Osydan on jyl būryn Qostanai oblysynyŋ Qarabalyq audanyndaǧy 41 mektepte 4321 bala oqyǧan, qazır 35 mektepte 3087 şäkırt bılım aluda, iaǧni olardyŋ sany 1234-ke kemıp ketken. Bız nege mekteptı aityp otyrmyz? Öitkenı bılım ūiasy – auylǧa jan bıtıretın äleumettık nysan. Bır mekteptıŋ özınde qanşama jan näpaqasyn aiyrady. Bala jyl saiyn kemi berse mektep jabylady, sosyn köp ūzamai auyl da joǧalady audan kartasynan. Mıne, 10 jylda bır audanda 6 mektep jabylǧan, būl – jerı şūraily astyqty öŋır üşın alaŋdatarlyq jaǧdai.
Şükır, Almaty men Astana qalalary, Oŋtüstık Qazaqstan, Almaty, Maŋǧystau oblystarynda halyq sany jyl saiyn eselep artyp kele jatsa, kerısınşe, Aqmola, Qaraǧandy, Qostanai, Pavlodar, Soltüstık Qazaqstan, Şyǧys Qazaqstan oblystarynda kemi tüsude. Aqmola öŋırı men Şyǧysta üstımızdegı jyly byltyrmen salystyrǧanda 9 paiyzdan astam tūrǧyn kemıgen. 2022 jyly soltüstık aimaqtarda adam sany 167 myŋǧa kemidı degen boljam bar. Sebep – tuu kemıgen, tabiǧi ösım baiau jäne körşı Reseige qonys audaruşylar da azaimai otyr. Körşı elge ketuşıler saiasi qysym, kemsıtuşılık sezınıp otyrǧan joq, Ükımet te, äkımder de, barlyq telearna, basylymdar da solardyŋ tılınde sairap tūr. Qūqyn taptaǧan oqiǧa bolǧan emes. Resei būl tūrǧyda ülken jeŋıldıkterı bar ūlttyq baǧdarlama jasaǧan ärı onda äleumettık järdemaqylar bızden joǧary. Onyŋ üstıne, joǧary oqu oryndaryndaǧy bılım sapasy men baǧasy da bızdıkınen äldeqaida dūrys. Üstımızdegı jyly Ükımet kömegımen osy öŋırlerge halyq tyǧyz ornalasqan aimaqtan 400-ge juyq otbasy qonys audarypty. Är otbasynda 4 adamnan bolǧannyŋ özınde, būl teŋızge tögılgen tamşydai ǧana.
Elbasymyzdyŋ bastamasymen Qazaqstan 2050 jyldarǧa qarai älemdegı damyǧan otyz eldıŋ qatarynan oryn alu üşın küresude, äreket etude. Sol jyldary elımız halqy 24 millionǧa jetedı degen boljam bar. Damyǧan eldıŋ ekonomikasyn örkendetu üşın bılıktı, bılımdı jas buyn kerek. Būl tūrǧyda demografiialyq saiasattyŋ orny erekşe. Mäselen, Oŋtüstık Qazaqstan oblysynda bükıl el halqynyŋ 15 paiyzy, al Soltüstık Qazaqstanda 3,6 paiyzy ǧana ornalasqan. Al endı soltüstık öŋırlerge ornalasqan el halqynyŋ 29 paiyzy aimaqtyŋ jalpy önımnıŋ 25 paiyzyn öndırse, oŋtüstık öŋırlerde ornalasqan Qazaqstan tūrǧyndarynyŋ 38 paiyzy (mūnyŋ ışınde Almaty qalasy joq) aimaqtyq jalpy önımnıŋ nebärı 17 paiyzyn ǧana beredı. Mıne, osyndai qaişylyqtar eldıŋ jüielı, tūraqty damuyna kedergı keltıredı.
Osy bır el erteŋı üşın özektı bolyp tabylatyn mäselenı şeşude Ükımet qol qusyryp qarap otyr dei almaimyz. Taiauda elımızdıŋ migrasiialyq saiasaty jönınde konsepsiia qabyldanǧan. Oŋtüstık öŋırdegı qalyŋ qazaq ortasynda ösken ministr Tamara Düisenova būl mäselemen jüielı türde ainalysyp-aq keledı. Ükımet soltüstıkke qonys audarǧan är adamǧa şamamen 80 myŋ teŋgedei töleidı, auyldyq jerge barsa ai saiyn 50 myŋ teŋgedei, qalaǧa kelse 70 myŋ teŋgedei kommunaldyq tölemın bır jyl boiy ötep otyrady. Mūnyŋ üstıne, otbasynyŋ bır müşesın jūmyspen qamtamasyz etıp, jeŋıldetılgen nesie beru de qarastyrylǧan. Arnaiy «Serper» baǧdarlamasy boiynşa studentterdı soltüstık öŋırlerde oqytuǧa da ülken jeŋıldıkter jasalǧan.
Jalpy, täuelsızdık alǧaly berı millionnan astam, al soŋǧy bes jylda 200 myŋdai oralman elge kelgen. Alǧaşqy köştıŋ bırı qasiettı Türkıstan jerıne taban tırep, «Dostyq» degen auyl paida boldy. «Otanymyz tek oŋtüstık qana ma?» dep dabyl köterdık sol kezde, şirek ǧasyrdai būryn ol dabylǧa qūlaq türgen joq Ükımet. Almaty, Şymkent maŋyna, Qaskeleŋ, Jaŋaözenge jaiǧasyp jatty qaita oralǧan aǧaiyn. Ükımet ötken jyly ǧana esın jiyp, oralmandar ornalasatyn 7 öŋırdı bekıttı, olar – Batys Qazaqstan, Atyraudan özge soltüstıktegı aimaqtar. Eşten keş dūrys. 2021 jyly soltüstıkke qonys audaruşylar 3 myŋ otbasyǧa jetedı degen boljam bar, şükır, qazırgıden on esedei köp. Dūrys-aq, niet, äreket jaqsy. Bıraq sol kezeŋde būl öŋır tūrǧyndary 167 myŋǧa kemidı degen derek eske tüskende, köŋıl qūlazyp-aq qalady. Bızdıŋ ızgı äreket ögız aiaŋ emes pe osy dep oilanasyŋ. 167 myŋ kemıse, 15 myŋdai barsa ne bolǧany, būl jaǧdaidy özgerte ala ma? Mynadai älemdık daǧdarys qūrsauynda Ükımet qosymşa qarjy taba ala ma dep oilanasyŋ.
Künı keşe oŋtüstık öŋırden sailanǧan senator Älımjan Qūrtaev osy mäselege bailanysty Ükımette ün qatty, saual joldady. Ūsynysy – qonys audaruşy – ışkı migranttarǧa qarjylai kömek aldyn ala berılse jäne jergılıktı äkımdık bos tūrǧan üi nemese päterdı öz balansyna alyp, osylarǧa ūsynsa deidı. Öitkenı jaŋa öŋırge barǧandardyŋ alǧaşqyda üiı de, qarjysy da, jūmysy da bolmai qinalatyny ras qoi. Qolyn bır sıltep kerı qaitsa ne bolady? Qazır «Ruhani jaŋǧyru» aiasyndaǧy «Tuǧan jer» baǧdarlamasy boiynşa qaltaly tülekter elge öte köp järdem berude, milliardtaǧan qarjy jinaluda, ol mektep, meşıt saluǧa, kompiuter synybyn aşuǧa, saiabaq jasauǧa, taǧy da basqa äleumettık-mädeni jobalarǧa jūmsaluda. Mıne, osyndai ırı qarjyny ertelı-keş onsyz da şeşıletın aǧymdaǧy mäselelerge emes, el üşın, onyŋ bolaşaǧy üşın asa maŋyzdy – ışkı migrasiiany jandandyruǧa būrsaq qalai bolady? Saryaǧaş, Jetısai, Aqtau, Almaty, Astanadaǧy qaltaly azamattar 20 üi, 50 üi köşırıp äkelıp, soltüstıkke ornalastyrsa, ögız aiaŋ ūly köşke ainalar edı ǧoi. Osyndai azamattardy nege barşa elge ülgı etpeske, nege Eŋbek erı degen ataq bermeske? Ūlttyq müdde, el erteŋı jolynda ögız aiaŋ emes, ögız qara küş qana örge süireitını aqiqat. Jergılıktı jäne ortalyq bilık osy ıstı qolǧa alyp üilestırse, ülken nätije şyǧatyny sözsız.
Baku qalasyn kördıŋız be? Kavkazdyŋ Parijı dese bolady, dese degendei, köŋılıŋız tolady. Sol qalany HIH ǧasyrdyŋ 70-80 jyldary tez baiyǧanymen, halyqtan tamyryn üzbegen bakulık mūnaişy-oligarhtar tūrǧyzǧan. Olardyŋ arasynda Gadji Tagiev, Aǧa Mūsa Nagiev, Aǧabala Guliev, İsa bek Gadjinskii, Şamsi Asadullaev siiaqty ūlt janaşyrlary bar. Sol kezeŋde äzerbaijan mūnaiyn igerıp, ataqty Rotşild, Nobelder de baiydy, bıraq tapqanyn elıne tasydy. Al äzerbaijannyŋ ūltşyl, elşıl, otansüigış azamattary tapqanynyŋ edäuır bölıgın elın körkeituge, halqynyŋ eŋsesın tüzeuge baǧyttady. Bakude sarailar salǧyzǧanda fransuz, italian arhitektorlaryn jaldady, qalada jol saldy, su qūbyryn tartty, balalardy öz qarajattaryna şetelde oqytty, teatr, gazet-jurnaldarǧa järdemdestı, tıptı bızdıŋ Alaş arystaryna da gazet şyǧaruǧa kömektesken. Mıne, ülgı tūtatyn ūly dästür. Elbasy N.Nazarbaev syrttaǧy qarjyny elge äkelıŋder dep bızdıŋ qaltalylarǧa talai ret ün qatsa da, būl ıs jandanbai tūr äzırge.
Mıne, qarjy bolaşaqta jemıs beretın ızgı ıske jūmsalsa, eldı özgertedı, ūltty tületedı, onyŋ erteŋıne öşpes äser etedı. Osy jaily bız de oilanyp köreiıkşı…
Erkın QYDYR
