Byltyr Aqmola oblystyq «Arqa ajary» gazetıne bır ǧasyr toldy. Dauylpaz aqyn, körnektı qoǧam qairatkerı Säken Seifullin negızın qalaǧan «Tırşılıkten» bastau alyp, bügıngı «Arqa ajaryna» deiıngı ūzaq jolda Arqa öŋırınıŋ şejıresın tüzgen basylymnyŋ tarihy tereŋ. Būl jerde qazaqtyŋ qolyna qalam ūstaǧan talai jaqsylarynyŋ qoltaŋbasy qaldy. Bügınde solardyŋ közındei aramyzda jürgen kısılıgı mol bır azamat bar. Ol – belgılı jurnalist, halyqaralyq «Jambyl» atyndaǧy syilyqtyŋ laureaty Bäduan İmaşūly. Qalamger oblystyq gazette qyryq jyldan astam eŋbek etıp, qatardaǧy korrektorlyqtan bas redaktordyŋ orynbasaryna deiıngı qyzmet satysynan öttı. Osy kısı keşegı Jeŋıs künı jotaly jetpıs jasqa toldy. Asyl aǧany osy mereitoiymen qūttyqtai baryp, ömırı men şyǧarmaşylyǧy jaiynda az-kem sözge tartqan edık.
– Auyl balasynyŋ qara sözge, öleŋ-jyrǧa jaqyn bolyp ösetını mälım. Sız de jasyŋyzdan jazuǧa üiır bolypsyz…
– İä. Bala künımnen kıtapty, gazet-jurnaldy köp oqydym. Zaŋǧar Mūhtar aǧamyzdyŋ «Abai joly» romanyn basyma jastanyp jattym. Sodan ba, äiteuır, mektepte oqyp jürgennen bırdeŋe türtpektedım. Alǧaşynda öleŋ jazdym. Odan keiın şaǧyn habarlar, maqala jazuǧa daǧdylandym. Bız bılım alǧan altyn ūiamyzda «Bılım şyŋy» degen qabyrǧa gazetı bar edı. Sonyŋ belsendı tılşısı boldym. Odan qaldy, jazǧandarymdy «Qazaqstan pionerı» gazetı men «Baldyrǧan» jurnalyna joldaimyn. Onda da būrqyrap şyǧyp jatty. Audandyq «Şamşyraq nūry» gazetıne de auyl tırşılıgı jaiyndaǧy maqalalarym kün qūrǧatpai jaryq köredı. 7-8-synypta oqyp jürgende bızdıŋ mektepke belgılı qalamger Jomart Äbdıhalyq mūǧalım bolyp keldı. Özı – bızdıŋ eldıŋ azamaty. Jomart aǧa kele sala ädebiet üiırmesın aşty. Jalpy, adam adamǧa sebep bolady ǧoi. Jökeŋ menıŋ qabıletımdı şyŋdady. Bala bolsam da qiialym kökte. Bır künı Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ Selinograd oblystyq bölımşesınıŋ jauapty hatşysy Nūrǧoja Orazov pen maidanger-jazuşy Äsken Näbievke hat jazyp, sonymen bırge maqalalarymdy qosa jıberdım. Olardan maǧan jauap keldı. «Ainalaiyn, Bäduan, talabyŋ jaqsy eken. Bır-ekı maqalaŋdy gazetke äzırlep berdık. Saǧat Ömırzaqov degen mehanizator turaly jaqsy jazypsyŋ. Ony daiyndap qoidyq. Tek jaza ber, jaza ber» dep keŋesterın aitypty. Söitıp, jaza berdım. Qysqasy, men mektep bıtırgenşe qalamy ūştalyp qalǧan tılşı bala atandym.
– Bügıngı balalarǧa önege bolatyn ülgı eken. Orta mekteptı bıtırgennen keiın ne ıstedıŋız?
– Sodan bır qorjynǧa gazet-jurnalǧa basylǧan maqalalarymdy salyp alyp, Almatyǧa oquǧa tarttym. Qazırgı äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetıne qūjattarymdy tapsyrdym. Sol jyly konkurs öte küştı boldy. Bır balym kem tüsıp, auylǧa oraldym. Sovhozǧa mehanizator bolyp ornalastym. Odan Otan aldyndaǧy azamattyq boryşymdy öteuge attandym. Äskerden keiın joǧaryda atalǧan oqu ordasynyŋ jurnalistika fakultetıne syrttai oquǧa tüstım. Tuǧan jerımdegı mektepke ornalastym. Bıraq maqsatym – jurnalist bolu. Osy oiymdy Jomart aǧama aitqan edım. Ol kısı oblystyq gazette jūmys ısteitın. Bır künı auylǧa qoŋyrau şaldy. «Bır korrektorlyq oryn bosady. Qalasaŋ, kelıp kör» dedı. Salyp ūryp jettım. Bas redaktor – Änuar İpmaǧanbetov degen kısı. Belgılı audarmaşy. Tektı adam. Jyly qabyldady. Aqyry, jūmysqa alyndym. Jauapty hatşy – Jūmamūrat Tūiaqbaev degen jaidary azamat. Korrektorlyqtyŋ qyr-syryn tüsındırdı. Ol kezde gazet aptasyna bes ret şyǧady. Jūmys qazandai būrq-sarq qainap jatady. Bız gazettı ekı betten bölıp alyp, qadalyp oqimyz. Qolym qalt etkende maqala jazamyn. Üş aidan soŋ mädeniet bölımıne auystym. Ony jazuşy Mädi Hasenov basqarady. Odan transport bölımıne bardym. Sodan soŋ habar jäne sport bölımınıŋ meŋgeruşısı boldym. Odan keiın auylşaruaşylyq bölımıne… Mıne, osylai ömır ötıp jatty.
– Bır jurnalistıŋ «Menıŋ redaktorlarym» degen estelıgın oqyp edım. Sızdıŋ redaktorlaryŋyz kım boldy?
– Jaŋaǧy aitqan Änuar İpmaǧanbetovten keiın gazetke bas redaktor bolyp İbragim Qaparov keldı. Būǧan deiın būl kısı oblystyq partiia komitetınde nūsqauşy bolǧan. Bıraq basşylyq qyzmette ūzaq otyrǧan joq. Odan keiın Ämırǧali Nürkışev degen aǧamyz boldy. Būl azamatty öz basym qatty qadırleimın. Öte ornyqty, parasatty adam edı. Ekı tılge de jüirık. Jazuǧa da şeber. Gazettıŋ bır betın alatyn maqalany bır saǧatta diktovkamen qaǧyp tastaidy. Men osy aǧamnan köp närse üirendım. Jazǧan dünienıŋ bärı sättı şyǧa bermeidı ǧoi. Keide solǧyn tüsıp jatady. Materialdy redaktordyŋ özı oqidy. Sosyn janyma kelıp: «maqalaŋdy oqydym, myna bır jerın qaita bastyrarsyŋ» dep aqyryn şyǧyp ketedı. Sol jöndegen jerdı qarasam, qūlpyrtyp jıbergen. «Mynau söz menıŋ oiyma qalai kelmegen» dep ıştei ökınıp qalamyn. Ämırǧali aǧa da köp otyrǧan joq. Qaitys bolyp kettı. Sodan Oktiabr Älıbekov taǧaiyndaldy. Ökeŋ bas redaktorlyqqa 44 jasynda kelıp, taban audarmai osy qyzmettı on alty jyl atqardy. Sodan zeinetkerlıkke şyqty. Odan keiın Jomart Äbdıhalyq boldy. Jökeŋmen jaqsy jūmys ıstedık. Būl kısı de qapiiada ömırden ozdy. Odan keiıngı jazuşy Jabal Erǧalievtı bükıl el bıledı ǧoi. Mıne, menıŋ bas redaktorlarym – el tanyǧan osy azamattar.
– Aǧa, sız ūzaq jyl jauapty hatşy bolypsyz. Būl jeldıŋ ötınde, jaudyŋ betınde jüretın qyzmet qoi…
– İä, ınım, solai. Jauapty hatşynyŋ kabinetı – redaksiia ştaby. Işı ūstanyŋ körıgındei qyzyp jatady. Kündelıktı nömırdıŋ maketın syzamyn. Odan qaldy, kün-tün qatyp jūmys pen baspahananyŋ ortasynda jüremız. Keide üige keş kelıp, betten qate ketken joq pa eken dep taǧy oilaisyz. Sodan kezekşılıkke habarlasamyn. Sosyn baryp köŋıl jailanady. Äuelde būl qyzmettı atqarǧym kelmegen. Basşylyq bır-ekı jyl ıstep kör, sodan soŋ auystyramyz degen. Qaida, on bes jyl qatarynan hatşylyqtyŋ qamytyn moinymnan tastaǧan joqpyn. Älı esımde. 1974 jyl. Tyŋ igerudıŋ 20 jyldyǧy toilandy. L.Brejnev baiandama jasap, sonyŋ äuresımen bır täulık jürıp gazet şyǧardyq. Baiandama myŋ qaitara tüzeldı. Taǧy bır mysal. Bırde gazette jaryq körgen partiia hatşysynyŋ maqalasyndaǧy sözderınıŋ orny auysyp ketıptı. Bylai eşkım ony baiqai qoimaidy. Ony är nömırdı qaǧas jıbermei, süzıp oqityn kommunist şaldar körıp qalyp, oblystyq partiia komitetıne habarlasyp, olar bızge şyǧyp, soŋy alai-düleige ūlasty. Aqyry bas redaktor eskertu alyp, korrektor jūmystan bosatyldy. Mıne, osyndai qyzyq jaǧdailar basymyzdan öttı.
– Keşegı Aqmola bügın äsem elordaǧa ainaldy. Sız qalanyŋ baiyrǧy tūrǧynysyz. Ol turaly ne aitasyz?
– Tuǧan qalamnyŋ elımızdıŋ bas ordasy bolǧanyn qos qolymdy köterıp qoldaǧandardyŋ bırımın. Būl mäselenı 1918 jyly Säken Seifullin kötergen eken. Kezınde akademik Qanyş Sätbaev Almatydaǧy Ǧylym akademiiasynyŋ ǧimaratyn Aqmoladan salaiyq dep, Ortalyq Komitetke ūsynys aitypty. Körnektı ǧalym būl ideiany beker qozǧaǧan emes. Būl – 1948 jyl. Soǧystan keiıngı auyr kezeŋ. Sol sebepten el basşylyǧynda otyrǧan azamattar tarapynan qoldau tappasa kerek. Aqmola – toǧyz joldyŋ toraby. Bas şahar jyl sanap körkeiıp, ösıp keledı. Oǧan quanamyz.
Köŋıl qamyqtyratyn da tūstary bar. Bırde turistık saparmen Avstriiaǧa baryp, Vena qalasyn araladym. Sonda olardyŋ köşedegı salǧan joldaryn körıp, süisındım. Keŋ jol. Eşkım eşkımge kedergı jasamaidy. Kölıkter öz betımen, jürgınşıler öz betımen, velosipedşıler öz betımen zyrlap barady. Sol kezde bızdıŋ qalamyzda da osyndai jol salǧanda ǧoi dep oiladym. Öitkenı bızdıŋ joldardyŋ enı öte tar. Ekı maşina qatar jüre almaityn köşeler kezdesedı. Osyny jer jetpegendei quşityp tastaǧanǧa taŋmyn.
– Aǧa, jetpıske keldıŋız, ömırden ne tüidıŋız?
– Būl jasqa jetken de, jetpegen de bar. Qūdaiǧa şükır, el qatarly ǧūmyr keşıp kelemın. Saptan älı qalǧan joqpyn. Qoǧamdyq jūmystardyŋ bel ortasynda jürmın. Otbasym, aiauly jarym, balalarym bar. Atalaǧan nemereler ösıp keledı. Men bır jyldary qatty syrqattanyp, bır aunap tūrdym. Sol kezde janyma jaqyndarym, dostarym demeu boldy. Qazır adami qūndylyqtar özgerıp barady. Keide jūmyr basty pende bolǧannan keiın adamdar bır-bırımen şekısıp, körmestei bolady. Būl körınıs böten adamdardy bylai qoiǧanda, tuystar arasynda örbıp jatady. Sondai kezde «jaryq kündı, ömırdı baǧalai bıleiık, aǧaiyn» degım keledı.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL
