Jaqynda «Bılımdı ūlt» sapaly bılım beru» ūlttyq jobasynyŋ qabyldanǧany barlyǧymyzǧa belgılı. Sol jobada bılım berudıŋ negızgı 4 baǧyty, 5 mındetı bekıtıldı. Solardyŋ bırı – balany oiyn arqyly tärbieleu ädısı. Jalpy qazaq halqynyŋ dästürlık tanymynda adamnyŋ balalyq şaǧy oiyn balasy dep atalady. Būl – zaŋdy qūbylys. Öitkenı balanyŋ ösıp-örkendeuı, dünienı tanyp-bıluı oiynmen bailanysty.
Qai zamanda da qai halyqtyŋ ömırınde bolsyn balanyŋ mektepke deiıngı kezeŋınde oiynnyŋ atqaratyn qyzmetınıŋ mänı orasan zor. Oiyn – ömır qajetınen tuǧan balalyq şaqtyŋ ajyramas şarty. Bala üşın oiyn – ıs-äreket, eŋbekke bastaityn qimyl-qozǧalystyŋ jebeuşı şarty bolumen qatar dünienı tanyp-bılu, tüsınu, ūǧynudyŋ kıltı. Sondyqtan oiyn turaly ǧylymi zertteu jürgızgen ǧalymdar da, tälım-tärbie ısımen şūǧyldanuşy pedagogtar da eresek adamdar üşın jūmys, qyzmet, eŋbektıŋ mänı qandai bolsa, bala üşın oiynnyŋ da mänı sondai degen oryndy tūjyrym jasaidy.
Halyq danalyǧynda «oinai bılmegen oilai da bılmeidı, oiynda ozǧan ömırde de ozady» degen ataly sözdıŋ syryna jügınsek, mektepke deiıngı kezeŋdegı balanyŋ oiynǧa degen qūlqy, qarym-qatynasy olar ösıp-örkendep, eseigende de ömırıne jalǧasa ketetındıgın dälelderlık däiektı derekter jeterlık. Ony bızdıŋ de kündelıktı täjıribemız jan-jaqty aiqyndap otyr. Bız baqylau jasap, täjıribe jürgızgen mektepke deiıngı qoǧamdyq mekemelerdegı jäne bırneşe jyldar boiy jinaqtalǧan derekterge zeiın audarǧanda jasaǧan paiymdaularymyz bala oiynda qandai bolsa, keiın er jetıp, eseiıp eŋbekke aralasqanda da, oquda da, qyzmet babynda da, atqaratyn jūmys barysynda da köbıne sondai bolatyndyǧyna közımız jetude. Öitkenı bala özınıŋ ıs-äreketın, küş-jıgerın oiyn arqyly maşyqtandyryp, özı qarym-qatynasta bolǧan zattar men qūbylystardyŋ syr-sipatyn oiyn barysynda ūǧynady. Bolaşaqqa tän bolmys nyşandary aiqyndala tüsedı. Mektep jasyna deiıngı balalardyŋ jan-jaqty damuy üşın oiynnyŋ rölı erekşe.
Tärbieşı baǧdarlamada körsetılgen siujettı röldık, qimyl-qozǧalysty, didaktikalyq jäne basqa da oiyn türlerın paidalana otyryp, toptaǧy balanyŋ oiyn äreketın ūiymdastyra bıluı tiıs. Oiyn barysynda balalardyŋ ainaladaǧy dünie jaiynda maǧlūmattary keŋeiıp, tanym belsendılıgı artyp, igergen bılım – maşyqtary negızınde bır siujetke orai basty keiıpkerlerge elıkteuı (şyǧarmaşylyq belsendılık), oiyn oinauǧa özıne serık tauyp aluy, onymen şynaiy qarym-qatynas ornata otyryp, taŋdap alǧan rölderıne degen jauapkerşılıgı arta tüsedı. Oiyn – balalardyŋ oquǧa, eŋbekke degen belsendılıgın arttyrudaǧy basty qūral.
Bala oiyn oinaǧanda ömırde körgen-bılgenın özıne ūnaǧan adamnyŋ ıs-äreketıne elıktep otyryp beineleidı. Bala üşın özıne ūnaǧan adamnan artyq eşteŋe joq, oǧan barlyq jaǧynan ūqsaǧysy keledı. Jalpy bala tabiǧaty özın bırneşe ese ülken ǧyp körsetuge beiım. Tez eseigısı kelıp, bärın özım ısteimın dep talpynady. Balanyŋ osy talpynysyn mūqaltpai, «sen ülkensıŋ, men kömektesıp jıbersem, bärın de özıŋ ıstei alasyŋ» dep senım bıldıre tärbieleu – ūtymdy ädıs. Ülken adam men balanyŋ aiyrmaşylyǧy ülkenderdıŋ sana-sezımı men ıs-täjıribesınıŋ moldyǧynda ǧana.
Oiyn – balanyŋ jan serıgı ıspettes. Qai bala bolmasyn oinap ösedı. Ärbır eldıŋ oiyny sol eldıŋ qoǧamdyq ideologiiasyna, tūrmys-tırşılıgıne, ainalysatyn käsıp-şaruaşylyq erekşelıkterıne bailanysty. Oiyn syrttai qaraǧanda qiyndyǧy joq, op-oŋai körınuı mümkın. Al ıs jüzınde bala üşın oiynǧa qatysty basqalarmen tıl tabysyp, özınıŋ oilaǧan oiyn ıske asyru oŋai emes. Mäselen, rölderge bölgende balaǧa özıne ūnamsyz röl tiiuınıŋ özı-aq köp närsenı şeşedı. Sondyqtan tärbieşınıŋ mındetı – balalardy oiynǧa öz qyzyǧuşylyǧymen, yntasymen qatysuyn qamtamasyz etu. Sonda ǧana oiyn öz maqsatyna jetıp, tärbielık mänı arta tüsedı. Aitalyq, tärbieşınıŋ ūjymdyq oiyndy tartymdy ūiymdastyryp ötkızuı balalardyŋ bır-bırımen dostyq qatynastarynyŋ dūrys qalyptasuynyŋ nyşany ekenı sözsız. Oiyn kezınde joldasynyŋ aitqanymen kelısıp, ony qūrmet tūtudyŋ özı – adamgerşılıkke bastaityn jol. Tärbieşı oiyn arqyly är balanyŋ igı bastamasyn qoldap, onyŋ boiyndaǧy jaqsy qasietterdı örbıte, özındık mınez-qūlqyn qalyptastyrady.
Qazaqtyŋ ūlttyq oiyndary halyqtyŋ eŋbek, şaruaşylyq ürdısıne bailanysty tuǧandyqtan, onyŋ türı men mazmūny tözımdılıkke, batyldyqqa, ūstamdylyqqa, tapqyrlyqqa jäne meiırımdılıkke baulityn sipatta bolady. Mūnyŋ özı köŋılge keŋdık pen darhandyq ūialatady. «Saiys», «Audaryspaq», «Bäige», «Kökpar tartu», t. b. oiyndary ülken adamdarǧa tän degenımızben, onyŋ körınısterı men mänı bala oiynynyŋ repertuarynan da tiianaqty oryn alǧan. Balabaqşadaǧy topta oinalyp jürgen «Aqserek pen kökserek», «Qazan dop», «Küşıŋ jetse, üzıp ket», «Arqan tart», «Alaqan soqpaq», «Jaŋylma», «Baiqap qal», t. b. oiyndar balanyŋ belsendılıgın jebep, jıgerın qairap, qapiiada jol tabatyn tapqyrlyqqa, aŋǧarympazdyqqa baulidy. Oiyndaǧy ūtqyrlyq – ekınşı jaǧynan öner. Halyqtyŋ aŋsaǧan arman-tılekterındegı, ıs-äreketterındegı atributtar bala oiynynan körınısın tabumen qatar tıkelei äreketıne ainalady. Halyq oiyndaryna tän sipat ömırge üilesımdılık şyndyqtan tuyndaidy. Onda qoiylǧan talaptardy oryndau barysynda dene şirap, köŋıl köterılıp, derbestık damyp, balany ūǧymtaldyqqa ūmtyldyrady. Balalyqtyŋ bazarly şaǧyndaǧy oiynnyŋ qaisysynda bolmasyn, oiynnyŋ mazmūnyna qarai, öleŋ, taqpaq, än aralasa jüredı. Al olar oiynnyŋ tıkelei mazmūnynda bolmaǧan künnıŋ özınde jeŋılıs tapqan top nemese än, bolmasa bi bilep, küldırgı äŋgıme aityp aiybyn öteuge tiıs. Būl – qazaqtyŋ ūlttyq oiynyndaǧy basty erekşelık.
Ūlttyq oiyn qazaq halyq auyz ädebietımen bıte qainasyp, bırge örıstep, bır tamyrdan när alǧandyqtan būlarǧa ortaq kūbylystar köp. Bır-bırıne ūtylai jalǧasqan. Balalardyŋ jügırıp oinaityn oiyndarynda aitylatyn öleŋ, taqpaq, än-äuen nemese otyryp oinalatyn oiyndarda aitylatyn mänınıŋ (mätın) mazmūnynda äzıl-qaljyŋ, syqaq, küldırgı sözder meilınşe qarapaiym, aituǧa jeŋıl, sözderı oinaqy bolyp keledı. Öleŋnıŋ dybystaluy, ondaǧy alliterasiia, assonastyq qaitalaular aggliutinativtık tıldıŋ tabiǧatyna tän. Sondyqtan da ūlttyq oiyndar halyq ädet-ǧūrpyn bıluge, tılın meŋgeruge yqpaly zor jol ekenın eşbır şübäsız moiyndaimyz. Bala oiynynda jeŋuşı bar da, jeŋıluşı bar. Ärine, jeŋgen top nemese bala tabysyn jūbanyş etse, jeŋıluşınıŋ aiybyn öteuı üşın aitatyn taqpaǧy, biı, maqal-mätelı, jūmbaǧy bolu kerek. Sonda bala oiynnyŋ qai türınde bolsyn ıs-äreket, än, bi, öleŋ, jūmbaq, naqyl söz aralasa jüretındıkten sinkrettı dep tanimyz. Mūnyŋ pedagogikalyq mänı – balany jan-jaqty damuǧa, tälım-tärbienıŋ arnasyn keŋeituge mümkındık beretın tiımdı jol ekendıgınde. «Toǧyzqūmalaq», «Eptılık», «Aitys» oiyndarynda balalardy tapqyrlyqqa, matematikalyq oilau zaŋdylyqtaryna bauluda, salystyra aitsaq, būlar şahmat, doiby, t. b. oiyndardan artpasa, kem tüspeitın ūlttyq oiyndar qatarynan özınıŋ sybaǧaly oryn alatyndyǧyna qazırgı balabaqşa täjıribelerı közımızdı jetkızıp otyr. Halyqaralyq oiyndar sanatyna qosylmaǧanmen de, asyqpen oinalatyn qazaqtyŋ ūlttyq oiyndarynyŋ balabaqşa üşın jäne janūia üşın mänı zor. Dene şiratuda, tüstı ajyratuda, däldıkke üiretude, ūstamdylyq körsetıp, tiıstı tärtıp saqtauǧa balany maşyqtandyratyn «Han», «Jiyrma bır», «Altyn saqa», «Alşy, täike-han talapai», t. b. asyq oiyndary – oilau men qimyl-ärekettıŋ tūtasa kelıp toǧysatyn tälımdık, tärbielık üilesımı basym, bala üşın qyzyqty, ūlttyq mänı zor oiyndar. Ūlttyq oiyn – halyqpen bırge jasaityn ömırşeŋ qūbylys. Balalyq şaqtyŋ qaitalanbas eskertkışı – ärbır tūlǧanyŋ, ärbır ūrpaqtyŋ balausa kezınde bastan keşken ömırı. Oiynnan bastau alyp, erteŋımen sabaqtasatyn tälım-tärbienı boiǧa qondyryp, oiǧa darytudyŋ alǧaşqy maşyǧy. Qazaq halqynyŋ ūlttyq oiyndaryna tän basty erekşelık oiyn – adamgerşılık ädepterıne bauludyŋ tiımdı joly, tälım-tärbie mektebı. Oiyn arqyly köŋıl köteru, tüisık sezımın arttyru, külu, aitylmaq pıkırın däl jetkızu, tapqyrlyq, syilastyq, meiırımdılık, keşırımdılık, tözımdılık, sabyrlyq siiaqty qasietterdı balanyŋ boiyna näreste, säbi kezden bastap sıŋırudı maqsat etken. Aitar nasihat, berer ülgı – oiynǧa jeŋıl-jelpı emes, tereŋ män bergendıkten «oinap söileseŋ de, oilap söile» degen danalyq söz – qazaq halqynyŋ būl saladaǧy qūqylyq tūjyrymy, atadan balaǧa miras bolǧan önegelı ösietı.
Qazaq halqynyŋ balalarǧa arnalǧan ūlttyq oiyndaryna tän sipat, joǧaryda aitqanymyzdai, qarapaiymdylyq qasietıne qosa, ony ūiymdastyru üşın kürdelılıktı tıleitın arnaiy jaǧdai men qiynnan qiystyrylǧan oiynşyqtardy da kerek ete bermeidı. Tym kırpiiazdyǧy şamaly. Oiyn kezınde bala qiratyp almaiyn, büldırıp tastamaiyn dep qauıptenbeidı, eşbır küdıksız oiynǧa erkın kırısedı. Köŋılı qalauynşa erkın kırısken oiyn üstındegı qimyl-qozǧalysy, aqyl-oi jūmsauy balanyŋ şamasyna qarai ärekettenuıne mümkındık berdı. Sondyqtan da balanyŋ ūlttyq oiynǧa yqylasy, belsendılıgı baiqaldy. Balabaqşadaǧy ūlttyq oiyndardyŋ erekşelıkterıne toqtalyp, balabaqşa toptaryndaǧy oiynnyŋ män-maǧynasyn aşuǧa jäne adamgerşılıkke tärbieleu ädıs-täsılderın täjıribede qoldanuǧa baǧyt-baǧdar aldyq. Oiyn kezınde bala belsendı qarym-qatynastaǧy äserı erık-jıgerıne, emosiiasyna yqpal etıp, olardyŋ jaqsy-jamandy ajyratyp, adamgerşılık ädepterıne jattyǧady. Oiyn arqyly balanyŋ boiyna sıŋırgen maşyǧy – täuelsızdıkke qoly jetken eldıŋ erteŋgı azamatynyŋ azamattyq kelbetınıŋ bastauy, bolaşaq baǧyt-baǧdarynyŋ qozǧauşy küşı.
Eljan EDILBAIŪLY,
Älihan Bökeihan atyndaǧy №76 mektep-liseiınıŋ mūǧalımı
