Qazaq önerıne, ädebietıne, ǧylymy men bılımıne erekşe eŋbek sıŋırgen, iaǧni halqymyzdyŋ ruhaniiatyna ölşeusız mol üles qosqan, halyq ärtısı, halyq jazuşycy, ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, ministr, deputat, oblys äkımı dep ataq-därejelerın, lauazymdaryn tügendemei-aq esımderı atalǧanda, iısı qazaq bırden tani ketetın qairatker-qyzdarymyz – Bibıgül Tölegenova, Fariza Oŋǧarsynova, Aiman Mūsaqojaeva, Rabiǧa Syzdyqova, Şämşä Berkımbaeva bügıngı künı ūlt maqtanyşyna ainalǧan tūlǧalar. Mıne, osy tızımge Orazkül Asanǧazyny oilanbastan qosuǧa bolady. Qarapaiym auyl mūǧalımı qyzmetınen bastap mektep, näzık jandylar arasynan alǧaşqylar qatarynda äkım retınde audan basqarǧanyn da, oblys basşylarynyŋ bırı bolǧanyn da, elımızdıŋ elordasyndaǧy halyqqa etken qaltqysyz qyzmetın de, Mäjılıs deputaty retınde halyq qalaulysyna ainalǧanyn da aitpai-aq jai Orazkül deseŋ, küllı qazaq qadırleitını anyq.
Astanada Tıl basqarmasyn basqaryp tūrǧanda, bır künde 300-ge juyq köşe attaryn qazaqşa atauǧa şeşım qabyldatuǧa janyn salyp jasaǧan qaisarlyq pen qairatkerlıgın joǧary baǧalaǧan halqymyz qyzdarynyŋ esımın Orazküldei elıne eleulı qyz bolsyn dep apamyzdyŋ atymen ataǧandaryn tek estıp qana qoimai, «közben körgen» azamat retınde nyq senımmen aita alamyn. «…Qinalǧan Jambyl jerı – osy» dep jyrlaǧan jyr alyby Jambyl Jabaevtai, menıŋ de maqalaǧa at qoiuda tyǧyryqqa tırelgenımdı nesıne jasyraiyn.
«Qazaqtyŋ qairatker qyzy», «Qazaq tılınıŋ qorǧany», «Tılge qyzmet ülgısı», «Küllı qazaqqa qasterlı esım», «Bedel biıgındegı qairatker» siiaqty taqyryp aiasynda söz qozǧauǧa oqtaldym da, bärıbır olardyŋ Orazkül degen attan attap öte almaitynyn sezıp, qairatker qyzdyŋ bıtım-bolmysyn, paiym-parasatyn, körgenı men köregendıgın, el basqarudaǧy köşbasşylyq qasietın, memleket müddesıne degen mültıksız qyzmetın, tuǧan tılge tabandylyǧyn, tūlǧalyq kelbetın toǧystyryp, osylardyŋ mänısın, özegın aşatyn – Orazkül dep maqala taqyrybyn taŋdaudy jön kördım.
Orazkül degennen şyǧady, keŋestık kezeŋde Keŋester Odaǧy men Ündıstan memleketınıŋ bırlesken kinofestivalı Mäskeude ötıp jatqan kezı eken. Aşylu saltanatynda söz söileitın Mädeniet ministrınıŋ halyq ärtısı, memlekettık syilyqtyŋ laureaty degen siiaqty jarty bettık ataq-därejelerın, ie bolǧan syilyqtar tızımın jazyp alǧan ūiymdastyruşy Ündıstan delegasiiasyn basqaryp kelgen Radj Kapurge «Sızdıŋ ataq-lauazymdaryŋyzdy qalai habarlaiyq» dese, «Kapur» dep aitsaŋyz da jetkılıktı degenı esıme tüsıp kettı…
Joǧaryda aitylǧandai, elge etken adal eŋbegınıŋ, memlekettıŋ täuelsızdıgın nyǧaitudaǧy qyzmetın, memlekettık tıldıŋ märtebesın arttyryp, tuǧan tılımızdı tūǧyryna qondyrudaǧy, Mäjılıs törınen küllı qazaqqa ündeu tastap, naǧyz halyq qalaulysy atanǧan, qairatker-qyz turaly el aǧalary men esımderı elıne qasterlı apalarymyzdyŋ Orazkül Asanǧazy turaly örbıgen oi-pıkırlerın tılge tiek etkendı jön kördık.
Ruhani ınısı retınde, qasynda köp jürıp, mol maǧlūmattan habardar men üşın poeziia padişasy – Fariza Oŋǧarsynovanyŋ äpkem turaly: «Orazkül sıŋlım – ülken qairatker. Ol jürgen jerınıŋ bärınde de el süisıner ız qaldyrady. Qazaǧy da, orysy da, qazaqşa söileseŋ, qūlaǧyna ılmeitın Astananyŋ küllı mekemesındegılerdıŋ bärın qazaq ettı. Ol eşteŋeden taiynbaidy, qandai ortada tūrsa da, oiyn batyl aitady, bıreulerge ūnamai qalarmyn dep jaltaqtamaidy» dep maqtanyş sezımmen söz söilegenın estıgen edım.
«Tıl mäselesıne, ūlttyq tärbie, ūlttyq namys mäselesıne kelgende, ol tıptı qyzyna söilep, tyŋdauşysyn qyzdyra elıtıp, sergıtıp, serpıltıp jıberedı. Ana tılıne män bermeitınderdı ūialtyp, namystaryn oiatyp söilegende aldaspandai jarqyldaidy. Tıl basqarmasy ūiymdastyrǧan san türlı ıs-şaralarda Astana jūrty Orekeŋnıŋ sözınen jıgerlenıp, qanattanyp, şyǧady
Retı kelgende aita keteiık, «bır adamnyŋ bolaşaǧy – bır adamǧa bailanysty bolady» degendei, Orazkül Asanǧazyqyzyna osyndai mümkındıkterge jol aşyp berude Astana qalasynyŋ sol kezdegı äkımı Ömırzaq Estaiūlynyŋ «oŋtüstıktıŋ ideologyn» elordaǧa şaqyryp, Tıl basqarmasynyŋ tızgının ūstatqanyna bailanysty ekenın de aita ketsek artyq bolmas.
El aǧasy Qoişyǧara Salǧara: «Şynaiy ūltşyldyq äldekımge elıkteuden, solai bolaiyn degen ūmtylystan bolmaidy. Ol – adamǧa bala kezınen ananyŋ sütımen, atanyŋ tärbiesımen, ortanyŋ önegesımen boiǧa daryp, jaratylys bolmysymen bıte qainasyp, tırşılıgınıŋ maqsat-müddesıne ainalatyn süieksıŋdı qasiet. Ondai qasiet iesıne tūraqtylyq tän. Ol tırşılıktıŋ qiyndyǧy men jeŋıldıgıne beiımdelıp özgermeidı, saiasat aǧymyna qarai qūbylmaidy, qaida, qandai jaǧdaida bolsa da, ūlt müddelı üdesınen şyǧudy közdeidı. Men bıletın Orazkül Asanǧazy – osyndai adam, tuǧan halqyn, öz ūltyn, ata-anasyndai ardaqtai bıletın, şynaiy süie bıletın adam. Onyŋ memlekettık tıldıŋ märtebesın asyryp, tazalyǧyn saqtau jolyndaǧy tynymsyz eŋbegı – osynyŋ aiǧaǧy» deuı köptıŋ köŋılınen şyqqan uäj söz bolǧany da sözsız.
Eŋbek sıŋırgen mädeniet qairatkerı Sabyrjan Şükırūly: «Būrynǧy Aqmola-Selinograd-Aqmola qalasynyŋ üş kezeŋınıŋ de onomastikalyq ataularyn bıletın edım, tūnyp tūrǧan özge tıldık bolatyn, qazaq jerınde emes, basqa bır elde jürgendei bolatynsyŋ. Endı qazır aralaŋyzşy: Aqorda, Bäiterek, Han şatyrdai ǧimarattar, Nūr-Astana meşıtı, Täuelsızdık Saraiy, Qazaqstan sport keşenı, Saltanat saraiy, Nauryz alaŋy, Rämızder alaŋy, Täuelsızdık tūǧyry syndy nysandar, Qozybasy, Aŋyraqai, Arqaiym, Qazyǧūrt, Būlanty, Abat-Baitaq, Ūlytau, Torǧai, Qarqaraly, Aspara, Amanqaraǧai, Tarbaǧatai, Saqqorǧan, Qaratau, Zerendı, Marqaköl, Jaŋaözen, Abyraly, Merkı, Otyrar, Üstırt, Aiagöz degendei keŋ-baitaq qazaq dalasynyŋ barşa öŋırı köz aldyŋa keledı. Osyny körgende merei ösıp, köŋıl tasidy. Bız barmyz, bız qazaqpyz, bız jasaimyz!» dep tebırengenın körgende, biyl otyz jyldyǧyn toilaityn täuelsızdıgımızge täube deimız. Bärı täuelsızdıktıŋ jemısı ekenın elımız qasterlep, qūrmetteidı.
Elımızdıŋ bas qalasynda, elorda törınde eldık, memlekettık müdde jolynda, memlekettık tıl märtebesınıŋ mereiın arttyryp, halyq qūrmetıne bölengen Orazkül Asanǧazy turaly ǧylymi orta da oŋdy oilaryn jetkızgenınen de habardarmyz. Elorda ruhaniiatyna qomaqty üles qosqan qoǧam qairatkerlerı Myrzatai Joldasbekov, Sūltan Orazalin, Qoişyǧara Salǧara, Ädıl Ahmetov, akademikter Rymǧali Nūrǧaliev, Seiıt Qasqabasov, Myrzatai Serǧaliev, Ǧarifolla Esım, Erlan Battaşūly, Dihan Qamzabekūly bastaǧan memlekettık tıl müddesıne orailastyra tarihi tūlǧalardyŋ, ǧalymdar, aqyn-jazuşylar, öner adamdarynyŋ mereitoilaryn, keşterın, kezdesulerın ötkızu, türlı baiqaular ūiymdastyryp, tıl merekesın ötkızudıŋ ozyq ülgılerın ūsynyp, ziialy qauymdy joǧary oqu oryndarynyŋ, kolledjder men mektepterdıŋ ūjymdarymen jüzdestırıp, täuelsızdıgımızdı nyǧaitu jolynda atqarylar auqymdy ıster turaly ziialy qauym auzymen aitqyzyp, tyŋdarmandaryna oi saldyrǧan talai jiyndardyŋ basy-qasynda jüretın jūrt bıletın – Orazkül Asanǧazyqyzy bolatyn.
Ziialy qauym demekşı, «Alaş qozǧalysyna arnap, «Älem qazaqtarynyŋ ruhani sūhbaty: tıl, mädeniet jäne Alaş mūraty atty taǧy da ırı halyqaralyq konferensiia öttı. Osy alqaly jiynǧa älemnıŋ 11 elınen otyzǧa juyq qandastarymyz qatysty. Konferensiia degenıŋız bolmasa, būl özı simpozium ıspettı jiyn boldy. Onyŋ aiasynda konferensiiamen bırge döŋgelek üstelder, bırneşe joǧary oqu oryndarynda türlı kezdesuler ūiymdastyryldy. Osy şyn mänındegı halyqaralyq jiynnyŋ ūiytqysy da ūiymdastyruşysy da Orazkül Asanǧazy boldy. Syrttan kelgen aǧaiyndar qairatker-qyzǧa alǧystaryn jaudyryp jatty» dep «Tıl – qazyna» ūlttyq ortalyǧynyŋ atqaruşy direktory, belgılı tılşı-ǧalym Erbol Tıleşov tebırenıspen eske alady.
«Tıl mäselesıne, ūlttyq tärbie, ūlttyq namys mäselesıne kelgende, ol tıptı qyzyna söilep, tyŋdauşysyn qyzdyra elıtıp, sergıtıp, serpıltıp jıberedı. Ana tılıne män bermeitınderdı ūialtyp, namystaryn oiatyp söilegende aldaspandai jarqyldaidy. Tıl basqarmasy ūiymdastyrǧan san türlı ıs-şaralarda Astana jūrty Orekeŋnıŋ sözınen jıgerlenıp, qanattanyp, şyǧady. Astana ǧana emes, Orazkül Asanǧazynyŋ teledidardan körgen, radiodan estıgen jūrttyŋ barlyǧy yrzaşylyǧyn bıldırıp, quanysyp jatady. Būl ol kısınıŋ eldıŋ sözın, jūrttyŋ oiyn tap basyp tauyp atqanynan bolsa kerek. Tıptı elge bara qalsaŋ da közı qaraqty adamdar: «Orazkül Asanǧazyny bılesıŋ be?» dep sūraidy deidı ol kısımen qyzmettes bolu baqyty būiyrǧandar.
«Köp äielder qolyna mansap tise, otbasy, oşaq qasy jaiynda qalady. Orekeŋ ondai sorttan emes. Balasyn baǧyp jürıp, siyryn sauyp jürıp, jūmysyn jasady jäne qatarlastarynan qaşanda oq boiy ozyq tūrdy. Tıl-ūlt mäselesı talqyǧa tüskende top ortada qasqaiyp osy Orekeŋ tūrdy. Qūtty bır qazaq tılınıŋ saqşysy siiaqty» dep Mäjılıs deputaty bolǧan Bekbolat Tıleuhanov qalai däl aitqan, döp aitqan dep qairan qalasyŋ…
Alaş balasyna syily qairatker, otbasyna önegelı ana, adal jar. Otbasynyŋ baqyty men qyzmettıŋ berekesın keremet ūştastyrǧan tūlǧa retınde de ol – qazaq qyzdaryna, jalpy qazaq jastaryna kemel ülgı. Jūbaiy Jora ekeuı – ūly men qyzdaryna naǧyz ūlttyq tärbie bergen ata-ana. Olar keibır ziialylarymyz siiaqty elge aitqanyn öz üiınde ıske asyra almaityn, jūrtqa «Qazaqşa söile, aldymen qazaq bol» dep alyp, üiınde bala-şaǧasymen özge tılde söilesetın adamdardyŋ qatarynan emes. Ūlttyq dästürdı berık ūstanatyn naǧyz qazaqy, jarasymdy otbasy. Būl da köpke ülgı etıp körsetetın qasietterınıŋ sanatynda deidı közı körgender.
Aty aŋyzǧa ainalǧan U.Cherchill: «Aldyna qoiǧan maqsat-müddesınıŋ tübıne jetkenşe tynym tappaǧan, kedergılerge qaimyqpaǧan, qaisar, qairatker-tūlǧa ǧana özınıŋ dıttegenıne jetpei qoimaidy» degen pälsapasyna iek artsaq, memlekettık tıl – bilık tılıne ainalmaiynşa, tıl üşın kürestı toqtatpaimyn degen Orazkül Asanǧazyqyzynyŋ, Prezidenttıŋ jaŋa bastamalaryna ün qosyp, memlekettık tıl märtebesın mereiletıp, tuǧan tıldı tūǧyryna qondyru jolynda aianbai atsalysuǧa şaqyryp jürgen qairatkerdıŋ qoldauşylary kün sanap arta bererı sözsız…
Kärımbek QŪRMANÄLİEV, QR Ūlttyq ǧylym
akademiiasynyŋ akademigı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
