Qoǧamdy tolǧantyp otyrǧan mäseleler, ädette, kez kelgen jerde – tele-radio habarlarda, basylymdarda, kezdesulerde, tıptı, qonaqqa barǧan jerlerde de äŋgıme arqauyna ainalady. Sondailarǧa kuä bolyp, qatysyp, pıkır jazyp jürıp baiqaǧanym: otbasylyq qūndylyqtar, bala tärbiesı, ajyrasu turaly söz qozǧalsa boldy, äŋgımege qatysuşylar qaq jarylyp, bılekterın sybanyp, bır-bırlerın kınälap şyǧa keledı eken…
Menı nalytatyny: aitysuşylardyŋ ūlt tūrǧysynan emes, er-azamattar – erkekterdıŋ, qyz-kelınşekter – äielderdıŋ tūrǧysynan qarap, ärqaisysy öz jynysynyŋ namysyn jyrtyp, qyzyl keŋırdek bolatyny…
Otbasyn qūrǧan ekeu onyŋ arbasyna bırdei jegılıp, jolda qirap-synbauy, dıttegen jerge aman jetuı üşın ömır boiy bırdei ter töguı kerek. Teoriia boiynşa solai. Al ömırde şe?
QR Ūlttyq ekonomika ministrlıgınıŋ Statistika komitetı jyl saiyn şyǧaratyn «Qazaqstandaǧy erler men äielder» jinaǧynda 2017 jyly 141791 neke tırkelıp, 54626 otbasy ajyrasyp ketken. Teŋ jartysyna juyǧy. Nelıkten?
Ata-analardy tyŋdasaq, ärkım öz balasyn aqtaidy. Ol tüsınıktı de – qazaq «Işten şyqqan şūbar jylan» degendı beker aitpaǧan. Ajyrasu ısınde saliqaly oi aityp, toqtau salatyndar sirep bara jatuynyŋ bır ūşy sonda – ata-ananyŋ egoistık közqarasynda jatsa kerek.
Osy rette menı bır jai köpten oilantyp jür: bızdıŋ asa qadırlı «qūdalyq» degen saltymyzdyŋ tereŋıne köpşılık boilai bermeidı-au, sırä. Ony köbımız törge şyǧyp, bas ūstau; tös qaǧystyryp, köŋıl köteru dep qabyldaityn siiaqtymyz. Bızdıŋşe, qūdalar – qyz alyp, kelın tüsırgen ekı jaqty jalǧastyruşy köpır; eger de jastardyŋ aralary salqyndasa – jaqyndastyruşy däneker. Qūdalyqqa baru – jas otaudyŋ berıktıgı üşın ūdaiy qamqorşy bolu, onyŋ bereke-bırlıgı saqtaluyn mındetıne alu. Bızde tap osy jaǧy aqsap jatqandai. Ajyrasuǧa aryz bergen talai jastyŋ osyndai aqyl aityp, toqtau saluşynyŋ bolmaǧanyn aityp ökıngenderı de menıŋ osy oiymdy bekıte tüstı.
Ata-analardyŋ yŋǧaiyn baiqaǧan soŋ «otbasyn saqtar» degen ümıtımızdı «er-azamat qoi» dep küieu jıgıtterge artyp, zerdelei bastadyq. Qanşa degenmen qyzǧa söz salyp, şaŋyraq köteretın – solar. Iаǧni «otaǧasy» degen attyŋ – özı qūrǧan otauy, oǧan engızgen jary üşın jauapkerşılık jükteitının bılse kerek-tı. Ätteŋ, ümıtımız bır aqtalsa, ekı ret aqtalmaǧanyn… nesıne jasyramyz? Ökınışke qarai, köp jaǧdaida bügıngı zamannyŋ közı aşyq azamattary Antuan de Sent-Ekziuperidıŋ kışkentai hanzadasyndai «qolyŋa üiretken jan üşın jauapkerşılıkte bolu» qasietın boiyna sıŋırmegen bolyp şyǧady. Tıptı, keibıreulerınıŋ otbasyny saqtap qaludy mūrat etpeitındei sözderı, ısterı qynjyltty. Oǧan ne sebep?
Bır sebebı – olardyŋ köbısı özderı tolyq emes otbasynda öskendıgınen bolar degen oi keledı. 90-jyldarda analary ala dorba arqalap, bala-şaǧasyn asyrauǧa attanǧanda, ışkı küizelısın araq ışumen baspaqşy bolǧan äkelerınıŋ «önegesın» körgen buyn ökılderı. Olardyŋ «otaǧasy», «äke» boludy öz äkesındei bolu dep ūǧynuynyŋ törkını sonda jatyr-au, sırä. Būl – bır top deiık.
Ekınşı topqa ata-analary türlı sebeptermen ajyrasyp ketıp, şeşe tärbiesınde öskender jatady. Äke tärbiesın, äke önegesın körmei, iaǧni dūrys otaǧasy, jaqsy äke boludy közben körıp, sezınıp, üirenbegender. Mıne, sondyqtan da olar naǧyz äkenıŋ qandai bolatynyn bılmeidı. Jäne otbasy taǧdyryna jeŋıl qarap, jauapsyz äke jolyn ärı qarai jalǧastyrudy tragediia dep sanamauyna da osy bılmeuşılıgı kınälı boluy kerek.
Taǧy bır sebebı jäne bızdıŋşe, qazırgı kezde asa özektısı – ūldardy tym öbektep jıbergenımızde. Bızder, äielder, analar. Būǧan tarihi sanada qalyp qoiǧan «erkekterdı saqtau kerek» degen qorqynyş äser etken boluy kerek.
San ǧasyr boiy er-azamat jaudan qorǧap, küŋdıkten saqtap, asyrap-baǧyp kele jatqandyqtan, bızdıŋ halyqtyŋ olardy pır tūtuy – zaŋdylyq. Düniege ūl kelse qattyraq quanuy, ūl balany jaqsyraq köruı de – bızdıŋ halyqtyŋ qanyna sıŋgen närse. Sol zamannan jetken «Ūl tuǧanǧa kün tuar» degen söz de – sonyŋ aiǧaǧy. Bügın de «Şaŋyraqqa ie bolyp qalatyn; Ūldyŋ aty – ūl ǧoi şırkın qaşanda…» dep ändetemız.
Odan berırek zamandarda bolǧan tarihi tauqymetter kezeŋınde de er-azamattar qynadai qyryldy: töŋkerıster, azamat soǧysy, zorlap ūjymdastyru, saiasi quǧyn-sürgın, soǧys kezınde, negızınen, zardap şekkender – solar. Būl jailar da sanadaǧy qorqynyşty ūlǧaityp, endı «ūldy saqtau kerek» degen dabyl mülde öşpeitın boldy.
Ūl tuǧan äieldıŋ mereiı üstem, ūldy äkenıŋ eŋsesı biık bolatyny – bızde qai zamandardan kele jatqan jäne bügıngı qoǧamǧa da tän jazylmaǧan zaŋ. Sondyqtan märtebesı bölekşe balaǧa degen közqaras ta erekşe. Bıraq…
Ūldy bolǧanǧa quanyp, mäpeleu, älpeşteu ol eseigende de toqtamai, köŋılın tabuǧa tyrysu, aitqanyn ıstep, aldynda zyr jügıru… mūnyŋ bärınıŋ jaǧymsyz äserı bolatyny esten şyǧyp ketken siiaqty. Äkesı bır jaǧynan, şeşesı bır jaǧynan öbektep, atasy men äjesı erkeletıp, mūnymyz ūldarymyzdyŋ köbın erke, jalqau, ızdengısı kelmeitın, ömırge beiımsız, jauapkerşılıgı joq jandarǧa ainaldyryp jatqanyn baiqamadyq.
Al endı bız qyzdy erteŋ kelın bolasyŋ dep tärbieleudı keŋes zamanynan berı ūmyt qaldyrǧandaimyz. Qyzǧa jat jūrttyq, özge äulettıŋ otanasy degen közqaras arhaizmge ainalǧandai. Jas kelın men enenıŋ arasynda kikıljıŋ köp oryn aluy sondyqtan. Būl – bölek äŋgıme.
Al qazırgı qoǧamda beleŋ alǧan «jartylai otbasynda», iaǧni tek anasynyŋ tärbiesınde ösken ūldardy sipattaityn körşıles eldıŋ «mamenkin synok» degennen artyq balamany taba almai otyrmyn. Äŋgımelesıp otyryp baiqaitynym – mūndai jıgıtterdıŋ psihologiiasynda, mınez-qūlqynda öz qatarlastaryna qaraǧanda özgeşe, ışkı senımsızdık pe, qorqynyş pa, sony bıldırmeimın dep, qiqarlanuşylyq, eregese ketu, daulasuǧa daiyn tūru siiaqty ädetter bolady eken.
Ol tüsınıktı de. Oǧan qosa, şeşe tärbiesınde ösken ūldar äiel mınezdı: şyrt etpe, sezımge berılgış, ūrysqaq, auyr jūmystan, äskerden qaşatyn, bıreuge qamqor boludyŋ ornyna özın öbekteudı kütıp tūratyn «erkek» bolyp şyǧady. Otbasyn qūrǧanda da mūndai erkekter «otaǧasylyq» mındetın: tabys tabudy, ūrpaǧyn tärbieleudı äieldıŋ moinyna asa salyp, mūnysyn özı dūrys dep tüsınedı.
Osy rette qoǧamda beleŋ alǧanyna bıraz bolǧan, tıptı qazır ornyǧyp qalǧan taǧy bır keleŋsız jaiǧa nazar audartqym keledı. Ol – «özı üşın» bala tuu qūbylysy. Ädette, ondai qadamǧa baratyndar – «otyryp» qalǧan qyzdar.
Ärkımnıŋ taǧdyry ärtürlı. Bıreuler teŋın tappasa, bıreuler tūrmysqa şyǧudy qalamaidy. Bız joǧaryda sipattaǧan, moiynǧa «masyl» bolatyn adammen qosaqtasyp ömır süruden sanaly türde bas tartady. Jaratuşynyŋ maŋdaiǧa jazǧany sol dep qabyldap, eşkımnıŋ obalyna qalmaityn, ketıp bara jatqan ömır keruenınen bırdeŋenı jūlyp alyp qaludy oilamaityn jandardyŋ ondai qadamǧa bara qoiuy neǧaibyl.
Al öz otbasynda «äkeŋe aitam», «äkeŋ ne deidı?» degen tetkudı körmegen qyzdar üşın erkek kındıktı köbınese bedel iesı bolmaidy. Jäne mūndai qyzdar köbınese dästürlı tärbieden alşaq otbasynda ösedı: tılı basqaşa, özın ūstauy basqaşa, qūndylyqtary basqaşa bolady. Bala kezınde äkenı moiyndamaǧan qyz özıne söz salyp, köŋıl bıldırgen jandarǧa da solai mensınbei qaraityny tüsınıktı. Äsırese, öz qatarlastaryna moiyn būrmaidy: öitkenı olar küieuın (äkesın) mensınbegen äiel (şeşesı) boiyna sıŋırıp, qalyptastyrǧan mūnyŋ sūranysyn qamtamasyz ete almaidy.
Uaqyt öte «özı üşın» bala tuatyndar osyndai sanattan köbırek şyǧady. Öitkenı «bıreudıŋ köz jasyna qalu», «bıreudıŋ otbasynyŋ şyrqyn būzu», «obal» degen ūǧymdar tap osyndailarǧa jat. Otyzdan asqan soŋ jantalasyp, türlı qitūrqylyqtarǧa baryp, «özı üşın» bala tuady. Eŋ soraqysy, qazırgı zamanda keibır äkeler de qyzynyŋ oŋ jaqta otyryp bala tuǧanyna namystanbaityn bolǧan…
Jazuşy Dulat İsabekov aǧamyz bır sūhbatynda: «Batyrlyq turaly jyrlarymyzdy ne bolmasa tarihi kıtaptarymyzdy oqyp otyrsaŋ – babalarymyz kıleŋ sen tūr da men ataiyn deitın batyr, saiypqyran.
Al qazırgı ūrpaǧy kerısınşe. Bügejık, ynjyq, namyssyz. Osy tūrǧydan kelgende keide oilaimyn, artyq aitsam, keşırım ötınemın, bız şyn batyrlardyŋ ūrpaǧymyz ba, älde auyl arasynda bır-bırımen qyrylysyp jürgen barymtaşylardyŋ ūrpaǧymyz ba?» dep taŋǧalady.
Şyny kerek, osy oi menı de mazalaidy… Bälkım, bärı de bızdıŋ otbasylyq ömırge, ata-ana bedelıne jeŋıl-jelpı qarauymyzdan, tektılık turaly oiymyzdyŋ tereŋ emestıgınen bolar…
Kamal ÄLPEIISOVA,
jazuşy,filologiia
ǧylymdarynyŋ kandidaty
