Filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, ädebiettanuşy, audarmaşy, aqyn Bekqoja JYLQYBEKŪLYMEN sūhbat
– Sız ūzaq jyl bılım beru salasynda oqytuşy bolyp jūmys ıstedıŋız. Ūstaz märtebesı turaly ne aitasyz?
– Bılım beru salasy adal eŋbek pen maŋdai terdı şynaiy qajet etetın qoǧamdyq ömırdıŋ özgeşe bır salasy ekendıgı bärımızge belgılı. Alaida qazır onyŋ qadır-qasietın ädıl baǧalap jatqan bilıktı körıp tūrǧanym joq. Qazır bızdıŋ elde bırınşıden, oqytuşylardyŋ jalaqysy älı de tömen, ekınşıden, oqytuşylyq mamandyqqa degen dūrys tanymdyq közqaras joq.
Bız zaiyrly memleket bolǧandyqtan eŋ aldymen, öz ūltymyzdyŋ bolaşaǧyn oilauymyz kerek. Jarqyn bolaşaq ūrpaǧymyzdyŋ qolynda ekendıgı beseneden belgılı. Sondyqtan bolaşaq ūrpaqty tärbielep jetıldıretın oqytuşy-ūstazdardyŋ märtebesı öte joǧary boluy şart. Bäsekelestıkke bäige tıgıp otyrǧan būl zamanda qolynda kök tiyny joq adamnyŋ märtebelı boluy mümkın emes ekendıgın atap ötuge bolady. Būǧan mysal retınde keŋes ökımetı kezındegı ūstazdardyŋ jalaqysy men abyroiyn köz aldyŋyzǧa elestete berıŋız. Oǧan qosa Japon elınde bastauyş mekteptıŋ ūstazy bolatyn oqytuşylardy ekı ret qataŋ emtihannan ötkızıp baryp, ūstazdyq märtebesın qolǧa keltıredı eken dep estıgenımdı qosyŋyz. Qazırgı kezde Qytai ekonomikasynyŋ damu betalysynyŋ kıltı oqytuşylar qosynynda ekendıgın olar ǧylymi tūrǧyda tüsınıp, būl saladaǧy mamandardyŋ qarjylyq jäne qajettılık jaǧdaiyn jasap, olardyŋ jai-küiıne jyl saiyn köŋıl bölıp otyr. Bızde kerısınşe mektep direktorynyŋ kez kelgen tanys-bılısı men tuys-tuǧany oqytuşy bola beredı. Olar jalaqysyn alsa boldy. Oqytu sapasymen sanaspaityn direktor ūlttyq tūrǧydaǧy közqarastan görı özıne qolaily negızındegı «jekedara bilıgın» özı «jekeşelendırıp alǧan» mektebıne jürgıze bergısı keledı. Osyndai «äi deitın äjesı, qoi deitın qojasy joq» oqu oryndarynan qandai nätije kütuge bolady?
– Bılım beru salasynda būdan basqa da bylyq-şylyqtar az emes şyǧar?
– Ärine, qylt etse boldy, oquşylardan aqşa jinau da äreŋ-äreŋ kün körıp otyrǧan qarapaiym halyqtyŋ qaltasyn jūqartyp otyr. Būl auru bılım basqarmalary qanşa emdese de, em qonbai otyrǧan soqtaly derttıŋ bırı bolyp keledı. Aqşa jürgen jerde qandai kesapattyŋ bolatyndyǧyn oi elegıŋızden ötkıze berıŋız. Būdan basqa, bılım ordalarynyŋ aulasynan aǧylyp kırıp jatqan qūşaq-qūşaq gül destelerınıŋ astarynda ne bar ekenın oilap kördıŋız be? Ūstazdy bılım künı sekıldı ortaq mereke-meiramdarmen toptyq tūrǧyda qūrmetteu – şynynda da öte köregen dästür. Alaida onyŋ jeke basyna qatysty tuylǧan künı, oquşylardyŋ nätijesın baǧalap, olarǧa mınezdeme jazatyn kün jäne emtihan alatyn künı oquşylardyŋ toptyq jäne jeke tūrǧyda oqytuşyǧa gül, susyn, şokolad, taǧy basqa syilyqtar syilauy sybailas jemqorlyqtyŋ bastapqy belgısı ekendıgın bıreu bılse, bıreu bıle bermeidı. Emtihan kezınde gül syilaudy köbınde nätijesı naşar oquşy-şäkırtter ūiymdastyrady. Osydan kelıp oqytuşyǧa gül syilauǧa jinalǧan aqşa kelesı jyly qaǧazqaltanyŋ ışıne jasyrynyp, oqytuşynyŋ qaltasynan bır-aq şyǧady.
Būl pıkırdı men ne üşın aityp otyr deitın şyǧarsyz? Bızdıŋ Euraziia ūlttyq universitetıne altyn belgı iegerı öte köp tüsedı. Alaida bırneşe altyn belgı iegerı oquyn jalǧastyra almai, kelesı jyly oqudan şyǧyp qalǧan jaǧdailar bolǧan. Mūnyŋ sebebın men ärı oilap, berı oilap, osy güldıŋ kesırınen nemese mektep meŋgeruşısınıŋ balasy nemese tuysy boludan ǧoi dep şeştım. Öitkenı oqu nätijesı tömen sol studentter tap emtihan bolatyn künı gülın qūşaqtap, susyn-şokoladyn arqalap, auditoriiaǧa mız baqpai kırgenın öz közımmen talai ret kördım. Būl altyn belgıler ūlttyq bıryŋǧai testsız özınıŋ qalaǧan joǧary oqu ornyna qūjat tapsyryp tüse alatyn kezdegı öz közımmen körgen sūmdyǧym. Qazır bırşama jaqsardy desek te, ondai naşar oqityn studentter älı de sol solaqai dästürdı jalǧastyryp keledı.
– Mūnyŋ sebebı nede dep oilaisyz?
– Būl da – baiaǧy bılım salasyndaǧy sybailas jemqorlyqtyŋ nätijesı. Qazırdıŋ özınde de ūlttyq bıryŋǧai testı aiaqasty etıp, onyŋ nätijesın satyp alatyn jäne emtihan maidanyna bailanys qūraldaryn ala keletın köz boiauşylyqqa tän naşar ädetterdıŋ bar ekendıgın joqqa şyǧara almaimyn. Öitkenı bırınşıden, Oqu-aǧartu ministrlıgı ūlttyq bıryŋǧai testıŋ nätijesıne qarap, är oblys, audandardyŋ oqytu sapasy men nätijesın belgıleitındı şyǧardy. Būl oblys, audanaralyq bäsekelestıktı tudyryp, emtihan maidandarynyŋ qataŋ bolmauyn tuyndatyp otyr. Ekınşıden, ūlttyq bıryŋǧai test mekemesı töŋıregınde jūmys ısteitın nemese ūlttyq bıryŋǧai test alu maidandarynyŋ basy-qasynda jürgen keibır pysyqailar oraiyn paidalanyp, qaltasyn qampaitqysy keletındıgı sebeptı zaŋsyz ıs-qimyl äreketterı arqyly belgılı nysanaly talapkerlerdıŋ paidasy üşın olarǧa türlı jasyryn joldarmen «kömek qoldaryn» sozady da, onyŋ nätijesınde orta mektepte oquy naşar talapkerlerdıŋ joǧary ball alu qūbylysy tuyndaidy. Bılım beru salasyndaǧy osyndai bylyq-şylyqtyŋ kesırınen bır bölım qaltalylar men sumaqai jylpostar balalarynyŋ baǧy janyp, olar maqsatyna jetkenımen, odan tūtas qazaq ūlty zardap şegude.
Bılım beru salasyndaǧy qazırgı eŋ basty kemşılık retınde qaǧazbastylyqty aitar edım. Sabaqqa daiyndalu men tapsyrma däpter tekseruden onsyz qoly bosamaityn ūstazdyŋ moinyna top jetekşılık qyzmetın qosyŋyz. Oǧan qylt etse boldy sözquarlyqqa salynǧan jinalystardy jükteŋız. Odan ärı sabaq ötıp qaljyraǧan oqytuşyny köz aldyŋyzǧa elestetıŋız. Däl osyndai qarbalasta jürgen ūstazdyŋ kündelık jazyp, keste toltyrǧan beinesın körseŋız, onyŋ qaisarlyǧyna taŋǧalatyn edıŋız. Qaǧaz betınde ǧana tastai qatyp tūrǧan sol bır «keremetterdıŋ» kımge keregı bar? Ol joǧarydan keletın tekseruşıler üşın ǧana daiyndalady. Bızdegı oqytudyŋ sapasy qaǧaz qaltadaǧy qaǧaz arqyly ǧana ölşenedı. Oquşy, ızdenuşılermen kezdespei tūryp-aq, qaǧaz qaltany aqtaryp, ışımdıkpen baptalyp ketken joǧary därejelı tekseruşılerdıŋ talaiyn jolǧa salǧanymyzǧa mäz bolǧanymyz bar. Ol ol ma, qaltasyn qampaityp ketken komissiia müşelerı de joq emes. Mıne, būl özın-özı aldau ekenı anyq.
– Bılım beru salasyndaǧy jaŋa oqytu jüiesı turaly közqarasyŋyz qalai?
– Qalai deitını joq. Jaŋalyqtyŋ aty – jaŋalyq. Bıraq bız osy jaŋa oqytu jüiesıne jatyrqai qarap kelemız. Studentterdıŋ özdık jūmysy – negızgı orynda tūratyn būl jaŋa oqu jüiesı auyzdyqpen alysyp, oqimyn, bılgım keledı dep tūrǧan daryndy ızdenuşıler üşın öte oŋtaily baǧyt. Studenttıŋ yryqty qimyly negız, oqytuşynyŋ jetekşılık baǧyty qosymşa bolyp keletın osy bır jaŋa jüie şynaiy ǧylym ielerın jetıldırıp şyǧaratyndyǧyna kümänım joq. Alaida oqytuşylar men oqu-ädıstemelık baǧdarlamasyn jasauşylardyŋ osy jaŋa jüienı älı tolyq tüsıne almai otyrǧany ökınıştı. Auru ketse de ädet ketpeidı degendei, köne oqu jüiesın oǧan aralastyryp alyp jürmız. Studentterdıŋ özındık jūmysyna berılgen saǧattarda da olardy auditoriiaǧa iırıp alyp, sabaq ötıp jatyrmyz. Būl joǧary bılım beru jüiesındegı ärbır joǧary oqu oryndarynyŋ ūiymdyq jaqtaǧy kemşılıgı ekendıgı anyq. Jaŋa oqu jüiesı jasampazdyq oqu-oqytudy talap etetındıkten, studentter men oqytuşylar, eŋ aldymen, būl tüiındı dūrys tüsınuı kerek. Odan soŋ baryp ūstazdardyŋ bılımın jetıldıru jaǧynda erkın qimyl jasau keŋıstıgın jabdyqtau tiıs.
Lev Tolstoidyŋ «ömırdıŋ mänı jaŋalyq aşu ǧoi» deitın ataly sözı bar. Bılımdı boiyna köp jinaǧan adam jaŋalyq aşpaidy. Ony oi elegınen ötkızu barysynda jasyrynyp jatqan ǧylymi zaŋdylyqtardy tanyp-bılgen adam ǧana şyǧarmaşylyqqa bet tüzeidı. Şyǧarmaşylyq degenımız jaŋalyqtyŋ jarşysy ekendıgı bärımızge belgılı. Joǧary oqu oryndarynyŋ tärbielep jetıldırgen studentterınıŋ basym köpşılıgı osy baǧytta jūmys ısteuı kerek. Bakalavrlyq därejesın bıtırıp magistranturaǧa tüsetın studentterdıŋ denı ǧylym-bılımge şynaiy berılgen darabozdar tobynan qūram tabuy şart. Ökınışke qarai, olai bolmai otyr. Joǧary oqu oryndary talapkerlerdıŋ şyǧarmaşylyq darynyna qarap emes, jinaǧan balyna qarap qabyldaidy.
Jaqynnan berı magistraturaǧa qūjat tapsyratyn talapkerlerdıŋ sany kürt ösıp otyr. Onyŋ sebebı, bırınşıden, ǧylymǧa degen şynaiy talpynys bolsa, ekınşıden, joǧary oqu oryndarynda jūmys ıstep, kün köruge degen ikemdılık. Osy soŋǧy ikemdılıktıŋ kesırınen emtihandy üzdık tapsyrǧan talapkerler magistrlyqqa qabyldanbai qalǧan jaǧdailar öte köp. Öitkenı olardan alynatyn şet tılı emtihany talapqa sai tabysty dep sanalǧanmen, ärbır mamandyq boiynşa qūrylǧan komissiialyq emtihan «barmaq basty, köz qysty» jaǧdaida ötıp kelgen bolatyn. Joǧary bilıktıŋ tapsyrysymen magistrlıkke ötken talapkerlerdıŋ hikaiasyn emtihan alu komissiiasynyŋ keibır müşesı jyr qylyp aityp jürgen köp äŋgımelerdı estıgen jaiym bar. Būdan tys anau dekannyŋ magistrı, mynau rektordyŋ magistrı degen äŋgımeler guılı de az emes. Tıptı magistraturaǧa tüsıre almaǧan bıreudıŋ talapkerdıŋ ekı myŋ dollaryn qaitaryp bergendıgın öz qūlaǧymmen estıp jaǧamdy ūstaǧan kezderım de bolǧan. Jaŋa oqu jüiesın būlai saudaǧa ainaldyryp jıberse, onyŋ tübı ne bolatyndyǧy öz-özınen belgılı. Bıraq qazır edäuır jaqsaryp kele jatqan sekıldı.
– Mūndai keleŋsızdıktıŋ tamyryna balta şabudyŋ qandai amaly bar?
– Öte oŋai. Ärbır mamandyq boiynşa alynatyn komissiialyq emtihannyŋ közın joǧaltu kerek. Qazır ol negızınde joǧaldy deuge bolady. Onyŋ ornyna şet tılı ötkelınen ötetın emtihan siiaqty eşkım aralaspaityn emtihan jüiesın jolǧa qoisa boldy, būl mäsele özdıgınen şeşıler edı. Arada jüretın «dorba men jorǧa da» qūrdymǧa ketedı. Oǧan bır ǧana şart kerek. Ol – emtihan tärtıbın qataŋdatu. Emtihan demekşı, ärbır oblys jäne qalalarda nemese joǧary oqu oryndarynda arnauly eşkım jūmys ıstemeitın, testık jüie boiynşa emtihan alatyn keŋ kölemdegı ortalyqty jabdyqtau şarasyn qolǧa alu bılım beru jüiesıne köp paidasyn tigızer edı. Tıptı studentter de osy zamanaui qūralmen jabdyqtalǧan emtihan tapsyru alaŋynda emtihan tapsyrsa, onyŋ naǧyz bılımdık deŋgeiı jūrt aldynda aiparadai aşyq bolatyndyǧynda dau joq. Sonda ǧana «qūda da tynyş, qūdaǧi da tynyş» bolatyn ädılettılık ornauy mümkın dep esepteimın. Osy oiymyz, mıne, bıraz jyldan berı ıske asyp kele jatqanyna öte quanyştymyn. Alaida onyŋ jeŋgetaisyz ädılettı ötuın qūzyrly oryndar qataŋ qadaǧalau kerek.
– Sızşe, bılım beru salasyn sauyqtyrudyŋ qandai joldary bar dep oilaisyz?
– Onyŋ eŋ qarapaiym joly balabaqşadan bastap tolyq ortaǧa deiıngı bılım beru jüiesınıŋ 15-20 jyldyq damu baǧdarlamasyn tolyqqandy jasap şyǧu şart. Joǧary oqu oryndaryna da däl sondai damu baǧdarlamasy kerek. Osy barysta arnauly pänder boiynşa qūrylǧan komissiia aşyq türde talqy jürgızıp, bır ızge tüsken oqulyqtardy daiyndap şyǧuy kerek. Būl ǧylymi ädıstemelık jūmysqa täjıribelı ūstazdar men bılıktı mamandardy tartu onyŋ alǧy şarty bolsa, oǧan jetkılıktı qarajat jūmsau ony kepıldendıretın qozǧauşy küş bolmaq. Öitkenı keibır därıs retınde ötılıp jatqan pänderde oqulyq mülde joq. Oqulyqsyz därıs ötu myltyqsyz soǧys maidanyna kırgenmen bırdei.
