Juyrda tanymal saittardyŋ bırınde «Oraza ūstap jürgen mektep oquşylarynyŋ köbeiuı – el üşın ülken tragediia!» degen Janūzaq Äkımnıŋ pıkırı jariialandy. Ony bıraz adam Facebook paraqşasynda bölısken soŋ äleumettık jelıdegı dau-damaiǧa, pıkırler qaqtyǧysyna sebepşı boldy.
Eldıŋ örkendemeuıne dın sebepşı me?
«Mektep jasyndaǧy balalardyŋ, ösıp kele jatqan jastardyŋ oraza ūstap, ony bır däreje köruı – zamanaui ömırge qaişy» dedı qoǧam qairatkerı Janūzaq Äkım. Onyŋ aituynşa, Ramazan aiynda jappai auyz bekıtu orta ǧasyrlardaǧy paiǧambarlar däuırın, iaǧni dınderdıŋ endı-endı paida bolǧan üŋgırlık kezeŋın eske tüsıredı. Osynyŋ saldarynan däl qazırgı bızdıŋ qoǧam soŋǧy 15-20 jylǧa kerı kettı.
«Jas balalar qazır dınnen ne tüsınedı? Olar eşnärse tüsınbeidı, olarǧa oraza ūstau bır däreje siiaqty bolyp körınedı. Al şyndyǧyna kelsek, myna soŋǧy jarty ǧasyrdan astam uaqytta batys elderı, iaǧni damyǧan elder qoǧam alǧa damuy üşın dın men ädebiettıŋ tükke qajetı joq ekenın tüsındı. Qoǧamdy damytatyn – ǧylym, bılım, innovasiia. Osy üş närse. Damyǧan elder men damuşy elderdıŋ aiyrmaşylyǧy tek osyǧan bailanysty. İslamdy ūstanǧan 57 el bar. Onda 2,5 mlrd-qa jaqyn halyq tūrady. Bıraq ataqty filosof Huannyŋ aituynşa, «Osy islam elderınıŋ eşqaisysy demokratiialyq elderdıŋ qataryna kırmegen jäne eşqaisysy damyǧan 20 memlekettıŋ qataryna enbeidı» deidı Janūzaq Äkım.
Onyŋ saraptauynşa, islam elderınde bılım men ǧylymǧa memleketten bölınetın qarjy batys elderıne qaraǧanda 20 esege az.
«Sonyŋ saldarynan islam elderı bılım, ǧylym, tehnologiiaǧa qol jetkıze almai otyr. Mysaly, eŋ damyǧan osy elderdıŋ ışınde mūnai satyp kün körıp otyrǧan Saud Arabiiasy men Ämırlıkter bolsa, solardaǧy halyqtyŋ, iaǧni jergılıktı arabtardyŋ jartysynan astamy sauatsyz, älı künge deiın ärıp tanymaidy. Dınnıŋ ne ısteitının kördıŋız be? İslam elderınıŋ, Türkiiadan basqasy, barlyǧy III ǧasyr boiy otar el boldy. Olar nege qūl boldy? Sebebı olarda otarlauşylarmen küresetın bılımı de, ǧylymy da bolǧan joq. Sol ǧylym arqyly şyǧarǧan qaruy joq el halqyn da qorǧai almaidy, memlekettık jüieler de islam elderınde qalyptaspaidy» deidı qoǧam qairatkerı.
Janūzaq Äkımnıŋ aituynşa, būl jerde basty mäsele qoǧamdy dınge qarsy qoiuda emes. Būl – ülken statistika. 2,5 mlrd halyqtyŋ, 57 eldıŋ statistikasy deidı.
«Ärine, statistikany aldai almaisyŋ. Soŋǧy myŋ jylda islam halifatynan keiıngı kezeŋde islam elderı damu boiynşa artta qalyp qoidy. Al bızdıŋ qoǧam jailap-jailap «talibandardyŋ qoǧamyna» qarai ketıp bara jatyr. Mynau salafizm, vahhabizm degen, t. b. köptegen ekstremistık dıni aǧymdardy qabyldaǧan jastarǧa bılımnıŋ tükke de keregı joq, ǧylym kerek emes. Sol bes uaqyt namazyn oqyp, orazasyn ūstasa, soǧan mäz bolyp jüredı. Ondai balalardan ne şyǧady? Mektep, universitet bıtırgen soŋ olardan bazardaǧy arba süireuşıler ǧana şyǧady. Olar, kerısınşe, jas kezınde dünie jüzın aralap, ǧylym, bılım, oqu ızdeitın kezde bıreudıŋ janazasyn şyǧaru, taǧy bırdeŋe siiaqty eşqandai maqsat-mūratsyz jürgen jastarǧa ainalady, eldıŋ erteŋı sondai memlekette bolaşaq joq…» dep küiınedı Janūzaq Äkım.
Dın jūmyr basty pendenıŋ jan düniesıne ruhani tūrǧydan tırek bolady. Bıraq senım bar da, adasu degen bar. Ony qūzyrly mekemeler qalaida rettep, aldyn ala jastar arasynda dūrys nasihat jürgızıluı tiıs. Al imandylyqqa bet būrǧan jastardyŋ äreketı – qūba-qūp qabyldanatyn qadam. Dın jolyna tüsu üşın de bılım kerek. Äitpese qūl bolasyŋ. Qūdai «qūl bol» dep jaratqan joq. Bılımsız jasalǧan dünie qoǧamǧa qauıptı
Ärine, otandyq bılımnıŋ sapasy joǧary bolsa, öndırıske ǧylymnyŋ ozyq nätijelerı engızıler edı, diplommen jūmys taba almai jürgen qabıletsız mamandar azaiar edı. Bılım jüiesınde jüienıŋ joǧy sebeptı onyŋ aşy jemısın jeuge mäjbürmız. Būl tūrǧydan kelgende aitatyn, köteretın ötkır mäsele köp-aq.
Ne ısteu kerek? Eŋ äuelı qoǧamdyq közqarasty özgertu kerek. Bılım berudıŋ basty mındetı – oqudan keiın tabys tabatyn, özın jäne otbasyn asyraityn, jaŋa jūmys oryndaryn aşatyn, salyq töleitın, özın-özı qamtamasyz etetın azamattardy daiarlau. Ökınışke qarai, soŋǧy jyldary bız kerı prosestı körıp otyrmyz: tūraqty jūmys taba almai, künkörısı naşar, äleumettık auyrtpalyqtan arylmaǧan, memleketten ünemı kömek sūraityn, bılımı tömen, kedei adamdardyŋ sany artyp keledı.
Taǧy da aitarymyz – bılımge tek äleumettık sala, äleumettık funksiia retınde qaraudy toqtatyp, ony strategiialyq baǧyt retınde, bolaşaqtyŋ baǧdary etuımız kerek. Sonda ǧana bolaşaǧyna senımdı, el ekonomikasyn örge süirei alatyn bılıktı, bäsekege qabılettı mamandar, ūltyna jany aşityn naǧyz azamattardy tärbielei alatynymyz haq.
Dın ökılderı ne deidı?
Ärine, Janūzaq Äkımnıŋ keibır pıkırıne qosyluǧa bolar, ärıptesterımız baspasöz betınde dabyl qaǧyp, jazǧanyndai, eger memleket bılım beru jüiesın daǧdarystan şūǧyl türde şyǧara almasa, onda İrak, Liviia, Auǧanstan, Mysyr siiaqty elderdıŋ jolyn qaitalau qaupı bar. Bıraq imandylyqqa, adamgerşılıkke, ızgı ıske ündeitın mūsylmannyŋ bes paryzyn öteu jolynda jastardyŋ ızgı amaldary, igı qadamdary quana qabyldanatyn ürdıs ekenın ūmytpauymyz qajet.
– Mynadai pıkırlerdı dıni sauaty bar adam aitqany dūrys. Būl kısı ılımsız ülken qatelıkterge baryp jatyr. Orta Aziia da Türkiianyŋ jetıstıkterın nege tolyq moiyndamaidy, basqa ortaaziialyqtar nege batystyŋ deŋgeiıne jete almaidy? Demek, dın ǧylymnyŋ damuyna eş kedergı emes. Ärkım öz ömırın dınsız elestetıp körsınşı, nebır arsyzdyq, zūlymdyq, aldau, bıreudıŋ aqysyn jeu, ötırık esep beru, taǧysyn taǧylar tolyp jatyr… Dınsız jetken jetıstıgımız osy ma?! Eger batys siiaqty adaldyq bolǧanda, bız de sol jetıstıkke jeter edık. Bızdı qūrtyp jürgen – közboiauşylyq. Universitetterde studentterdıŋ bılımıne sai baǧa berılıp jatyr ma, taǧysyn taǧy solai ärkım öz mındetın dūrys atqarsa, äldeqaida şaryqtap keter me edık?! Otyryp alyp artta qalǧanymyzdy özımızden emes, dınnen ızdegenımız – naǧyz sauatsyzdyq, – dedı qala meşıtınde jūmys ısteitın, bıraq aty-jönın körsetudı qalamaǧan naib imam, dıntanu boiynşa bılım magistrı.
Jelıdegı pıkırler de qaq jaryldy, bıreuler qoǧam belsendısın jaqtasa, qasiettı Ramazan aiynda auyz bekıtıp, niet etkender jastardyŋ, balalardyŋ basqa tärbienı emes, köşe tärbiesın emes, ızgılık nūrlandyrǧan jolmen jüruın qūptaitynyn bıldırdı.
«Bılım jüiesın aitsa aitsyn, ǧylym men bılımge qatysty qadau-qadau mäseleler bar, bıraq ony islam dınıne bailaudyŋ ne qajetı bar?! Al salafizmge qatysty aitylǧandarǧa tolyq qosylamyn, eger ony eskermesek, ekınşı Auǧanstan bolu qaupı tuyndaidy» deidı bır oqyrman jelıde.
Qoǧamǧa qauıp qaidan?
«Qazırgı taŋda dıni ekstremizm dese qoǧam salafizm ūǧymyn eske alatyn jaǧdaiǧa jettı. Odan basqa elımızde qauıptı bolǧan nemese bolaşaqta qauıp tudyruy mümkın bolǧan dıni toptar, aǧymdar, ökınışke qarai, bar. Qazırgı men körıp otyrǧan tendensiia būrynǧydai emes. Būryn destruktivtı dıni toptar atoilap, menmūndalap öz atyn tanytyp jüretın edı. Al qazırgı jaǧdaida ideiasy syrtqy elderden kelgen keibır dıni jamaǧattar «sauatty» jūmys ıstei bastady. Meilınşe özderın jasyryn ūstap, missiiasyn oryndap jür» deidı tanymal teolog Jandäulet Süleimenov.
Būl degenıŋız, şyndyǧynda, tıptı kerek bolsa, memlekettık bırtūtastylyq pen ışkı tynyştyqqa qauıptı. Mūndai faktıler älemdık täjıribelerde de köptep oryn alyp otyrǧanyn körıp otyrmyz. Sondyqtan elımızdegı syrttan basqarylatyn jamaǧattardy naqty saralap jäne olarǧa strategiialyq tūrǧyda toitarys beru qajet. Öitkenı syrtqy ideologiiamen qūrylǧan dıni topqa ergenderde memlekettıŋ qauıpsızdıgı men bırtūtastyǧynan būryn ūiym missiiasynyŋ qaǧidalary ärqaşan joǧary tūrady. Qysqasy, «ämırşı» ne aitsa, sony oryndaityn deŋgeige jetedı.
Dıni sauatymyz, dın mamandary qandai?
Būl tūrǧydan alǧanda, dıni sauatymyzdy aşu üşın teolog mamanǧa, dıntanu mamanyna sūranys joǧary. Olar qoǧamdaǧy dıni sauattylyqty közdeidı, adamdardyŋ dıni aǧymdardyŋ jetegınde ketpei, dın turaly dūrys aqparat aluyna järdemdesedı, iaǧni qoǧamǧa öte kerek mamandar. Al qazır dıntanu mamandyǧynda oqyp jatqan studentterge qarasaq, köpşılıgı tek grant üşın, äiteuır joǧary oqu ornyn bıtıru, diplom alu üşın ǧana kelgender ekenın jasyruǧa bolmaidy. Sūrap körıŋızşı, köbı – bır kıtapty basynan aiaǧyna deiın oqymaǧandar, Abai men Şäkärımnıŋ kım ekenın bılmeitınder. Öte ökınıştı. Dıntanu mamandyǧy – bızdıŋ qoǧamǧa öte kerek, öte zäru mamandyq, al olardy daiarlauda qalai bolsa solai diplommen student şyǧaru ūlt bolaşaǧyna köptegen qauıp äkelerı sözsız. Universitet qabyrǧasynda laiyqty baǧyt-baǧdar, dūrys bılım ala almaǧandar erteŋ baryp mektepterde, joǧary oqu oryndarynda sabaq beredı nemese äkımdıkterde, memlekettık qūzyrettı oryndarda jūmys ısteidı. Al sauatty, bılımdı mamannyŋ aitary köp, qanşama adamǧa dūrys baǧyt-baǧdar bere alar edı, qoǧamǧa paidasy tier edı, imandylyqtyŋ arǧy jaǧynda bılımge, ǧylymǧa ūmtylu, tereŋdık, saraptai bılu siiaqty jaqsy qasietter boluy tiıs, sonda ǧana oqu orny da, olardy oqytqan ūstazdary da laiyqty maman daiarlaǧany üşın halyq aldynda jüzı jarqyn bolar edı dep oilaimyz.
Babalar sözıne qūlaq türemız be?
Qazaq ädebietınıŋ ūly tūlǧalary: Iаssaui, Abai, Şäkärım, Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn jeke-jeke taqyryp boiynşa saralasaq, ülgı men ösietke, tärbie men taǧylymǧa qūralǧan tuyndylaryn bölıp qarastyra alamyz. Būlar – HHI ǧasyrda da özegın joǧaltpaǧan qūndy mūralar. Abai, Şäkärım, Mäşhür Jüsıp esımderınıŋ bırge ataluynyŋ syry tereŋde. Sebebı qazaqtyŋ üş alyp tūlǧasy da ūlttyq oilau jüiemızdı saqtap, dınımız ben dästürımızdıŋ berık sabaqtastyǧyn būzbai, bügıngı ūrpaqqa tabystaǧan ūlylar. Alaştyŋ üş ǧūlamasynyŋ eŋbekterı ǧylymi zertteulermen para-par. Sebebı būl eŋbekterde dıntanu, jantanu, täntanu, pedagogika, psihologiia, tarih, etnografiia siiaqty köptegen sala qamtylyp, türlı saualǧa naqty jauap berılgen. Osy tūlǧalardy bılmei, olardyŋ köptomdyǧyn oqymai, dıntanu mamanynyŋ tolyqqandy kadr ekenıne senu qiyn. Sondyqtan adam ömırıne jauapty därıger siiaqty dıntanu mamandyǧyna da sondai közqaraspen qarau qajet, sebebı sauatty maman qanşama adasqan adamǧa jol körsetıp, imandylyq pen dınnıŋ, dästürdıŋ joly qandai, ruhani ūstazdyŋ maŋyzy nede degen saualǧa tolyqqandy jauap bere alatyndai daiyn kadr boluy qajet dep esepteimız.
Dın – dıŋgek. Dınaralyq tatulyq bar jerde eldıŋ bırlıgı de myǧym bolady. Bärın memleket rettep otyrady. Oǧan talas joq. Dın jūmyr basty pendenıŋ jan düniesıne ruhani tūrǧydan tırek bolady. Bıraq senım bar da, adasu degen bar. Ony qūzyrly mekemeler qalaida rettep, aldyn ala jastar arasynda dūrys nasihat jürgızıluı tiıs. Al imandylyqqa bet būrǧan jastardyŋ äreketı – qūba-qūp qabyldanatyn qadam. Dın jolyna tüsu üşın de bılım kerek. Äitpese qūl bolasyŋ. Qūdai «qūl bol» dep jaratqan joq. Bılımsız jasalǧan dünie qoǧamǧa qauıptı. Qoǧamda enjarlyq, toǧyşarlyq, masyldyq, keleŋsız körınıster jiı beleŋ alǧan şaqta, eŋbek etuge ynta men jıger azaiǧan tūsta eŋbek adamyna qūrmet, bılımge ūmtylu erekşe boluy tiıs. Jastarǧa tärbie berudıŋ basty qūraly retınde osy ideialardy ılgerıletu qajet. Bılımdı ūlt. Tereŋ bılım. Eŋbekqorlyq jäne otanşyldyq qasiet qana keleşegımızdı kemel, bolaşaǧymyzdy baǧdarly etpek.
Qazaqstan – zaiyrly memleket. Bızdıŋ memlekette bölınıs joq. Dınıne, jynysyna, közqarasyna qarap eşkımdı qudalamaidy, qysymǧa almaidy. Zaiyrly, äleumettık, qūqyqtyq memleket qūru – basty paryzymyz. Sondyqtan bızde söz, dıni nanym-senım bostandyǧy bar. Öitkenı Ata Zaŋymyzdyŋ özınde «Qazaqstannyŋ eŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary» dep atap körsetılgen. Demek, Konstitusiia kepıldık berıp otyrǧannan keiın erkındık bar degen söz. Bıraq erkındık bar dep jūrtty adastyratyn jaŋsaq pıkırler aitudan alşaq bolsaq deimız.
P.S: Qazaqqa ǧylym men bılımge ǧana ūmtylyp qoimai, dıni sauatyn aşatyn kez keldı. Bılımdı degen azamattardyŋ özı jelıde osyndai jaŋsaq pıkır aityp jatsa, oqymaǧandar, endı ösıp kele jatqan jetkınşekter kımderge qarap boi tüzeuı kerek dep oilaimyz.
