanşama köp ızdense, sonşama köp adasudy bastan keşken.
Sūltanmahmūt poeziiasy – aqyndyq şeberlıktıŋ, ūltjandylyqtyŋ, azamattyqtyŋ mektebı. Şynaiy aqyndarymyzdyŋ bärı de myŋ beinelı klassikterdıŋ ızbasary ekenı de dausyz. Qaitalama basylymy qarymsyz ärı tym sirek, nasihattaluy da mardymsyz, zertteluı auyz jarytpastai az bolsa da, Sūltanmahmūt mūrasyna degen halyq qūştarlyǧy qaşanda biık!
«Jūrttyŋ baqytty boluyna sebın tigızgen adam ǧana baqytty adam» deptı Deni Didro. Olai bolsa bar ömırın, küş-qairatyn, oi-sanasyn, aqylyn, bükıl talant düniesı jalynyn aqtyq demı söngenşe el-jūrtynyŋ baqytty bolu jolyna sebın tigızuge jūmsaǧan Sūltanmahmūt tırlıgınde qandai baqytty bolǧan desek, endı bügınde de, jarqyraǧan asyl poeziiasy da bükıl tabiǧatymen baqytty. Aqyn poeziiasy – öte ömırşeŋ poeziia.
Sūltanmahmūt egemendı elımızdıŋ täuelsızdıgı, tıl teŋdıgı, töl önerkäsıp, ūlttyq qorǧanys tärızdı asa ırı jäne kökeikestı mäselelerdı sol kezde-aq – 1919 jyly qozǧap, tamaşa jyrlaǧanyn köremız. 27 jasynda dert meŋdep, taǧdyr kermesıne ılıngen aqyn! «Tym bolmasa ekı jyl tūrmadym, ıştegını tügel jaryqqa şyǧara almai ketıp baramyn» dep «Aitysty» tämamdai almaǧanyn zor ökınış etıptı.
Asylynda, Sūltanmahmūttyŋ jaryqqa şyqpaǧan köptegen şyǧarmasy Alaş qairatkerlerı Jüsıpbek Aimauytov, Qabyş Berdalin qolynda bolyp, baspadan şyǧaruǧa daiyndaǧany turaly aqparat bar. Bıraq saiasi quǧyn-sürgın, aşarşylyq alasapyranynda Sūltanmahmūt şyǧarmalaryn tügendemek tügıl, öz basyn saqtau qiynnyŋ qiiametı boldy.
Sūltanmahmūttan zor ädebi mūra qaldy. Būl – halqymyzǧa qaldyrǧan aqyn amanaty. Sol mūrany qadırlei bıluımız, onyŋ altyn närın ala bıluımız kerek. Şyǧarmalary halyqtyŋ ruhani ömırıne tereŋ qabysqan aqyn mūralary ärbır oquşyǧa qymbat. Sūltanmahmūtqa berılgen eŋ ülken baǧa da osy. Mūndai süiıspenşılıkke ädebiettıŋ asqan alyptary ǧana ie bola alady
Toraiǧyrovtanu ılımınıŋ negızın Jüsıpbek Aimauytov qalady. Rasynda, 1933 jyly aqyn jinaǧyn Jüsıpbek Aimauytov baspaǧa daiyndady.
«Sūltanmahmūt ölgen soŋ onyŋ şyǧarmalaryn 10 jyl boiy jinap-terıp, baspaǧa äzırlep, ömır tarihyn jazǧan J.Aimauytovtyŋ eŋbegı airyqşa. Jüsıpbek bolmasa, S.Toraiǧyrovtyŋ tolyq jinaǧynyŋ şyǧuy, onyŋ tolyq ömır tarihyn bıluımız neǧaibyl edı» deidı Qaiym Mūhamedhanov.
Köpşılık bıle bermeitın myna bır jaiǧa da toqtalǧymyz keledı. 1920 jylǧy 19 mamyrda tösek tartyp jatqan aqynnyŋ köŋılın sūrai Jüsıpbek Aimauytov keledı. Būl kezde ol Semgubrevkom müşesı edı. Pavlodarǧa jürerde oǧan RK (b) P gubbiurosynyŋ jäne gubatkomnyŋ töraǧasy Gavriil Vasilevich Jigirev Aqbettaudaǧy Sūltanmahmūttyŋ hal-jaiyn egjei-tegjeilı bılıp keludı tapsyrady. Jigirev aqyndy 5-armiianyŋ aldyŋǧy bölımderı 1919 jyly 1 jeltoqsanda Pavlodardy azat etken kezden bıletın. Qyr qazaqtary atynan Qyzyl armiiany qūttyqtai kelgen aqynmen jaqyn tanysyp, ūzaq pıkırlesken edı. Endı Jigirev ony partiia-keŋes jūmysyna qatystyruǧa qūştar boldy. Bıraq aqynnyŋ meŋdep qalǧan auruy Jüsıpbektı ol oiynan qaitarady.
Erteŋıne, 20 mamyrda säskede aqynnyŋ jazyluyn tılep attanyp ketedı. Sūltanmahmūt «Men aurumyn, jazyluym ekıtalai. Endı sen ökımetsıŋ. Mynalardy kıtap qylyp şyǧar!» dep, daiar tūrǧan qoljazbalaryn berıp jıberedı. Osy kezde Qazatkomnyŋ saiasi hatşysy Smaǧūl Säduaqasov Omby arqyly Semeige kelgen bolatyn. Ondaǧy maqsaty Semei guberniiasyn Batys Sıbır basqaruşylyǧynan Qazaqstan qaramaǧyna qabyldaudy ıske asyru edı. Jüsıpbek qolyndaǧy Sūltanmahmūt şyǧarmalarynyŋ bırazyn Säduaqasovqa berıp, jeke kıtap etıp bastyrudy ötınedı. Säduaqasov Orynborǧa kelısımen Qazanda qazaqşa kıtap bastyryp şyǧarumen ainalysatyn Berniiaz Küleevke tapsyrady. Osylaişa, 1922 jyly «Adasqan ömır» jaryq köredı. Jüsıpbekten keiın Sūltanmahmūt şyǧarmalaryn jinauşy Mūhtar Äuezov boldy. Ol aqynnyŋ «Qamar sūlu», «Kım jazyqty?» romandary men qyryqtan astam öleŋderınıŋ köşırme qoljazbasyn saqtap kelgen. Sonymen bırge Mūqaŋ öz qolyndaǧy aqyn öleŋderınıŋ keibırın (mysaly, «Tūrmysqa», «Nalet būlty şatyrlap», «Gül») «Taŋ» jurnalynyŋ 1925 jylǧy 2-3-nömırlerınde basyp ta şyǧardy.
Jüsıpbek pen Mūhtar Sūltanmahmūt ruhy aldyndaǧy ınılık paryzyn qaltqysyz oryndady. «Ekeuı» degen laqap esımmen «Abai» jurnalynyŋ 1918 jylǧy 5-nömırınde «Abaidan soŋǧy aqyndar» atty maqala jariialap, onda Sūltanmahmūtty adam sezımıne erekşe äser etetın syrşyl aqyn dep baǧalady. Sūltanmahmūt şyǧarmalarynyŋ bırazy Şerniiazdan Ydyrys Qajyūly Aimanovtyŋ qolynda bolǧan. Sūltanmahmūttan toǧyz jas ülken, bai Şerniiazdan ärlı-berı qaşyp köşıp jürgende, Sūltanmahmūt pen Mäşhür Jüsıptıŋ qaǧazdary salynǧan şabadandy Tarbaǧataida bıreuge qaldyryp joǧaltqan. Sūltanmahmūttyŋ bıraz öleŋ qaǧazdary aqyn qaitys bolǧan künı Şaibai Appasūly (Ǧabbas) Aimanovtyŋ (1894-1971 jj.) qolyna tüsedı. Ölıktı oŋ jaqqa qoiǧan kezde Şaibai Sūltanmahmūt tösegınıŋ, kiızdıŋ astynan buda-buda qaǧazdardy jinap alady. Būlardyŋ da taǧdyry belgısız. Öitkenı kezınde «Alaş» partiiasynyŋ müşesı bolyp, onyŋ semeilık sezderıne qatysqan Şaibaidyŋ öz basy saudaǧa tüsıp, eşteŋege ie bola almaidy. Sūltanmahmūt öleŋderın jattap alyp, oiyn-toilarda aityp jüretınder de az bolmaǧan. Solardyŋ bırı – Kenjetai Aimanov. Ol «Şūbar qoja», «Anau-mynau», «Mūnyŋ aty öş alu», «Aq säule kümıs jüzdı, qūndyz qabaq» siiaqty Sūltanmahmūt öleŋderın änge salyp, tyŋdauşylaryn tamsandyrǧan. Aqyn atalastarynyŋ bırı Qaraǧyzdyŋ Äşımı de köp öleŋdı jatqa bılıp, ädemı dauysymen ändetken. Sūltanmahmūttyŋ «Şoqaŋa» (aqyn jinaqtarynda būl öleŋge tyŋnan at berılıp, «Şyǧamyn tırı bolsam adam bolyp» delınıp jür) degen äkesıne Troiskıden jazǧan hatyndaǧy öleŋın, sondai-aq «Baqyt», «Jas jürek», «Ah, dünie!» öleŋderın de änge qosqan. Jalpy kezınde Sūltanmahmūttyŋ 30-ǧa tarta öleŋı änge ainalǧan eken. Aqyndy dattau nauqany tūsynda aitylmai qalǧandyqtan, keiın ūmyt bolǧan. Şaibai Appasūly, Mäşhür Jüsıp te Sūltanmahmūttyŋ özıne ūnaǧan öleŋderın jazyp alyp jürgen. Būlardyŋ Sūltanmahmūttan jazyp alǧandary da Şerniiazdannyŋ Tarbaǧataida qaldyrǧan sary şabadanynyŋ ışınde ketıptı.
Sūltanmahmūt şyǧarmalarynda eskını synau boi köterdı. Ol qazaq arasynda köp kezıgetın keleŋsız mınez ben kertartpa ädet-ǧūryp saltyna qarsy küresedı. Tabiǧat, mahabbat taqyrybyna jazǧan öleŋderınde aqyn adam sezımın qoǧamdyq közqaraspen, äleumet ömırımen bailanysta qaraidy. Eskıge qarsy közqaras ony qoǧamdaǧy ädıletsızdıkpen qaqtyǧysqa alyp keledı.
«Aiqap» jurnalynda jūmys ıstegen jyldary (1913-1914 jj.) S.Toraiǧyrov, öleŋ men äŋgımeden bölek, syni maqalalar jazyp («Qazaqtyŋ öleŋ jinaqtary jaily», «Änder men ony oryndauşylar», «Qazaqtardy oqytu jüiesı»), oqytu jüiesın jetıldırudı köteredı.
Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ ızdenısterı «şyndyqtyŋ auylyn ızdeumen» bailanysty, onyŋ realizmı būltaqsyz, jaltaqsyz aitylǧan şyndyqqa, äleumettık tırşılıktıŋ şynaiy suretıne negızdelgen, onyŋ tendensiiasy da synşyl. «Şäkırt oiy» öleŋınde:
Qaraŋǧy qazaq kögıne,
Örmelep şyǧyp, kün bolam!
Qaraŋǧylyqtyŋ kögıne,
Kün bolmaǧanda, kım bolam? – dep jyrlaǧan aqynnyŋ, şyn mänınde, bügınde qazaq aspanyndaǧy ruhani säule şaşyp tūratyn eŋ jaryq künnıŋ bırı bolyp mäŋgılıkke qalǧanyna eşkımnıŋ de talasy joq ekenı anyq.
Sūltanmahmūt – öz zamanynyŋ ruhyn meilınşe keŋ körsete bılgen klassik aqyn, qazaq klassikalyq poeziiasynyŋ ardaqty ökılı. Bız ūly aqynnyŋ esımıne bas iemız. Osyndai dana aqynymyz bolǧanyna maqtanamyz. Azamat aqyn qazaq halqynyŋ baqytty, mädeniettı el boluyn ömırlık arman etıp edı. Sol üşın de ol özıne «qaraŋǧylyqtyŋ kögıne kün bolmaǧanda, kım bolam?» dep örşıl maqsat qoiǧan bolatyn. Halyqtyŋ ǧaziz ūlynyŋ sol armany qazır oryndaldy. Qazaq halqy mädeniettı, azat el boldy.
Sūltanmahmūttan zor ädebi mūra qaldy. Būl – halqymyzǧa qaldyrǧan aqyn amanaty. Sol mūrany qadırlei bıluımız, onyŋ altyn närın ala bıluımız kerek. Şyǧarmalary halyqtyŋ ruhani ömırıne tereŋ qabysqan aqyn mūralary ärbır oquşyǧa qymbat. Sūltanmahmūtqa berılgen eŋ ülken baǧa da osy. Mūndai süiıspenşılıkke ädebiettıŋ asqan alyptary ǧana ie bola alady.
Aiman ZEINULİNA,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, professor
