Ötegen ORALBAIŪLY: Jaltaqtyq jarǧa jyǧady

Aqyn, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Ötegen ORALBAIŪLYN «Ūlt ūpaiyna» şaqyryp, sūhbat qūrdyq. Ortaq äŋgıme ūlt ruhaniiaty men mädenietı töŋıregınde örbıdı.

Qyzyl imperiia zardaby älı bılınedı

– 1995 jylǧy Konstitusiianyŋ 7-babynda, 1989 jyldyŋ 22 qyrküiegınde qabyldanǧan Tıl turaly zaŋda «memlekettık tıl – qazaq tılı» dep taiǧa taŋba basqandai körsetıldı. Täuelsızdık alǧaly zaŋnyŋ tolyq oryndaluyna müddelık tanyta almai kelemız. Sebebı nede?

– Memlekettık tıldı damytu üşın memlekettık deŋgeidegı saiasi şeşım kerek. 30 jyl boiy osyndai saiasi şeşımdı halqymyz kütumen boldy, bıraq osy mäsele älı künge şeşımın tapqan joq. Halyqtar dostyǧy, saiasi tūraqtylyq, qoǧamdyq tüsınık degen jeleumen älı künge memlekettık tıl turaly tūraqty, tübegeilı közqaras qalyptas­pady. At töbelındei az ǧana aqyn-jazuşylar men jurnalisterdıŋ, qoǧam belsendılerınıŋ bırjaqty talap etuımen ūlt tılınıŋ ūstyny tūjyrymdalmaidy. 70 jyl boiy halyqtyŋ boiyna joǧarydan būiryq beru, joǧarydan nūsqau körsetu psihologiiasy qatty sıŋdı. Sondyqtan Prezident, onyŋ Äkımşılıgı, Ükımet müşelerı men ūjymy, qos palataly Parlament qazaq tılınde tolyq söilemei, memlekettık tıl mäselesı şeşıle qoimaidy. Tıl ıskerlık qatynasqa tüskende ǧana damidy, örkendeidı. Ol üşın memlekettık qajettılık kerek. Qarapaiym halyqtyŋ sūranysy joǧary deŋgeide şeşılgende ǧana ıs öz nätijesın beredı. Tıldık orta sonda ǧana qalyptasady.

Ekınşıden, ana tıldıŋ basty qainar közı – ata-ana. Ata men äjenıŋ, äke men şeşenıŋ ūlt tılıne nemqūraidy qarauynan älı orys şeŋberınen, orys psihologiiasynan şyǧa almai, orys tılınde bılım alǧan balalar bılımdar bolyp, jan-jaqty qalyptasady degen tar tüsınık älı kele jatyr. Osy tūrǧyda memlekettık ideologiia öz deŋgeiınde jürmei, qazaq tılı orys tılınıŋ köleŋkesınde köp jürdı. Älı de sol köleŋkelı körınısten arylǧan joqpyz.

Ūzaq jyldar boiy jasyryn, otarlyq türde ūltsyzdandyru saiasaty jürıp, qazaq azamattarynyŋ boiyndaǧy ūlttyq «menı» taptalyp, jaltaqtyq pen qorqaqtyq oryn aldy. Mūny jasyryp qaitemız, joǧary lauazymda otyrǧan qazaq azamattarynyŋ bırqatary älı künge deiın osy jaltaqtyq pen äsıre saqtyqtan aryla almai otyr. Mıne, Astanadaǧy keleŋsız körınıs – osynyŋ aiqyn aiǧaǧy. Mektepke bala bölu prosesındegı jauapty tūlǧalardyŋ jetesızdıgı men oisyzdyǧy osyndai jaǧdaiǧa äkelıp, jas ūrpaqty ūlttyq tūǧyrynan aiyryp otyr.

Alaş qairatkerı Älihan Bökeihannyŋ «Balaǧa qai tılde bılım berseŋ, tübı sol ūltqa qyz­met etedı» degen ūlaǧatyn ūran etıp ūstanbasaq, öz jolymyzdan adasa beretın bolamyz. Öitkenı jazuşy Jüsıpbek Aimauytov ait­qandai, «Ana tılı – halyq bolyp jasalǧannan bergı jan düniesınıŋ ainasy, ösıp-önıp, türlene beretın, mäŋgılık qūlamaityn bäiteregı» retınde adamnyŋ tanym-tüsınıgı men parasat-paiymy qalyptasyp, damytatyn qūral. Qysqasy, tıl bolmasa, ūlt ta bolmaidy. Ahmet Baitūrsynovtyŋ: «Sözı joǧalǧan jūrttyŋ özı de joǧalady» degen aşy sözı älı tūşy küiınde ömır sürıp keledı. Ūlt qairatkerlerınıŋ ūly sabaqtary jūrtymyzdyŋ jüregıne älı jetpei kele jatqany – öte kürdelı problema. 32 jylda bız osy olqylyqtyŋ ornyn toltyra almadyq. Bır tūlǧanyŋ basqaruyndaǧy ūlttyq mäsele million tūlǧanyŋ oi-örısın tejep, memleket damuynyŋ meşeu jolyna ūlasty.

– Ūlttyq memleket retınde damudy taŋdaǧan elderdıŋ örkeniet köşındegı ornyn körıp otyrmyz…

– Dūrys aitasyz, ūlt ruhynsyz ūlttyq täuelsızdıkke qol jetkıze almaimyz. Täuelsızdık degenımız tek tättı söz emes, ol – jauapkerşılık. Täuelsızdıktı alu bar da, ony saqtau bar. Onyŋ negızgı tūǧyry – ūlt tılı, dılı, tarihi sanasy, anyǧyn aitsaq, ūlttyq ojdany men ary. Mysaldy ūzaqtan ızdemei-aq Japoniiany alyŋyz, sūrapyl soǧystan keiın, Amerikanyŋ atom bombasynan keiın külden tūrǧan fenikstei damyp, qaryştap, örkendep, küllı älemnıŋ taŋdaiyn qaqtyryp otyr. Qyzyǧasyz ba, ärine, kezınde Alaş kösemderı de qyzyqqan, sol üşın qūrban bolǧan. Qazırgı taŋda būǧan toqtau salyp jatqan kım bar, eşkım joq. Demek, halyq boiyndaǧy qorqynyş pen ürei älı seiılgen joq. Bolmasa, Koreia nemese Qytai tıldı, dıldı, salt-dästürdı, eŋ bastysy, ǧylymdy berık ūstanyp, älemdık örkenietten öz ornyn tapty. Bız arab älemıne boilap, sanany şyrmaǧan san aluan sektaǧa kırıp, nadandyq aimaǧyna kırıp baramyz. Äsırese jastarymyz osy kesapatqa dendep batyp barady. «Oraza, namaz toqtyqta» degen söz bar edı, osynyŋ män-mazmūnyn tüsındıretın ūlttyq ideologiia älı älsız.

Ūzaq jyldar boiy jasyryn, otarlyq türde ūltsyz­dandyru saiasaty jürıp, qazaq azamattarynyŋ bo­iyndaǧy ūlttyq «menı» taptalyp, jaltaqtyq pen qorqaqtyq oryn aldy. Mūny jasyryp qaitemız, joǧary lauazymda otyrǧan qazaq azamattarynyŋ bırqatary älı künge deiın osy jaltaqtyq pen äsıre saqtyqtan aryla almai otyr

Ökınıştısı, elımızde ūlttyq memleket retınde damuǧa kedergı keltırıp otyrǧan toptar bar. Bırınşısı – bilık basyndaǧy orys tıldı qazaq şeneunıkterı. Olar jeke bas müddesıne qyzmet etıp otyr. Halyqşyl, elşıl piǧylyn mansap buy baurap ketken. Ekınşısı – orys tılımen, mädenietımen susyndaǧan özımızdıŋ qarapaiym qazaqtar. Olar «ūlt tılınıŋ bolaşaǧy joq» degen terıs piǧyldan älı arylǧan joq. Bız üşın osy top bärınen de qauıptı.

Özım de sol jerde qyzmet jasaǧannan bılemın, Prezident Äkımşılıgınde, Ükımette, Parlamentte jauapty qyzmet atqaratyndar, orys tıldı otandastar qyzmetın, mansabyn saqtau maqsatynda memlekettık tılge janaşyrlyq tanytpaidy. Prezident Äkımşılıgınde qyzmet ıstegen jyldary orys tıldı qazaqtar osyndai pıkırde bolǧanyn bılemın. Olar qazaq tıldıler bilıkke kelse, qyzmetsız qalamyz degen üreide bolatyn. Mūny ruhani meşeldık dep aituǧa bolady.

Tılge qajettılık tuyndau kerek

– Qazır tıl tazalyǧy būzy­lyp, şūbarlandy. Mūnyŋ sebebı nede?

– Qazır qoldanystaǧy qazaq tılınıŋ qory 200-300 sözden aspai qaldy. Tıl jūtaŋdady, sodan oi jūtaŋdanady, sana selkeulıkke ūşyraidy. Osy jyldarda tıl, şyndyǧyn aitqanda, bırşama damuǧa jettı, bıraq dıttegen mejege jete alǧan joqpyz. Tıldı damytamyz degen jeleumen jyl saiyn öte mol qarajat berılıp keledı. Bıraq jemqorlyq degen dert būl jerge de dendep enıp ketıp, tıptı qaiǧyly jaǧdailar da boldy. Tıl damuy üşın ıskerlık, praktikalyq qajettılık kerek. Damu örısı qajet. Kezınde Säken Seifullin «Keŋse tılı qazaqşaǧa köşpei, tıl damymaidy» dep dabyl qaqqan, būǧan jaqyn jylda 100 jyl tolady.

Qazaq tılı täuelsızdık jyldarynda audarma tıldıŋ qūrbanyna ainaldy. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary barlyq mekemede audarma bölımderı aşyldy. Audarmaşylar qazaq tılınıŋ aiasyn taryltyp, damuyna barynşa kedergı keltırdı. Memlekettık mekemelerdegı audarma tar şeŋberdegı formaǧa tüstı. Aqparattyq tıl paida boldy. Tıldık körkemdık joiylyp, qazaq tılınıŋ ūly bailyǧy tarylyp, qasaŋ sözdık qalypqa tüstı. Onda körkem oi, körkem tıl joq, şyǧaryp salma şablon ǧana boldy. Audarma ana tılımızdıŋ ajaryna körıksız boiauyn jaqty. Sodan jastarymyzda «qazaq tılı qau­qarsyz» degen ūǧym paida bola bastady. Orys tılındegı «liso» degen sözdıŋ qazaq tılınde 24 balamasy bar, onyŋ ärbırınıŋ kontekste öz reŋı bar. Mahambettıŋ öleŋderındegı nebır ǧajaiyp teŋeulerdı orys tılın jüz paiyz bıletın adam eşqaşan audara almaidy. Kezınde orys aqyny Evgenii Evtuşenko Mahambettı audaram dep kelıp ekı ai jatyp, basyn alyp qaşyp ketken. Bıraq «mūndai aqyndy eşkım audara almaidy, sözderı sūrapyl eken» dep taŋdanumen ketken.

Memlekettık organdaǧy baspasöz hatşylary orys tılınde daiyndalǧan baspasöz paraǧyn Google Translate arqyly audaryp, jurnalisterge ūsynady. Sosyn jurnalister sol boiynşa aqparat daiyndap, köp jaǧdaida tıldıŋ tazalyǧyn saqtai bermeidı. Soraqysy, äleumettık jelıdegı blogerlerdıŋ tıldıŋ orfografiialyq prinsipı men punktuasiialyq erejesıne baǧynbaityn, sauatsyz jazbasy köbeidı. Bloger bolu oŋai, bılımdı bolu qiyn, jaza salu oŋai, jauapty bolu qiyn. Mūhtar Äuezovtıŋ tek «Abai jolynda» 17 myŋnan astam söz qoldanylǧan, Puşkinnıŋ barlyq şyǧarmasynda 21-23 myŋdai söz qoldanysqa tüsken. Ökınışke qarai, nebır ǧajap sözderımız uaqyt zyndanyna tüsıp kettı. Ony endı kım jaryqqa alyp şyǧady?

Audarma degen belgılı därejede, belgılı bır deŋgeide tıldı şekteidı. Bız audarma şeŋberınen şyǧyp, tılımızdıŋ orasan zor bailyǧyn sarqa paidalanyp, örısın keŋeitu üşın ömır süruımız kerek.

– Ūlttyq müddenı qorǧau ūlttyq ideologiiaǧa kelıp tıreledı. Bız nenı tūtqa tūtamyz, kımdı ülgı etemız?

– Aldymen memlekettık ideo­logiia men ūlttyq ideologiia arasyndaǧy ruhani bailanys qandai, osynyŋ män-maŋyzyn aşyp alaiyq.

Menıŋşe, memlekettık ideologiia – adamdardy saiasi-qoǧamdyq jäne äleumettık-ekonomikalyq mındetterdı şeşuge toptastyryp, äleumettık mınez-qūlyǧyn şyŋdaityn, örkeniet köşınde bäsekege sai etetın aldyŋǧy arba. Al ūlttyq ideologiia – memlekettık bilıkte ūlttyŋ müddesı men qūndylyǧyn qorǧaityn qūral.

Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary «Äuelı – ekonomika, sosyn – saiasat» degen tūjyrym ūsynyldy. Osy qaǧida negızınde jappai jekeşelendıru jürıp, jabaiy naryq, bazardaǧy baǧa halyqtyŋ köŋıl küiıne äser etıp, sanany tūrmys bilei bastady.

Keşegı keŋestık kezeŋnıŋ özınde ideologiia mäselesı memlekettık saiasattyŋ ajyramas bır bölşegı retınde baǧalanyp, mädenietke, ädebietke, önerge bailandy. Sonyŋ nätijesınde ruhaniiat salasy joǧary deŋgeige köterılıp, adamdar arasynda ar-ojdan, namys prinsipı joǧary tūrdy.

Ruhaniiat mäselesın keiın rettep alamyz dep, ideologiia mäselesın ekınşı orynǧa qaldyryp, arty ruhani tragediiaǧa ūlasty. Qyzylorda, Şymkent, Almaty qalasynda tegın tamaqqa talasqan halyqtyŋ piǧyly – sondai nemqūraidy şeşımnıŋ nätijesı. Keşe Astana qalasyndaǧy körmede halyqtyŋ jemıs-jidektı talan-taraj etuınen 90-jyldardaǧy jüiesız jūmystyŋ körınısın köruge bolady. Sol kezde bızdıŋ basşylar memlekettıŋ mülıgın däl osylai talasyp, jekeşelendırgen edı. Jönsız jekeşelendıru prosesı ruhani maidandy ainalyp ötıp, halyqtyŋ mädeni mäiegın ekınşı jaqqa laqtyryp jıberdı.

– Sonda el retınde ūlttyq ideologiiaǧa män bermedık deisız ǧoi.

– Älbette, bırjaqty baǧa beruge bolmaidy. HH ǧasyrdyŋ 90-jyldarynyŋ aiaǧynda, 2000 jyldardyŋ basynda Memleket hatşysy qyzmetın atqarǧan Äbış Kekılbaev ūlttyq ideologiiany damytu maqsatynda «Ūlttyq tarih jyly», «Quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu jyly», «Mädeniet jyly», «Mädeni mūra jyly» degendı tızbektep, eks-prezidentke ūsynyp, memlekettık ideologiiaǧa aparatyn jol retınde negızın qalady. Bıraq odan keiıngı kezeŋde Qazaqstandy älemge tanytamyz degen jeleumen ärtürlı halyqaralyq simpozium, forum, konferensiia bırınen keiın bırı ötıp, nasihat ideiasy bırınşı orynǧa şyǧyp, ideologiia mäselesı ekınşı deŋgeige ysyryldy. Söitıp, ūlttyq müdde-mūrat oiyn-sauyq ideologiiasynyŋ köleŋkesınde qaldy.

Jahandanu jaǧdaiynda ūlt ruhaniiatyna jeŋıl-jelpı qarap, jüielı, josparly baǧdarlamalar oilastyrudyŋ ornyna nauqanşyldyqqa salynyp, bır ailyq ıs-şaralar toptamasyn oryndau saldarynan öz tılınen jirengen adamdar qalyptasyp, olar qoǧamda oiyn aşyq bıldırıp, öz otandasyn körşı eldıŋ basşysymen qorqytatyn jaǧdaiǧa jettık.

Jahandanuǧa jūtylmaiyq

– Sözıŋızde jahandanu üderısın ūlt ruhaniiatyna antonim retınde qoldandyŋyz. Būl sözıŋızdı qalai tüsındırıp beresız?

– 1986 jyly qyrǧyzdyŋ Halyq jazuşysy Şyŋǧys Aitmatov Almaty qalasyna kelgende, sūhbat aldym. Sol kezde jazuşy jahandanu degenge anyqtama berıp, onyŋ jaqsylyǧynan jamandyǧy köp bolatynyn däiektep, halyqtar arasynda ūlttyq erekşelık, öner erekşelıgı, mädeniet erekşelıgı uaqytpen joiylyp, halyqtyŋ barlyǧy bır deŋgeide oilaityn jūrtqa ainalatynyn aitty. Jahandanudyŋ jaqsy jaǧy – ǧylym men tehnologiia salasy innovasiialy şeşımder nätijesınde damudyŋ jaŋa deŋgeiıne köterıledı. Sonyŋ bır dälelı – mobildı qūrylǧylar – gadjet, smartfon, planşet tehnologiia­sy damudyŋ örısın keŋeitıp, servistık qyzmet körsetu salasyn bır jerge şoǧyrlandyrdy. Aqparat alu, aqparat almasu, aqparat taratu edäuır jeŋıldedı ärı şapşaŋdyǧy artty. Qazır besıktegı baladan eŋkeigen kärıge deiın telefonǧa bailanyp, oqu, toqu mädenietı qūldyrap, fransuz qalamgerı Deni Didro «Adamdar kıtap oquyn qoisa, oilauyn da qoiady» degen tūjyrymyna kelıp tıreldı. Dastarqan üstınde bolsyn, konsertte nemese jinalysta bolsyn smartfonnan ajyrai almaityn «fabbing» auruyna ūşyraǧan adamdar sany köbeidı.

Qazır jahandanudyŋ bır qūraly – äleumettık jelı. Ūltqa qauıptısı – äleumettık jelıdegı kontenttıŋ mazmūnyn baiytyp, qazaq tıldı önımderdı köbeitu kerek. Onsyz ūlt retınde damu tejeledı. Qazaq otbasynda orys nemese aǧylşyn tıldı balalardyŋ jetıluı – sonyŋ aiqyn mysaly.

– Biyl «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiaqtaldy. Būl jobaǧa közqarasyŋyz qalai? Ne bıtırdık, nenı bıtıre almadyq?

– 2004 jyly «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda Qazaqstan aumaǧyndaǧy tarihi-mädeni eskertkışter men nysandardy jaŋǧyrtuǧa, 2013 jyly «Halyq – tarih tolqynynda» baǧdarlamasy arqyly älemnıŋ eŋ beldı arhivterınen töl tarihymyzǧa qatysty qūjattardy jüielı türde jinauǧa mümkındık aldyq. Ras, qanşama eldıŋ arhivınde saqtalǧan qūjattarǧa qol jetkızdık. Alaida osy künı solardyŋ basym köpşılıgı qūjat küiınde jatyr. Ǧylymi ainalymǧa engenı az. Būl tarihi qūjattardyŋ qaisysynyŋ män-mazmūny ūlttyq tarihymyzǧa sai keledı degen saraptama jasalǧan joq.

2017 jyly «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalanyŋ negızınde «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy qabyldandy. Ärine, atqarylǧan auqymdy jūmystardy joqqa şyǧara almaimyz. Alaida baǧdarlamanyŋ arty sūiylyp, balabaqşa men mektepterdegı kez kelgen ıs-şaranyŋ aidaryna ruhani jaŋǧyrudyŋ logotipı ılınıp, jūrt külkı retınde qaraityn bastamaǧa ainaldy.

Baǧdarlama nauqandyq deŋgeide atqarylyp, halyqtyŋ ruhani jan düniesıne jauap bermedı. Negızı, baǧdarlamany balabaqşa deŋgeiıne tüsırmeu üşın jüielı jospar kerek edı. Mäselen, tūlǧatanu baǧytynda eldıŋ kesek-kesek tūlǧalarynyŋ tarihi ötpelı kezeŋderde eŋbegın baǧalap, onomastika baǧytynda köşe, eldı meken, qalalardyŋ atauyn qaita qarap, laiyqty atau berudı, ölketanu baǧytynda är öŋırdıŋ tarihi erekşelıgın nasihattaudy jolǧa qoiu kerek edı. Būl baǧyttaǧy jūmysty jüielep, ıske asyruǧa Mädeniet jäne sport ministrlıgı jauapty boldy. Alaida ūlt ruhaniiaty salasynda eŋbek sıŋırgen Temırbek Jürgenov, Iliias Omarov, Özbekälı Jänıbekovtıŋ ornyn basatyn, ūlt mädenietın jaŋa deŋgeige köteretın ministrlerge zärumız. Qazırdıŋ özınde būl vedomstvo nauqanşyldyq jūmystan asa almai, ūlttyŋ ruhani-mädeni ūiymdastyruşysy qyzmetın atqara almauda. Negızı, ūlttyq animasiiany damytuǧa, tarihi oqiǧalardy kezeŋ-kezeŋımen jüie­lep, onyŋ män-mazmūnyn körkem filmder arqyly köpşılıkke jetkızuge, tarihi tūlǧalardy öŋırlık deŋgeide ǧana atap ötpei, memlekettık deŋgeide därıpteuge jauapty. Bastysy, teatrlar men muzeilerge, kıtaphanalar men klubtardy qoldaudyŋ jaŋa tetıgın tauyp, mädeniet, öner adamdaryn ruhani jäne material­dyq tūrǧyda demeu körsetkenı oryndy.

– Qaŋtar oqiǧasynan keiın «Jaŋa Qazaqstan», «Ädılettı Qazaqstan» konsepsiiasy ūsynyldy. Osy termin ūran sözge ainalyp, jiı qoldanatyn boldyq.

– «Jaŋa Qazaqstan» degen tūjyrymdy ıske qosqan ideolog­tar asyǧystyq tanytty-au dep oilaimyn. Nege deseŋız, Qazaqstan keşe paida bolǧan el emes. Dūrysy, qaŋtar dürbeleŋınen keiın «Jaŋarǧan Qazaqstan», «Jaŋaru jolyndaǧy el» degenı aqylǧa syiymdy edı.

Endı Ädılettı Qazaqstan degen sözge toqtalsaq, ädılettı bolu üşın ne ısteu kerek? Eŋ aldymen, sybailas jemqorlyqty tübırımen joiu kerek. Ol üşın el bailyǧynyŋ 55 paiyzyn iemdengen 162 adam halyqqa esep berıp, negızsız tapqan kapitalyn qaitarǧany abzal. Būl – Ädılettı Qazaqstanǧa bastaityn alǧaşqy jol. Sonymen qatar qūqyq qorǧau organdary – sot jüiesı, prokuratura, polisiia zaŋ aiasynda jūmys ıstep, halyqtyŋ senımıne ie bolu kerek. Ädılettı Qazaqstan söz jüzınde qalmauy üşın Prezidentten bastap ärbır Qazaqstan azamatyna deiın adaldyq orbitasynda boluy qajet. Mūny Memleket basşysy ūdaiy aityp jür. Adal eŋbek, ädılettı şeşım, estitın Ükımet, zaŋşyl Parlament, mınezdı bilık bolǧanda ǧana Ädılettı Qazaqstanǧa baratyn jol jemıstı bolmaq.