Şyŋǧystai dese, sauatty oqyrmannyŋ sanasyna eŋ aldymen Oralhan oralady. «Ör Altaidyŋ Qatonqaraǧaiyna bardym. Bırınşı ret barsam da būl aranyŋ bärı maǧan būrynnan tanys… Bıraq körıp tūrǧanym tūŋǧyş ret» dep jazuşy Şerhan Mūrtaza aitqandai, Qatonqaraǧai alqabyna aiaq basqan adamnyŋ Oralhan şyǧarmalaryn oqyp otyrǧandai küi keşetını ras. Men de sonau asqar Altaidyŋ arǧy jaǧyndaǧy jat el, jat jerde tuyp-össem de Mūztaudyŋ etegındegı köp jerdıŋ atyn jatqa bılem. Örken, Novostroika, Arşaty, Şaryqty būlaq, Būqtyrma, Aqbūlǧaq özenderı… bärı-bärı tuyp-ösken jerımdei jadymda. Osynyŋ bärın men kartadan körıp nemese äldekımderdıŋ auzynan estıgem joq, Oralhannyŋ şyǧarmalarynan oqydym. Sondyqtan da şyǧar, Örkendı (Örnek) körgende «qasqyr ūlyǧan tündegı» Araidyŋ, Mūztaudy körgende Arşalydan köşpei qalyp qoiatyn Aqtannyŋ, Şyŋǧystaidy körgende «saitan köpırde» köşkınnıŋ astynda qalatyn Aspannyŋ taǧdyry köz aldyma kelse, Şaryqty būlaq ardaqty eske saldy. Qysqasy, Oralhan ömırden ozǧanymen, ol tuǧan ölkenıŋ asqar tauy, manat dalasy, syŋsyǧan ormany, jol jiegındegı auyldarǧa deiın Oralhan bolyp söilep tūr…
Qatonqaraǧai alqaby – tek şyǧysqa ǧana emes, tūtas Qazaqstanǧa tanymal öŋır. Odaq kezınde būǧy aty şyqqan būl ölke qazır elımızde bal öndıruden köş bastap tūr. Sonymen qatar Bereldei älemge äigılı tarihi orny, asqar tau, syŋsyǧan ormany, arqyrap aqqan özenı bar alqapta saiahat salasyn damytudyŋ da kömekşı küşı zor. Onyŋ üstıne, būl – Oralhan Bökeidıŋ tuǧan jerı. Oralhannyŋ şyǧarmasyn oqyǧan oqyrmannyŋ Şyŋǧystaiǧa soǧyp, kerım ölke Qatonqaraǧai alqabyna bır aunap-qunap qaitpaityny kemde kem. Bız bılgende, Şyǧys Qazaqstan oblysy osy mümkındıkterdı tolyq paidalanyp otyrǧan joq. Bereldıŋ aty älemge äigılı bolǧanymen, infraqūrylymdaryn damytuǧa dūrys köŋıl bölınbegen. Aldy neşe myŋ, arty neşe jüz şaqyrym jol basyp barǧan saiahatşylar şaǧyn mūrajaidy, eskı qorym eskertkışın köredı de qaitady. Alystan at öksıtıp kelgende «jylqyny qolǧa üiretken halyqtyŋ» qasietın tanyp, atqa mınıp, qymyz ışıp, qazaq kiız üiınıŋ keremetın sezınıp, aunap-qunap jatuǧa mümkındık taba almaidy. Sebebı būl arada jatar oryndy qoiyp, jyly su ūrttaityn jer de joq. Al Şyŋǧystaida Oralhannyŋ da orny ögeisıp tūr.
Şyŋǧystaida Oralhan Bökeidıŋ üiı bar. Būl künde jūrt «O.Bökeidıŋ üiı» dep atap ketken būl ǧimarat Bökei qarttyŋ öz qolymen salǧan baspanasy bolǧan. «Būryn Būqtyrmanyŋ jaǧasynda üiımız bar edı. 1969 jyly Būqtyrma arnasynan asyp tasydy da, bız otyrǧan jerdı su basyp kettı. Sonymen üiımızdı qazırgı tūrǧan jerge köşırdık. Bızdıŋ balalyq şaǧymyz sol Būqtyrmanyŋ jaǧasynda öttı» deidı Oralhannyŋ qaryndasy Ǧaliia.
Onyŋ aituynşa, Oralhannyŋ 50 jyldyǧy öte joǧary deŋgeide atalyp ötıptı. Sol kezde Şyǧys Qazaqstan oblysyna saparlai barǧan Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev Oralhannyŋ tuǧan auyly jaily sūrap, «Ülken qalamger, oily azamat edı. «Özı joqtyŋ – közı joq» demei, mereitoiyn dūrystap ötkızıŋder. Esımın el jadynda qaldyrudy da ūmytpaǧaisyŋdar» dep tapsyrma berıptı. «Al 60 jyldyǧynda jergılıktı äkımdıkten maǧan «qaraşaŋyraqty muzei qylaiyq» degen ūsynys tüstı. «Üi bızdıŋ atymyzda tūra bersın, al muzei jasap, müsının qoiamyz deseŋızder özderıŋız bılıŋızder» dedık. Sonymen qomaqty qarjy salynyp, üi jöndeuge berıldı. Bıraq ülken jöndeu jūmysy jürgızılgen joq. Börene üidıŋ ırgesınıŋ syrtynan fundament qūidy da, şatyryn auystyryp «O.Bökeidıŋ muzei üiı» degen taqtaişany ıle saldy. Kökeige qonymdy tanymdyq düniesı bar eşteŋe jasalmady. Esık aldyna qoiǧan müsınnıŋ özı gipsten jasalǧan. Müsındı qoiyp jatqan kezde töbesı oiylyp kettı. Ony jasyru üşın qaramaimen sylap qoidy. Sol eskertkış älı tūr, jylda qaramaimen mailap qoiamyz. Menıŋ qorqatynym – audan atqamınerlerınıŋ ıs-äreketı. Äbdıkerım Erejepūly saldyrǧan ekı tarihi jädıger: mektep pen meşıttıŋ (Şyŋǧystai, Örnek auyldarynda) orny ǧana qaldy. «Oŋtailandyryp jatyrmyz» dep qūrtyp jıbergen. Keşegı ūlyderjavalyq şovinistık zamannan da, stalindık repressiiadan aman qalyp, özınıŋ oqu-tärbielık mänın joǧary deŋgeide atqarǧan tärbie oşaqtary edı» deidı jazuşynyŋ qaryndasy.
Sodan berı qanşama jyl ötse de üige jöndeu jūmystary jasalmaǧan. Qarjy da bölınbegen. Şaŋyraq iesınıŋ jürdım-bardym jasalǧan ıske köŋılı tolmaityny da sodan. «Jergılıktı äkımdık «būl üi jekemenşık eken, zaŋ boiynşa jeke menşık üige qarjy bölınbeidı» dep jaltarady. Onymen qoimai «Ǧaliia üidı ükımetke berse, bärın jasar edık, körkeiter edık» dep köpıredı. Al men üidı bereiın desem, ata-anamnyŋ jäne aǧamnyŋ közı bolǧan dünie-mülkı tozyp joǧala ma dep qorqam. Kezınde marqūm Fariza apai da «Oralhanǧa muzei kerek bolsa, Mūqaǧalidıkı sekıldı muzei salyŋdar, Bökei qarttyŋ qara şaŋyraǧyna tiıspeŋder dep talai aitty. Bıraq aǧama arnap bır muzei salǧannyŋ ornyna ainalyp-ainalyp kelıp jekemenşık baspanamyzǧa jabysady» deidı Ǧaliia.
Aityp aitpai, Şyŋǧystaida tuǧan Oralhan da, Äbdıkerım bolys ta – bır-bır muzei arnauǧa tatityn tūlǧalar. Auyldyŋ ortasynan «Oralhannyŋ muzeiın» salyp, mynau «Oralhan tūrǧan üiı. Jazuşynyŋ «Atau kere» romany osy üide jazylǧan» dep qara şaŋyraǧyn körsetse, zaŋǧa da, josynǧa da syiyp tūr. Şetelde Tolstoidyŋ üiı, Puşkinnıŋ üiı, Kafkanyŋ üiı qazır ülken tarihi oryndarǧa ainalyp kettı. Qazaq üşın Oralhannyŋ olardan qai jerı kem?! «Oblys basşysy Daniial Ahmetovke deiın hat jazyp, 2 ret oblys atqamınerlerınıŋ qabyldauynda boldym. Bärı qaraǧymdy mıngızıp, şyraǧymdy jetektetıp qaitarady. Şeşılgen eşteŋe joq, kerısınşe uaqytym kettı» dep bır tynyp alǧan Ǧaliia apai «jaqynda aǧam men jeŋgem Aiman tüsıme kırdı. Aǧam «nege şendı-şekpendılerge jalynyp jürsıŋ?» dep maǧan renjıp tūr. «Men eşqaşan şeneunıktıŋ aldyna barǧan emespın. Halyq üşın jazdym. Menı ızdeitın oqyrmandarym bar» dedı. Sodan endı eşkımdı ızdemeimın dep şeştım. Oralhandy ūlyqtai almasa, ol bızge emes, elge syn emes pe?» deidı.
Äbdıkerım bolys demekşı, Şyŋǧystaida 2017 jyly 25 tamyz künı Äbdıkerım Erejepūly atyndaǧy mektep-muzeiı aşylǧan. Üş bölmelı muzeidıŋ bır bölmesı Oralhanǧa arnalypty. Degenmen, būl üi jai közge muzei siiaqty ǧana körıngenımen, mūnda bükıl Şyŋǧystaidyŋ tarihy jatyr. Muzei aşylǧan üi Şyŋǧystai mektebı būzylyp qūryp ketkennen keiın, 2017 jyly sol mekteptıŋ ornyna Qatonqaraǧai auylynan köşırılıp äkelınıp salynǧan. Şyŋǧystai mektebın Şyŋǧystai elıne 25 jyl bolys bolǧan Äbdıkärım 1904 jyly öz qarajatyna saldyrǧan. Orysşa-qazaqşa oqytatyn tört synyptyq mektepte 1914 jyly S.Toraiǧyrov sabaq bergen. Sondai-aq qazaqqa tanymal Särsen Amanjolov, Qūmaş Nūrǧaliev, Oralhan Bökei, Boşai Kıtapbaev, Seiıtqamza Lastaev, Zäbila Alpysova, Didahmet Äşımhan siiaqty asyl azamattardyŋ bärı osy mektepten bılım alǧan. Osyndai taǧylymdy tarihy bar qara şaŋyraq täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda qarausyz qalyp, byt-şyty şyǧyp, būzylyp, tek ırgetasynyŋ orny ǧana qalypty. Keiın qatonqaraǧailyq azamattar mekteptıŋ aşylǧanyna – 100, Äbdıkärım Erejepūlynyŋ tuǧanyna – 150, Alaşorda ükımetınıŋ qūryluynyŋ 100 jyldyǧyna orai tarihi ǧimaratty qalpyna keltırıp, qazırgı aǧaş üidı salyp şyqqan. Demek, mekteptıŋ özı – jeke muzei boluǧa sūranyp tūrǧan oryn. Al mekteptı saldyrǧan Äbdıkärım Erejepūly – qazaq tarihyndaǧy tanymal tūlǧalardyŋ bırı. Arab, parsy, orys tılderın jetık bılgen ol qazaq ziialylary Semeide 1918 jyly «Alaş» partiiasynyŋ qūryltaiyn şaqyrǧanda Şyŋǧystai bolysynan delegasiia retınde qatysqan. Reseidıŋ Memlekettık Dumasyna da ekı märte delegat bastap barǧan. Keiın qyzyl ökımettıŋ quǧynyn körıp, Qytai asyp, ol jaqta da oqu-aǧartu jūmystarymen ainalysqan taǧdyrly tūlǧa. Bylaişa aitqanda, Äbdıkärımnıŋ özı – jeke bır muzei arnauǧa tatityn qairatker. Endeşe, aiadai üş bölmenıŋ bırın Äbdıkärımge, endı bır bölmesın Oralhanǧa, qalǧan bır bölmesın sol öŋırden şyqqan aqyn-jazuşylarǧa arnap, köje qoiyrtpaq qylmai-aq, Äbdıkärımge bır muzei, Oralhanǧa bır muzei saldyrsa, eş artyqtyq qylmas edı. Esesıne turizmdı damytuǧa sūranyp tūrǧan öŋırdıŋ şaruaşylyǧyn örkendetuge sebı tiedı.
Atalǧan muzeidıŋ qazırgı jaǧdaiy da mäz emes. Köne aǧaştan salǧan üidıŋ qiiuy qaşyp, qabyrǧalary yrsyiyp aşyq tūr. Muzeidıŋ ışı qaptaǧan qara şybyn. «Küz kelse şybyn tolyp alady, amalsyz därı şaşamyz» dep muzei qyzmetkerı edendı jauyp qalǧan qara şybyndy sypyryp jür.
1997 jyly Respublikalyq «Oralhan Bökei atyndaǧy körkemsöz oqu şeberlerınıŋ baiqauy» bastalǧany belgılı. Sodan berı jyl saiyn ötkızılıp kele jatqan baiqau da soŋǧy jyldary sap tyiylǧan. Oǧan «Oralhannyŋ oqulary jylda öte bere me?» dep keibır jazuşylar qarsy bolypty. «Būl baiqau Oralhannyŋ atyndaǧy oqu bolǧanymen, şyn mänınde Qazaqstandaǧy barlyq jazuşylardyŋ şyǧarmalary nasihattalatyn edı. Qyzǧanyştyŋ qyzyl mysyǧy ışın tyrnaǧan keibır jazuşy aǧalarym parlamentke deiın baryp, «bızdıŋ şyǧarmamyzǧa arnalǧan bır şara ötpeidı, Oralhannyŋ oqulary jylda öte me?» dep şu köterıptı. Sonymen qaulymen bekıtılgen Oralhan oqularynyŋ da «omyrtqasy» üzıldı» dedı Ǧaliia renışın jasyrmai.
Būl arada atalǧan baiqaudyŋ «Oralhan Bökei atyndaǧy körkemsöz oqu şeberlerınıŋ baiqauy» dep tekten-tekke atalmaǧanyn eskergen dūrys. Sebebı bızde jazuşy köp bolǧanymen, Oralhan siiaqty prozalyq şyǧarmalardy jatqa oqityn jazuşy az. Beiımbet Mailinnıŋ «Şūǧanyŋ belgısı» äŋgımesın sahnada tūrǧandai naqyşyna keltırıp oqityn Oralhan Äuezovtıŋ «Abai» romanyn da jatqa oqityn edı deidı bıletınder. Būl jönınde jazuşy Şerhan Mūrtaza kezınde «Oralhan Bökei atyndaǧy körkemsöz baiqauy – öte dūrys jasalǧan qadam. Öitkeni ol än de aitatyn. Körkemsöz oqyǧanda jandyratyn. Äsirese Beiımbet Mailinniŋ «Şūǧanyŋ belgisin» jatqa aitqanda arqalanyp ketetin. Ornynan tūryp ketip, divannyŋ üstine de şyǧyp ketetin. Ǧajap äuenmen oqityn» dep oŋ baǧasyn bergen edı. Demek, «Oralhannyŋ oqulary» baiqauy barmaǧynan bal tamǧan jazuşynyŋ osy qasietın de eskergen. Mıne, būl Qazaqstanda «Äuezovtıŋ atyndaǧy oqulardyŋ özı joq. Nege Oralhan atynda bar?» dep kerı tolǧaityndar men «Bızdıŋ atymyzda nege körkemsöz oqu baiqauy ötpeidı?» dep dau köteretın «danyşpan» jazuşylarǧa jauap dep oilaimyz. Onyŋ üstıne, «Oralhan oqularynda» jalǧyz Oralhannyŋ şyǧarmasy ǧana oqylsyn degen şart joq, barlyq qalamgerlerdıŋ şyǧarmalaryn oquǧa mümkındık bar. Ädebiet pen önerdı därıpteitın osyndai baiqauǧa aldymen qalamgerlerdıŋ qarsy bolǧany qalai aitsaq ta tüsınıksız.
Astanany Almatydan Arqaǧa köşıru ideiasyna eŋ aldymen ün qosqan jazuşylardyŋ bırı – osy Oralhan. Ol «Qazaq ädebieti» gazetinde bas redaktor bolyp tūrǧan kezinde qaramaǧyndaǧy jurnalist Dos Qapazovqa arnaiy tapsyrma berip «Aqmola Qazaqstannyŋ astanasy boluǧa laiyq» degen atpen taldau maqala jazǧyzdy. Kelesı maqalany Safuan aǧamyz (Safuan Şaimardanov) jazdy. Onyŋ soŋy tarihi jaŋalyqqa ūlasqany belgılı. Bıraq söitken Oralhanǧa elordadan tıptı bır köşenıŋ būiyrmaǧany ökınıştı…
Nūr-Sūltan –
Şyŋǧystai – Nūr-Sūltan
