Soŋǧy künderı elımızde orman örtı üdep tūr. Eŋ aldymen, Qostanai oblysynyŋ Äulieköl audanyna qarasty ormandy alqaptan bastalǧan būl ört bügıngı künde Jetısu jerıne deiın jetıp, Şyǧys Qazaqstandy da şarpydy. Taŋ qalarlyq jaǧdai.
Äulieköl audanyndaǧy ormannyŋ bır uaqytta bırneşe alqabynan qatar janyp, oǧan qosa Qostanai qalasyndaǧy qaru-jaraq dükenıne de ört ketkende jūrt arasynda «būl ört qasaqana jasalǧan qastandyq emes pe?» degen kümän paida boldy. Ile-şala Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Qostanai oblysynyŋ örttı söndıru jönındegı jedel ştab otyrysyn ötkızgen kezdegı «Qostanaidaǧy ört 4 audan aumaǧyna jaiyldy, taǧy 5 oblysta – Aqtöbe, Türkıstan, Qaraǧandy, Şyǧys Qazaqstan, Aqmolada ört oşaqtary paida boldy» degen mälımdemesı men QR tötenşe jaǧdailar ministrı Iýrii İlinnıŋ «Ört qasaqana adam qolynan boldy degen nūsqany joqqa şyǧarmaimyz» degen sözı kümänımızdı tıptı küşeittı. Endı, mıne, bırde Aqmola oblysynyŋ Zerendı audanyndaǧy ormandy alqaptan ört şyqsa, 6 qyrküiek künı Almatynyŋ ırgesındegı, Alataudyŋ bökterındegı ormannyŋ jalaŋdaǧan jalynǧa oranuy, Şyǧys Qazaqstan oblysyna qarasty Marqaköl maŋyndaǧy maŋ dalanyŋ örtenuı… būl retkı örttıŋ tegın emes ekenın şyndap aŋǧartqandai. Naizaǧai tüsıp, tosynnan ört kettı deitın sebep aituǧa da kelmeitın aşyq künde aiaq astynan ormandy alqaptardyŋ bırınen keiın bırı örtenuı tüsınıksız.
Elımızde orman qorynyŋ jalpy audany 30,4 mln gektar. Bıraq, Qazaqstanda ormandy alqaptyŋ kölemı el aumaǧynyŋ nebärı 4,6 paiyzyn qūraidy. Esesıne şöl jäne şöleit jerler Qazaqstannyŋ 56 paiyzyn alyp jatyr.
«Jasyl beldeu» – elordanyŋ «ökpesı»
Elımızde ormannyŋ ösuı de ärkelkı. Keibır oblystarda syŋsyǧan sūlu orman joq. Klimatymyz är aluan, topyraq jaǧdaiy da ärtürlı. Demek, Qazaq memleketınıŋ aldynda tūrǧan bır ülken mındet bar. Ol – tabiǧi ormandardy qorǧap, aǧaş egıp, orman otyrǧyzu; şöleittenudıŋ aldyn alyp, jasandy orman beldeuın üzdıksız ūlǧaitu. Osy tūrǧydan alǧanda, «Astananyŋ jasyl beldeuın qalyptastyru» maqsatynda elorda töŋıregıne 100 myŋ gektarǧa juyq aumaqqa orman otyrǧyzylǧany – quanarlyq jaǧdai. Osy orman beldeuınıŋ qalyptasuymen, astananyŋ aqyrǧan aiazynyŋ da betı qaityp, borany bäseidı.
«Jasyl beldeu» – Qazaqstan Respublikasynyŋ 1997 jyldan bastap jüzege asyryp kele jatqan, astananyŋ ışı men onyŋ maŋaiyndaǧy aimaqtardy abattandyru jobasy. Qalanyŋ özınde jäne oǧan japsarlas aumaqtarda jasyl jelek qalyptastyru jäne ony saqtau maqsatynda elorda ainalasyn qorşai boi kötergen jasyl beldeu būl künde qalanyŋ taza auamen tynystauyna mümkındık beretın «ökpesıne» ainaldy. Būl ormandy alqapta 10 millionnan astam aǧaş pen 2 millionǧa juyq būta bar. Demek, orman – dalaǧa sän beretın, tırşılkke när beretın baǧaly bailyq ǧana emes, klimattyŋ özgerısıne de oŋ yqpal etetın, sondai-aq el qorǧanysyna da qalqan bolatyn qasiettı qorǧan. Mıne, sol qorǧanymyzdyŋ ai men künnıŋ amanynda şetınen otqa oranyp, jalynǧa jalmanǧany janǧa batady.
Älemde orman azaiyp barady
Jasyl şardaǧy orman qorynyŋ jalpy aumaǧy 32 paiyzdy qūraidy. Būl ormandar, negızınen, Oŋtüstık Amerikada, Reseide, Ortalyq Afrikada jäne Oŋtüstık-Şyǧys Aziiada şoǧyrlanǧan. Būl tört öŋırdegı orman älemdegı ormannyŋ 60 paiyzyn qūraidy, äsırese Resei, Braziliia, İndoneziia jäne Kongo Demokratiialyq Respublikasy älemdegı ormanǧa eŋ bai elder sanalady, sebebı älemdegı ormannyŋ 40 paiyzy osy 4 elge şoǧyrlanǧan.
BŪŪ-nyŋ Qorşaǧan ortany qorǧau basqarmasy adamzattyŋ kesırınen jahandaǧy ormannyŋ jartysyna juyǧy joiylyp ketken degen derektı alǧa tartady. BŪŪ Azyq-tülık jäne auylşaruaşylyq ūiymynyŋ 2001 jylǧy esebıne süiensek, älemdegı orman alqaby 1990 jylǧy 3,96 milliard gektardan 2000 jyly 3,87 milliard gektarǧa deiın azaiǧan. Demek, jyl saiyn älemde neşe jüz myŋ gektar orman joiylyp ketıp jatyr. Osyǧan bailanysty keibır elder tabiǧi ormandy öz elınıŋ qūndy bailyǧy, ūlttyq qory retınde baǧalaudy zaŋmen kepıldendırgen.
Ört apaty – eŋ auyr bolǧan jyl
Qazaqstan da soŋǧy jyldary orman otyrǧyzu jūmysyna den qoiǧanymen, tabiǧi ormandar jyl saiyn örtke oranyp, kölemı azaiyp barady. Mäselen, 2011 jyly sol kezdegı Oŋtüstık Qazaqstan oblysyna qarasty Boraldai orman şaruaşylyǧynda 4000 gektarǧa juyq orman örtenıp ketken.
2013 jyly Türkıstanda 600 gektarǧa juyq toǧai külge ainalsa, kelesı jyly Arys qalasynda 200 gektar orman örtke orandy. 2014 jyly el boiynşa 500 gektarǧa juyq orman apatqa ūşyrap, ört sebebı belgısız küide qaldy. 2015 jyly şyraily şyǧystyŋ sänı bolǧan Marqaköl maŋynda ört ketıp 900 gektar orman janyp kettı. Būl ötken on jyldyqtaǧy eŋ ırı ört apaty bolsa, 2021 jylǧy 10 mamyrda Şyǧys Qazaqstan oblysy Ridder qalasy maŋyndaǧy ormanǧa ört ketıp, 272,4 gektar orman qyzyl jalynnyŋ qūlqynyna tüstı. Tötenşe jaǧdailar ministrlıgınıŋ mälımetınşe, 2021 jyldyŋ bırınşı jartyjyldyǧynda Qazaqstanda 500-ge juyq orman örtı tırkelıp, saldarynan 38 myŋ 27 gektar jer örtengen (2020 jyly – 22 myŋ 626 gektar, bır jylda plius 68%) bolsa, biyl jyl basynan berı 800-ge juyq orman örtı tırkelgen. Tek qana Qostanai oblysyndaǧy örtte 43 myŋ gektar orman örtke orandy. Demek, biylǧy jyl Qazaqstandaǧy ört apaty eŋ auyr bolǧan jyl bolyp tūr.
Jalaqy az, ört köp…
Qazaqstanda meilı qai öŋırde, qaisy aimaqta ört apaty bolsa da, onyŋ naqty sebebı anyqtalmai, jūmbaq küide qalyp jatady. «Künnıŋ ystyǧy», «naizaǧaidyŋ tüsuı», «orman qorǧauşylardyŋ nemqūraidylyǧy» degen siiaqty sebepter aityla-aityla jauyr boluǧa ainaldy. Ört bolǧan kezde qylmystyq ıs qozǧalady da, ört söngen soŋ, ol da «öşedı». Sosyn da şyǧar, bızde jyl saiyn orman örtı üzılmeidı. Kınälını tauyp, qataŋ jazalamaǧan soŋ, ormanşylar da örtke nemqūraidy qaraityn deŋgeige jettı. Öitkenı köptegen öŋırlerde, äsırese tabiǧi orman alqaptarynda ört qauıpsızdık şaralary saqtalmaidy. Alda-jalda ört tuyla qalsa, ony qalai auyzdyqtaimyz degen mäselege män berılmegendıkten, köp öŋırlerde ört tuyla sala dereu auyzdyqtalmaidy.
Onyŋ üstıne, Qazaqstandaǧy ört söndıru tehnikalarynyŋ köbı eskı, ört söndıruge qolaily tıkūşaqtar sany az. Tauly öŋırlerge doŋǧalaqty kölıkter bara almaityndyqtan, örttı öşıruge adam küşıne taianuǧa tura keledı. Ötken jyly tamyz aiynda Tötenşe jaǧdailar ministrlıgı 48 mlrd teŋgege ört söndıru tehnikasyn satyp aludy josparlap otyrǧanyn jariialaǧan bolatyn. Alaida bız atalǧan ministrlıktıŋ baspasöz qyzmetıne habarlasqanymyzda, ört söndıru tehnikasyn satyp alu boiynşa 2021-2023 jyldarǧa arnalǧan Jol kartasy bektılgenın, Jol kartasy aiasynda respublikalyq biudjet esebınen 387 bırlık avtokölık qūralyn satyp alu josparlanǧanyn atap öttı (2021j. – 134 bırlık, 2022 j. – 127 bırlık, 2023 j. – 126 bırlık).
Alaida, 2021 jyly respublikalyq biudjet esebınen qarajat bölınbei, ötken jyly eşqandai tehnika satyp alynbaǧan. Al biyl ört söndıru qyzmetterıne 146 bırlık ört söndıru-qūtqaru tehnikasy satyp alynǧan. «Qazır Ministrlıktıŋ äue parkınde ärtürlı tiptegı 132 tıkūşaq bar. Ört söndıru qyzmetterınıŋ ielıgınde ärtürlı sanattaǧy 3321 bırlık ört söndıru-qūtqaru tehnikasy bar. Bügınde jaŋartudy qajet etetın tehnikany esepke alǧanda, qosymşa 944 ört söndıru tehnikasyn satyp alu qajet» dep tüsındırdı TJM baspasöz qyzmetı. Demek, ormandy örtten qorǧaityn mekemelerdıŋ tehnikalarynyŋ 20 paiyzdan astamy eskı. Qostanaidaǧy ört kezınde ört söndıru maşinalarynyŋ dūrys jūmys ıstemei, su qūbyrlary jarylyp jatqany jaily aqparattardyŋ tarauy da tegın emes.
«Örttıŋ köbeiuınıŋ bırqanşa türlı sebebı bar» deidı aty-jönın, jūmys ornyn jazbauymdy ötıngen mälım bır orman şaruaşylyq mekemesınıŋ bastyǧy. «Bırınşıden, jūrttyŋ örtten saqtanu säuiasy tömen. Orman arasynda demalady da, jaqqan otyn tolyq öşırmei ketedı. Ekınşıden, qazırgı şylymdar oŋai öşpeidı. Būl – örtke sebep bolatyn adami faktorlar. Jaratylystyq sebepter de az emes» deidı ol.
– Eŋ bastysy, orman şaruaşylyq mekemelerınde qyzmetker jetıspeidı. Sebebı jalaqy tömen, 75 myŋ teŋge jalaqymen qaityp kün köredı?! Būl – bır. Ekınşıden, tehnikalarymyz qausap tūr. Būryn 7 jylda bır jaŋalaityn, al qazır 10 jylda jaŋalau mındettelgen. Onyŋ özı atqarylmai qalady. Bergen tıkūşaqtary su şaşuǧa qabıletsız. Üşınşıden, orman qarauyldary jaiau jür. Būryn motosikl berıletın, qazır ol da joq. Tau ışınde ört bolsa, jedel jetudıŋ özı mūŋ, – deidı orman şaruaşylyǧy mekemesınıŋ bastyǧy.
Ärine, būdan syrt, jūrt arasyndaǧy äŋgımelerge qaraǧanda, Qazaqstanda ormannan aǧaş, otyn alu üşın jasyl jelekke ädeiı ört qoiatyn qasköiler de bar körınedı. Tıptı olar ormanşylarmen astasyp ta alatyn syŋaily. Öitkenı bızdıŋ elde orman örtegenderge berıletın jaza tym auyr emes, 8 jylǧa ǧana sottalady.
Qysqasy, ormandy qorǧau – ärbır azamattyŋ boryşy. Öitkenı ol tırşılıktıŋ qormaly, eldıŋ qorǧany. Sondyqtan orman örtınen saqtanuǧa memlekettık deŋgeide basa nazar audaru kerek. Bükıl eldı jailaǧan jemqorlyq būl salada da joq emes boluy mümkın. Ol da – eskeretın mäsele. Äsırese, ormanşylardyŋ jalaqysyn köteru kezek küttırmeitın mındet. Sebebı özı aş qūrsaq, bala-şaǧamdy qalai baǧam dep uaiymdap jürgen adam orman küzetıp te jarytpaidy.
