«Ortalyq Aziia – AQŞ» sammitı öttı

Prezident Qasym-Jomart Toqaev Niu-Iork qalasyna jūmys sapary aiasynda Ortalyq Aziia men AQŞ memleketterı basşylarynyŋ sammitıne qatysty. Jiynda S5+1 serıktestıgı arqyly ekonomika, energetika jäne qauıpsızdık salalarynda Ortalyq Aziianyŋ egemendıgın, ornyqty damuyn jäne örkendeuın odan ärı nyǧaitu üşın bırlesıp jūmys ısteu mäselesı talqylandy.

Sammitte Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev AQŞ ­Prezidentı Djozef Baidennen keiın söiledı. Sonymen qatar şaraǧa Qyr­ǧyzstan Prezidentı Sadyr Japarov, Täjıkstan Prezidentı Emomali Rahmon, Türıkmenstan Prezidentı Serdar Berdımūhamedov, Özbekstan Prezidentı Şavkat Mirziioev qatysty.

Kezdesu barysynda strategiialyq serıktestıktı, saiasi dialogty, sauda-­ekonomikalyq, investisiialyq jäne gumanitarlyq salalardaǧy yntymaqtastyqty odan ärı damytu, sondai-aq Euraziia qūrlyǧyndaǧy beibıtşılık pen tūraqtylyqty saqtau mäselelerı jan-jaqty talqylandy.

Sammitte ekonomikalyq yntymaqtastyq mäselesıne, sondai-aq amerikalyq kompaniialardyŋ maŋyzdy qazba bailyqtardy igeru, jaŋartylatyn energiia közderı, öŋdeu önerkäsıbı jäne basqa da baǧyttardy damytu mümkındıkterıne basa män berıldı.

Būdan bölek, pıkırtalas barysynda qauıpsızdık problemalaryn, sonyŋ ışınde kiberqauıpsızdık, terrorizm, ekstremizm, zaŋsyz migrasiia jäne esırtkı tasymaly sekıldı qauıp-qaterlerdı şeşu üşın yntymaqtastyqty nyǧaitu perspektivalary qarastyryldy. Qazaqstan Almaty qalasynda Ortalyq Aziia men Auǧanstan üşın BŪŪ-nyŋ Ornyqty damu maqsattary jönındegı aimaqtyq ortalyǧyn aşu ısınde AQŞ tarapynyŋ qoldauyna senım artatynyn jetkızdı.

Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Niu-Iork qalasyna saparynda BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ 78-sessiiasy aiasynda ötken jalpy debatqa qatysty.

Eŋ biık halyqaralyq mınberde söz alǧan Qazaqstan Prezidentı adamzat balasy būryn-soŋdy basynan ötkermegen asa ülken syn-qaterlermen betpe-bet kelıp otyrǧanyn jäne geosaiasi qaqtyǧystardyŋ jaŋa kezeŋıne ötkenın mälımdedı.

– Būǧan BŪŪ Jarǧysyndaǧy halyqaralyq qūqyqtyŋ negızgı prinsipterınıŋ bır mezette būzyluy sebep bolyp otyr. Qūqyqtyq temırqazyqtyŋ joiyluy qazırgı halyqaralyq qatynastar jüiesıne uaqyt ötken saiyn auyrtpalyq tüsırıp, türlı qarama-qaişylyq tudyrady. Basty halyqaralyq qūqyqtyq qūjattardyŋ tärtıbın saqtamau, toqtatyp qoiu jäne ony tärk etu täjıribesı – öte alaŋdatarlyq jaǧdai. Öitkenı mūnyŋ soŋy adamzattyŋ arazdyǧyna äkeluı mümkın. Būl jaǧdai sauda jüiesın būzady, ekonomikanyŋ özegı sanalatyn tasymal tızbegın älsıretedı, sondai-aq azyq-tülık qauıpsızdıgıne zardabyn tigızıp, infliasiianyŋ qarqynyn küşeitedı. Qazırgı qalyptasqan kerı üderıs adamdardyŋ qaiǧysyn qalyŋdata tüsedı. Älemde 108 million adam mäjbürlı türde bosqynǧa ainaldy, 1 milliard­tan astam adam kedeilıkte ömır sürıp jatyr, 2 milliard adam negızgı därı-därmekterge qol jetkıze almai otyr. Aqyr soŋynda adamzat bolaşaqta älemnıŋ tūraqty damuyna senımın joǧaltuy yqtimal. Öskeleŋ ūrpaq özderıne mūra bolyp qalatyn älemnıŋ endı jaqsaratynyna senbeidı. Sondyqtan Qazaqstan BŪŪ Jarǧysynyŋ qaǧidattaryna özınıŋ myzǧymas adal ekenın taǧy bır ret mälımdeidı, – dedı Prezident.

Memleket basşysynyŋ aituynşa, BŪŪ Bas Assambleiasyna jinalǧan köşbasşylar adamzattyŋ taǧdyry men bolaşaǧyna jauapty.

– Dialog – jaŋa prinsipter men normalar boiynşa kelısımge qol jetkızuge mümkındık berıp, qolaily orta qalyptastyrudyŋ jalǧyz joly. Qabyldanyp jatqan barlyq şeşımge qaramastan, älemnıŋ köptegen aimaǧynda qaqtyǧystar jalǧasyp jatyr. Bız barlyq tarapty BŪŪ Jarǧysy men halyqaralyq qūqyqtyŋ jalpyǧa bırdei normalaryn negızge ala otyryp, qaqtyǧystardy retteudıŋ diplomatiialyq jolyn ızdeuge şaqyramyz. Osy oraida Qazaqstan Ukraina daǧdarysyn saiasi retteudı qoldaityn türlı memleketter men elder toptary ūsynǧan barlyq bastamalar men josparlardy joǧary baǧalaidy. Halyqaralyq daulardy şeşude ärqaşan diplomatiia men dialog basşylyqqa alynuy kerek. Sondyqtan bız qazırgı jahandyq instituttardyŋ jalǧyz jüiesın tūraqtandyruǧa barynşa küş saluymyz qajet, – dedı Qasym-Jomart Toqaev.

Sonymen qatar Memleket basşysy Qauıpsızdık Keŋesıne jan-jaqty reforma jasamai, būl qiyndyqtar eŋserılmeitının mälımdedı.

– Keŋeste «orta derjavalardyŋ» jäne barlyq damuşy elderdıŋ ünı küşeietınıne, anyq estıletınıne kämıl senemın. Baiqauymyzşa, Qauıpsızdık Keŋesı tyǧyryqtan şyǧa almaityn siiaqty. Sondyqtan beibıtşılık pen qauıpsızdıktı saqtau­da maŋyzdy röl atqara aluy üşın onyŋ qūramynda basqa elder, sonyŋ ışınde Qazaqstan da boluy kerek. Bızdıŋ öŋırde Ūiymǧa müşe memleketterdıŋ yqpaldastyǧynyŋ jandanuy Aziiadaǧy özara ıs-qimyl jäne senım şaralary jönındegı keŋestı qūrlyqtaǧy deldaldyq pen bıtımgerşılıkke üles qosuǧa qabılettı tolyqqandy halyq­aralyq ūiymǧa ainaldyruda oŋ yqpal ettı. Qazaqstan Şanhai yntymaqtastyq ūiymynyŋ qazırgı töraǧasy retınde Ädılettı älem men kelısımdı jaqtaityn düniejüzılık bırlık turaly bas­tama köterdı. Bız sızderdı osy igı ıske qosyluǧa şaqyramyz. Būl – jaŋa qauıpsızdık paradigmasyn, ädıl ekonomikalyq ortany jäne taza planetany qamtityn bastama. Jahandyq Oŋtüstık pen jahandyq Soltüstık arasynda aşyq dialog ornatu – onyŋ negızgı arqauy, – dedı Memleket basşysy.

Qasym-Jomart Toqaevtyŋ aituynşa, adamzat betpe-bet kelgen barlyq syn-qaterlerdıŋ ışınde iadrolyq qarudy qoldanu qaupı eŋ joiqyny boluy mümkın. 30 jyl būryn Qazaqstan Keŋes ökımetınen mūraǧa qalǧan törtınşı iadrolyq arsenalynan öz erkımen bas tartty.

– Sondyqtan iadrolyq kün tärtıbınıŋ logikasyn qaita qarau kerek. Iаdrolyq derjavalar arasynda iadrolyq qarudan ada älem qūru jolynda özara senım men yntymaqtas­tyq bolǧanda ǧana jahandyq tūraqtylyqty qamtamasyz ete alamyz. Osyǧan bailanysty Qazaqstan Iаdrolyq qaruǧa tyiym salu turaly şartty qataŋ saqtaitynyn mälımdeidı. Bız qarusyzdanu jäne qarudy taratpau salasy boiynşa jaŋa tetıkterdı damytudy qoldaimyz. 2045 jylǧa qarai iadrolyq qarudan tolyq bas tartudyŋ strategiialyq jospary qazırgı köşbasşylardyŋ jahandyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etuge qosqan eŋ maŋyzdy ülesı boluy mümkın, – dedı Qazaqstan Prezidentı.

Memleket basşysy COVID-19 pandemiiasynyŋ auyr saldary bolaşaq biologiialyq qauıp-qaterler aldynda därmensız ekenımızdı körsetıp bergenıne nazar audardy. Osyǧan bailanysty Qazaqstan Assambleianyŋ Bas hatşysy men Töraǧasyna Biologiialyq qauıpsızdık jönındegı halyqaralyq agenttık qūru prosesın bastau turaly ündeu tastady.

– Bız Bas hatşy ūsynǧan «Beibıtşılıktıŋ jaŋa kün tärtıbın» qoldaimyz. Būl strategiialyq qūjat älemde beleŋ alǧan senımsızdık pen öşpendılıkke qarsy tūruy kerek. Qazaqstan kelesı jyly ötetın Bolaşaq sammitınde Bolaşaq paktısın qabyldau ısınde qoldauşy rölın atqarady. Bıraq qaru-jaraqqa tyiym salumen nemese deklarasiiaǧa qol qoiumen ǧana beibıtşılık ornamaidy. Beibıtşılık mädenietın qalyptastyruda dın­aralyq jäne konfessiiaaralyq dialog asa maŋyzdy. Juyrda qasiettı kıtaptarǧa qūrmetsızdık tanytu aktılerı boldy. Bız osy jaǧdaiǧa alaŋdauşylyq bıldıremız. İslamǧa jäne basqa da dınderge qatysty jasalǧan mūndai taǧylyq äreketterden erkındıktıŋ, söz bostandyǧynyŋ jäne demokratiianyŋ nyşany bılınbeidı. Qūran sekıldı qasiettı kıtaptardyŋ bärı vandalizmnen qūqyqtyq tūrǧyda qorǧaluǧa tiıs. Tüptep kelgende, beibıtşılık mädenietı tek «bırlıgımız – äraluandyǧymyzda» jäne özara qūrmet qaǧidattaryna negızdele alady. Sondyqtan men Astanada ötetın Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylary sezınıŋ eleulı rölın maqtan tūtamyn, – dedı Prezident.

Qasym-Jomart Toqaevtyŋ pıkırınşe, Qazaqstan – özınıŋ ūlttyq müddesın közdei otyryp, özektı halyqaralyq mäselelerdı şeşudıŋ ünemı beibıt jolyn ızdeitın memleket.

– Täuelsızdık, aumaqtyq tūtastyq jäne egemendık – mūnyŋ bärı halqymyz qazır de, keleşekte de basşylyqqa alatyn myzǧymas qaǧidalar. Bız barlyq strategiialyq mäsele boiynşa negızgı odaqtastarymyzben qarym-qatynasymyzdy jalǧastyra beremız, – dedı Memleket basşysy.

Prezident damu qūqyǧyn qamtamasyz ete otyryp, jahandaǧy özektı mäselelerdı şeşuge yqpal etetın jaŋa baǧamdar kerek ekenın atap öttı.

– Ol üşın Düniejüzılık sauda ūiymynyŋ qaǧidattary men erejelerıne negızdelgen aşyq, anyq ärı inkliuzivtı köpjaqty sauda jüiesı qajet. Sonymen qatar bızge jahandyq azyq-tülık qauıpsızdıgınıŋ anaǧūrlym mınsız jüiesın qūrudy oilastyr­ǧan jön. Byltyr dünie jüzı halqynyŋ 10 paiyzǧa juyǧy aştyqpen betpe-bet keldı. Öndırıs kölemın jäne azyq-tülık tauarlarynyŋ eksporty men importyn qosa alǧanda, azyq-tülık qauıpsızdıgı jönındegı aqparatpen erkın almasu ısın jandandyru qajet. Bız halyqaralyq qauymdastyqtyŋ azyq-tülık daǧdarystaryna tötep beru şaralaryn qarjylandyruyna aşyq monitoring jürgızudı bırlesıp qamtamasyz etuımız kerek. Qazaqstan azyq-tülık jetkızuşı aimaqtyq hab­qa ainaluǧa daiyn. Ol üşın bızde barlyq qajettı resurs, infraqūrylym jäne logistika bar. Elımız qazırdıŋ özınde Europa men Aziia arasyndaǧy qūrlyqtyq jük tasymalynyŋ 80 paiyzǧa juyǧy ötetın senımdı baǧyt sanalady. «Orta dälız» atalatyn Trans­kaspii halyqaralyq kölık baǧdary Şyǧys pen Batys arasyndaǧy özara qatynas­tardy edäuır nyǧaita alady. Būl kölık baǧdary maŋyzdy naryqtar arasyndaǧy sauda qarqynyn ūlǧaityp, teŋız jolymen jük tasymaldauǧa ketetın uaqytty ekı esege juyq qysqartuǧa mümkındık beredı, – dedı ­Qasym-Jomart Toqaev.

Memleket basşysy klimattyŋ özgeruımen küres jönındegı mäselege basa män berdı.

– 2030 jylǧa qarai jahandyq temperaturanyŋ 1,5 gradusqa köterıluın şektei alǧannyŋ özınde, Ortalyq Aziiadaǧy temperaturanyŋ 2-2,5 gradusqa deiın köterıluımen betpe-bet kelemız. Klimat jönındegı Parij kelısımı aiasynda auqymdy jūmys atqarylǧanyna qaramastan, bız barlyǧymyz kömırtegısız keleşekke ūmtylysymyzdan ainymauymyz qajet. Klimat mäselesın sauda jäne investisiialyq yntymaqtas­tyqty şekteitın şaralar üşın paidalanbau kerek. Kerısınşe, bız BŪŪ aiqyndaǧan Klimat özgerısımen küres jönındegı oŋ şaralar siiaqty nätijelı özgerısterge basa män beruge tiıspız. Mūnda «jasyl» ekonomikaǧa negızdelgen jūmys oryndaryn aşuǧa investisiia qūiu, qazba otyndaryn paidalanudy subsidiialaudy toqtatu jäne klimattaǧy özgerıske qarsy küres äreketterınıŋ barlyq deŋgeiınde ädılettılıktı, inkliuzivtılıktı jäne äielderdıŋ qatysuyn qamtamasyz etu şaralary qamtylady. Alaida tiıstı qarjylandyru bolmasa, klimattyŋ özgeruımen küres jönındegı auqymdy jospar jüzege asyrylmaidy, – dedı Prezident.

Qazaqstan tarapy Ädılettı energetikalyq jüiege köşu baǧdarlamasyn (Just Energy Transition Partnership) ıske qosudy ūsyndy. Memleket basşysy kömırdı paidalanudan kezeŋ-kezeŋımen, ornyqty jäne äleumettık jauapkerşılıktı eskere otyryp bas tartu klimattyŋ özgeruıne qarsy küreske arnalǧan jahandyq maqsattarǧa jetudı edäuır ılgerıletetının jetkızdı.

– Almatyda Ortalyq Aziia üşın klimat özgerısı men jasyl energetika boiynşa Jobalyq keŋse aşu jönındegı Qazaqstannyŋ bastamasy osy mäselelerdı şeşuge yqpal ete alady. Bız 2026 jyly BŪŪ aiasynda Qazaqstanda Aimaqtyq klimattyq sammit ötkızudı josparlap otyrmyz, – dedı Qazaqstan Prezidentı.

Qasym-Jomart Toqaev öz sözınde Ortalyq Aziia öŋırındegı su tapşylyǧy transşekaralyq özender basseinınde kürdelı ekonomikalyq jäne basqa da mäseleler tuyndatyp otyrǧanyna nazar audardy. Mūndai jaǧdai keleşekte bükıl älemde baiqalady. 2040 jylǧa qarai suǧa jahandyq sūranys ūsynystan 40 paiyzǧa asyp ketuı mümkın.

– Bız klimattyŋ özgeruıne qarsy küres jönındegı şaralarmen bırge osy bır maŋyzdy jahandyq mäselenı şeşu üşın saiasi küş-jıgerımız ben ekonomikalyq resursymyzdy jūmyldyruymyz kerek. Kelesı jyly Qazaqstan Halyqaralyq Araldy qorǧau qoryna töraǧalyq etedı. Bız qorşaǧan ortanyŋ odan ärı tozuyna jol bermeu jäne bır kezderı planetamyzdaǧy aumaǧy jönınen törtınşı orynda tūrǧan köldıŋ ainalasyndaǧy tırşılıkke kerı äserın boldyrmau jūmystaryn jalǧastyramyz. Qazır älemdegı eŋ ırı köl – Kaspii teŋızı de suynyŋ tartyluy, su arnalarynyŋ būryluy, florasy men faunasynyŋ lastanuy siiaqty ekologiialyq mäselelermen betpe-bet kelıp otyr. Kaspii teŋızın qūtqaru mäselesı ūzaqmerzımdı halyqaralyq yntymaqtastyqty qajet etetın ortaq basymdyqqa ainaluy kerek, – dedı Memleket basşysy.

Prezident Qazaqstan Ortalyq Aziia elderımen köpjaqty yntymaqtasty odan ärı nyǧaituǧa niettı ekenın aitty. Aimaǧymyz halyqaralyq qauymdastyqtyŋ «bırtūtas ärı derbes» bölıgı retınde maŋyzdy röl atqarady. Sondai-aq damudyŋ jahandyq proses­terıne öz ülesın qosa alady. Qasym-­Jomart Toqaev Auǧanstan tūraqty, örkendegen memleketke jäne senımdı sauda serıktesıne ainaluy kerek dep sanaidy. Osy oraida ol Almatyda Ortalyq Aziia jäne Auǧanstan üşın BŪŪ-nyŋ Ornyqty damu maqsattary jönındegı öŋırlık ortalyǧyn aşu turaly bastamany qoldauǧa şaqyrdy.

Būdan bölek, Prezident jiyn qatysuşylaryna Qazaqstanda jürgızılıp jatqan reformalar, Konstitusiiaǧa engızılgen tüzetuler, eldegı saiasi-ekonomikalyq jüienıŋ jaŋǧyruy jönınde qysqaşa mälımet berdı. Sondai-aq elımızde jürgızılıp jatqan reformalardyŋ tüp negızınde ädıldık, teŋdık, adaldyq pen erkındık qaǧidattary jatqanyn jetkızdı.

– Menıŋ pıkırımşe, kez kelgen jaǧdaida zaŋ üstemdıgın saqtau bärınen basym tūruy qajet. Saiasi reformalar men adami kapitaldy damytuǧa jūmsalatyn investisiia ǧana ekonomikamyzdy äldeqaida myqty ärı tūraqty etetının jaqsy tüsınemız, – dedı Prezident.

Memleket basşysynyŋ aituynşa, Qazaqstan genderlık teŋdıktı qamtamasyz etu, äielder men qyzdardyŋ qūqyqtaryn jäne mümkındıkterın keŋeitu tūrǧysynan edäuır ılgerılegen. Prezident juyrdaǧy Jol­dauynda, eŋ aldymen, azamattarymyzdyŋ laiyqty ömır süruıne qajettı mümkındıkterdı qamtamasyz etuge baǧyttalǧan jaŋa ekonomikalyq saiasatty ūsynǧanyn atap öttı.

– Öskeleŋ ūrpaqtyŋ den­saulyǧy, äl-auqaty jäne sapaly bılım aluy Qazaqstannyŋ memlekettık saiasatynyŋ negızgı basymdyǧy sanalady. Men elımızdı baiandy bolaşaqqa jeteleitın jastarǧa zor senım artamyn. Elımızde jäne şetelderde kemel keleşek üşın aianbai eŋbek etemız. Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ negızınde jatqan bırlık pen ūjymdyq yqpaldastyq ruhyn jaŋǧyrtaiyq! Jarqyn älem qūruǧa degen ortaq maqsatymyz bızdıŋ äraluandyǧymyzdan ärdaiym biık tūruǧa tiıs ekenın este ūstaiyq. Qazaqstan jarqyn, ädılettı jäne ornyqty älem qūru ısınde BŪŪ-ǧa müşe memleketterdıŋ bärımen yntymaqtastyq ornatuǧa daiyn, – dep sözın qorytyndylady Qasym-Jomart Toqaev.