«Oqy, oqy jäne oqy» degen söz qazaq qyzynyŋ sanasyna sıŋgenı sonşama, ömır boiy oqudyŋ ızınde keledı… Osy oqudyŋ soqpaǧyna mektepte jürgende tüsıp ketken-dı. Qyzdarymyz namysşyl bolyp kele me, älde oqu tez qona ma, «oqy, oqyny…» aitqyzbai oryndaidy.
Bılgıştıŋ ekpınınen yqqan ūldar olardan aulaq jüruge tyrysatyn. Oqymystylyǧynan qaimyǧatyn da edı. Oqu dese qamşy saldyrmaityndarǧa erık berıp, mūǧalımder de köp qolpaştaityn. Qoǧamdyq jūmys taǧy bar, ekı mezgıl mektepke qatynaityndar üige kömektesu, as daiyndap, üi jinap, şarualarmen ainalysa bermeitın. Öitkenı oǧan uaqyty joq. «Bos» närsemen ainalysu oqymysty qyzǧa jaraspaidy. Ūldardyŋ ızdenuıne enjarlyqtyŋ bastaluy osy qyzdardyŋ da qatysy bar. Mektep bıtırgende joǧary oquǧa tüsuge ūmtylatyndar da qyzdar edı.
Oqu quyp, ūly dürmekke tüsken qyzdar ne ūtty, nenı joǧaltty? Aldymen inemen bılım qazatyn maşinaǧa ainaldy. Qyz balanyŋ aldymen ana, azamatqa jar bolatyn mındetıne män bermedı. Azamattan artyq tumasa da, teŋbız dedı. Qylyǧymen emes, bılımmen ozamyz dedı. Ozdy da. Äu basta erkektıŋ qabyrǧasynan jaralǧan jaratylysyn moiyndamai, erlerdei küştı ekenıne sendı. Er-azamatty da, bılımımızdı de alǧa tartyp, sendıruge tyrysty. Jaratqannyŋ äielge bergen jaqsylyqtarynyŋ parqyn bılmei, moiynsūnudy kemdık kördı. Aqyrynda jalǧyzbasty erkekşora dübära paida boldy. Er-azamattyŋ mysyn basyp, altyn basyn törge şyǧaratyndar kem boldy. Tärbiesı az oqymystylardan erler de japa şektı.
Oqymysty qyzdar öz qataryn bılımımen baǧalaidy. Özınıŋ bılımımen teŋdes emestıgın, aqyly men özı jetken belesten tömen bolsa, adam qatarynan lezde şyǧaryp tastaidy. Al özındei aqyldy, ärı bılımdı jıgıtke ondailardyŋ keregı joq. Bır üige bıreuı jetedı. Kerısınşe, azamattyŋ jaǧdaiyn jasap, balasyn tärbieleitın qamqorşy kerek. Sonymen eldegı, şeteldegı bar oqudy tämamdap bolǧanda otyzdan asyp ketedı. Qyzmetı bar, boi-tūlǧasy da, ajar-körkı de bır basyna jarasqandai. Mūndai qyzǧa jıgıttı qaidan tabamyz? Sondyqtan da ǧylym quǧannyn köpşılıgı otyryp qalady. Osy mäselenı ünemı köterıp jürgen belgılı psiholog Şyryn Orazbaevanyŋ zertteu jūmystaryna nazar audarsaq, oqyp-toqyp jürgenınde otyzdy alqymdap qalǧandardyŋ 30 paiyzy eşqaşan esık körmeidı eken. 1999 jyly jalpy halyqtyq sanaq kezınde 25 jasqa deiıngı boijetkender on jyl ötkennen keiın de tūrmysqa şyǧa qoimaǧan.
Otyzynda gülı aşylmasa, ärı qarai 35-40 jasynda da ornyn tappaidy. Psihologtyŋ aituynşa, otbasy baqytyn ızdeudıŋ ornyna oqu oqyp, qyzmetke aldanyp jürgender küş-quaty qaitqanda jalǧyzdyqtyŋ dämın tatpaq.
«Oqy, oqy» degen ata-anasy da oiǧa qalady. Kezınde aldymen oquyŋdy bıtırıp al dep jasynda jan-jaǧyna qaratpaǧan. Osyndai qysymnyŋ saldarynan tabiǧi tüisıgı oianbaǧandar da bar. Odan keiın sonşama jyl bekerge üide otyru üşın oqydyŋ ba dep taǧy da otqa mai tamyzamyz. Aqyrynda oqudyŋ qyzyǧy basylyp, qatarynyŋ balasy mektepke barǧanda «kım bolsa da tiıp al, bala süi» dep özı daiyn emes mındetkerlıkke iteredı. Qyz küieuge şyǧady, bala tuady. Bıraq mūndai ömırge daiyn emes. Sonşama jyl jürgende tapqany osy ma dep ainalasyndaǧylar sypsyŋdaidy. Sonymen ne kerek, oqymysty qyzdyŋ kompiuterınde bır kıltipany jūmys ıstemei qalǧandai. Jasynan oqy, oqy dep janyqtyrmai, qyz mūratyn tüsındırıp, otbasynyŋ berekesı qolynda ekenın, azamatty aialaudyŋ, äulettıŋ tūqymyn köbeitudıŋ, otbasylyq ömırdıŋ qyzyǧyn körıp, übırlı-şübırlı boludyŋ jolyn nege aitpaimyz? Azamatqa qorǧan bola bılıp, basyn törge şyǧara alatyn qyzdyŋ qasietın özınen jasyrdyq. Baiǧūs qyz onyŋ ne ekenın bılmei östı. Baiǧa tiıp bola qalamyn, tola qalamyn dep oilady. Ondai qūqyqty özıne qalap alǧan. Öitkenı oqydy ǧoi. Bıraq būl oqu oǧan ondai mümkındık bermeidı. Bärı kerısınşe. Bar bılgen oquyŋdy jinap qoiyp, kerek jerınde kökıregıŋdı basyp, älsız de bola bıluı kerek. Ata-eneŋe diplomyŋ emes, diplomatiiaŋ kerek. Syilai bıl, syilata bıl. Mūnyŋ oquy joq. Būl tärbiemen öz ortasynyŋ körgenımen keledı. Oqyǧan qyz «bärıŋ jabylyp menıŋ jaǧdaiymdy jasaisyŋdar» dep tepsıne kelse, oqymaǧan qyz osy äulettıŋ kelını bolyp, ösıp-önıp, kögeremın dep keledı. Jyldap joǧary oqu ornyn bıtırmei-aq, kolledj bıtırıp, bır käsıpke ikemdelıp, otbasy – oşaq qasynyŋ täjıribesın jaqsy meŋgergennıŋ dūrys ekenıne köbımızdıŋ közımız jettı. «Qyz mūraty – ketu» degen sözdıŋ ornyna «qyz maqsaty – oqudy» alǧa ozdyrdyq.
Mıne, sodan berı «oqy, oqy jäne oqy…» ızımızden qalmai kele jatyr. Osy tärbieden ötken özımız de qyzymyzǧa oqy, oqy dep qinaimyz. Oqudyŋ tübıne jetken bar ma eken? Baqytty ömır süruge köp bılımnıŋ qajetı joǧyn tüsınetın kez kelse, qyzdarymyzdyŋ baqyty baiandy bolar ma edı?!
Aita bersek, qatarynan kem bolmasyn, tıptı basyp ozsyn dep, elu-alpysynşy jyldary qazaq qyzdaryn pedagogikalyq-medisinalyq bılım beretın oqu oryndaryna tüsıretın. Onyŋ öz kezeŋınde qajettılıgı de boldy. Degenmen üilesımdı ūstap tūratyn. Onyŋ dälelı retınde ataqty «JenPİ»-degı ädemı dästürdı aitaiyn. Iаǧni jıgıtterı basym keletın, auyl şaruaşylyq jäne veterinarlyq instituttyŋ studentterımen bırlesken keş ūiymdastyratyn. Nätijesınde bes jyl bılım alyp, ūstaz ben auyl şaruaşylyǧynyŋ mamany auylǧa jol tartatyn. Osy kezeŋderde būl mamandar auyldyŋ qaimaǧynyŋ būzylmauyna da ülken ülesın qosty.
Alaida jyldar öte kele, osylardan tuǧan balalardyŋ köŋılı astanaǧa aua bastady. Kenttenu bastalyp, auyldyŋ qadırı qaşty. Bes jyl bolsa da qalanyŋ auasyn jūtyp qalǧan ata-anasy balasynyŋ auyldaǧy beinettı körmegenın qalady. Oǧan qol jetkızetın ne? Ärine, oqu. Oqy, oqy osydan bastaldy. Iаǧni ata-ananyŋ oryndalmai qalǧan armanyn jalǧastyruşy bolyp, kelesı ūrpaq bılımge den qoidy. Odan keiıngı kezeŋ de esterıŋızde bolar. Keŋes ydyrap, dünie töŋkerılgendei boldy. Jabyq esıkter aşylyp, şetel de bızge taŋsyq bolmai qaldy. Auylda şaruasyn tüzep, bar jiǧanyn balasyna saqtaǧan ata-ana endı közderınıŋ qaraşyǧyn şetelge odan qalsa, ekı-üş universitet oqytuǧa jūmsady. «Aştan ölıp, köşten qaludyŋ» qaupı jailaǧanda da ata-ana bar mümkındıgın qyzdarynyŋ bılım aluyna jūmsady.
Qyz bala bılım quyp, sosyn onyŋ nanyn jeimın dep tüzde jürse öz taŋdauy dersız. Ras, qyz oqytqannyŋ bırı menmın de.
Bıraq osy qaitaruy qiyn aduyndy üderısten ne ūttyq dep taǧy oilanamyn.
Bır qaraǧanda balamyzǧa bılım al degenımızden ūtylǧan joqpyz, qyzdarymyz bılımdı, bır käsıptı döŋgeletıp jür, abyroisyz da emes. Bıraq otyryp qaldy –au dep ışım udai aşidy. Soŋǧy kezde sänge ainalǧan jait bar. Jalǧyz qalǧanşa, bala tauyp alsyn delık. Ony oilamasam jüregımnıŋ tūsy şanşidy. Osy ahualyna bala qosylsa ony jetkızem dep jürıp, oǧan qalai tärbie bermek. Demek, būl da dūrys emes. Aqyrynda oiym onǧa bölınıp, qai jerden aǧattyq jasaǧanymdy tüsınuge tyrystym.
Iаǧni közımnıŋ qaraşyǧyndai jalǧyz qyzyma küieuge şyǧyp, otandy bolyp, jaqsy jar, adal kelın, baqytty ana bol dep aitpappyn. Mūnyŋ bärı qūndylyq emes, adam baǧasyn tüsıretın kemşılık dep körıppın. Osydan baryp, barmaǧymdy tıstep otyrmyn.
Esterıŋızde bolsa, oqyǧan qyzdyŋ aldy Rauşan-kommunist şyǧar. Osy bır sanadaǧy ūly töŋkerıs qazaq qyzdarynyŋ otbasy-oşaq qasyndaǧy basty mındetınen aiyrdy. Bügıngı qyzdardyŋ küiınde osy iedologiianyŋ uyty jatyr. Oǧan aldanyp qalǧan özımız. Äitpese, körşı özbek, täjık aǧaiyndar qyzdaryna aldymen tūrmysty bolyp, erın syilap, bala süiuge tärbieleidı. Balasyn ūlttyq ruhta tärbielep, şettılde sairamaǧanyn qalaidy, tek öz äuletınıŋ ǧana emes ūltynyŋ azamatyn ösırıp tärbieleuge ömırın arnaidy. Osyndai ūstanymy bar eldıŋ azyp-tozǧanyn baiqamadyq. Kerısınşe, otyz-qyrqynda tūrmys qūryp, jas ǧūmyrynda sairan salyp ötetın jaǧdaiy jaqsy europalyqtarǧa elıktep baramyz. Ökınışke orai, tört qūbylaŋdy tügendep qoiǧan Europada ömır sürıp jatpaǧanymyzdy oilamaimyz. Bolaşaǧymyz, ūltymyzdyŋ tärbielı azamattaryn ösıretın qyzdarymyzdyŋ qolynda ekenın taǧy da eske salǧym keledı. Ūly mındettı oryndauǧa jetı eldı şarlap, jetı tıldı meŋgerudıŋ qajetı az.
