Adamdardyŋ ömırde jetıstıkke jetu syry bala künnen daǧdylanǧan. Qyryq tört jyl boiy balalardyŋ basy-qasynda jürgen men olardyŋ densaulyǧyna ünemı basa nazar audaramyn. Keş ūiyqtap, säikesınşe keş oianatyn balalar oqu baǧdarlamasynan qalyp, «ülgerımı naşarlar» qataryna oŋai qosylatynyn anyq baiqadym. Balanyŋ danalyq oiynyna degen mahabbatyn oiatyp, sporttyq, äsırese, komandalyq jarystarǧa tartyp, paidaly ıske baǧyttau arqyly kün tärtıbın retke keltıru būryndary eş qiyndyq tudyrmaityn. Būl jerde şahmat oiynyn aityp otyrmyn. Top qūramyna kırgısı keletın balanyŋ qūlşynysy jattyqtyruşyǧa kün tärtıbın saqtau jönındegı basty erejenı talap etuge mümkındık beretın. Öitkenı, şahmatşynyŋ qabıletı, onyŋ oqudaǧy, sporttaǧy, qysqasy, kez kelgen jetıstıkterı uaqyttyŋ tiımdı ūiymdastyryluymen tıkelei bailanysty.
Al, ony ūiymdastyru bügıngı taŋda kürmeuı qiyn kürdelı mäselege ainalǧandai. Ony kürdelendıretın – ata-analardyŋ özderı. Balanyŋ üi jūmysyn keş bastap, keide tünımen oqyp otyratynyna män bermeu; synyp saǧatynda da op-oŋai meŋgerıp aluǧa bolatyn pänderge repetitor jaldau; «Oqudan säl tynyqsyn» dep kompiuterlık oiyndardy oinauǧa rūqsat etu. Ol oiyndardyŋ ūzaqqa sozylatyny taǧy bar. Joǧaryda aitylǧannyŋ qai-qaisy bolsa da, adamnyŋ jetıluın keşıktıredı.
Bırınşıden, tünqatyp otyru balanyŋ psihikasyn būzady. Jüike jasuşalary tolyǧymen qalypqa keletın midyŋ biologiialyq tynyǧu uaqyty 22:00-02:00 aralyǧynda ekenı belgılı. Ūiqysy qanbaǧan adamnyŋ eŋbek etu qabıletı tömendeidı. Būl uaqyttan jarty saǧat keş jatsaŋyz da, midyŋ tolyǧymen qalpyna kelmeitını däleldengen.
Ekınşıden, pedagog şyǧarmaşylyq ädıs pen logikalyq täsılderdı qoldanbasa, oqu ülgerımınıŋ joǧarylauyna kepıldık joq. Taqyrypty jattatu kerı äserın beredı. Oquşy öz betınşe oilaudan qalady, sabaqty tüsınbeuden būryn, basqa da pänderden öz qatarynyŋ soŋynda bolyp, qosymşa därıs aluǧa daǧdylanyp ketedı.
Üşınşıden, jastar arasynda internettı paidalanu ädetke ainalyp ketken. Balalar qaida jürse de, qoldarynan telefon men planşetterın tastamaidy. Eŋ jamany, kompiuterlık oiyndarǧa degen täueldılık paida boldy. Mūny, tıptı, memlekettık deŋgeide dabyl qaǧatyn mäsele desem, artyq aitqandyq bolmas edı. Şamadan tys kompiutermen äuestenu de oilau jüiesın būzyp, densaulyqty älsıretedı.
Bızdıŋ «Rodnichok» balalar bılımı ortalyǧyndaǧy şahmat üiırmesıne 8-9-synyp oquşylary da jazylady. Ärine, dūrys. Ekı-üş ai jattyqqan soŋ-aq, olardyŋ sabaqtary jaqsaryp, üzdıkter qataryna qosylyp jatady. Üzdık oqityn joǧary synyp balalarynyŋ özı ǧylymi mümkındıkterın arttyru üşın şahmatqa arnaiy jazylady. Nätijesınde pändık olimpiadalardyŋ jeŋımpazy atanularyna mol septıgın tigızude. Būl säikestık emes, şahmattyŋ intellekt köteretındıgı baiaǧyda-aq moiyndalǧan. Tıptı, aldaǧy oqu jyly İspaniianyŋ Kosta Blanka qalasyndaǧy «CEIP L’Olla» orta mektebınde şahmat oiyny matematika, fizika syndy mındettı pänderdıŋ qataryna qosylatyn bolypty.
Menıŋ aitpaǧym, joǧaryda atalǧan tärbielık kemşılıkterdıŋ bärın ata-analar erterek tüsınıp, balalaryn şahmatqa kışkentaiynan baulyǧany jön. Sonda oiy alǧyr, kez kelgen tyǧyryqtan şyǧudyŋ jolyn tabatyn tapqyr, bılımı erek aqyldy balalar köp bolar edı. Öitkenı, şahmat – jai oiyn emes, ǧylym men sport!
Vasilii GOLUBEV,
şahmat jattyqtyruşysy
