Abaidyŋ «Atadan – altau, Anadan – törteu, Jalǧyzdyq körer jerım joq» degen öleŋ joldaryn bılmeitın qazaq joq. Bıraq, tarihi jazbalarda atadan jeteu ekenıne asa män berılmei keledı. Qūnanbai tört äiel alǧan. Ülken äielı – qyzdai alǧan Küŋkeden Qūdaiberdı tuady. Ekınşı äielı – Ūljannan tuǧan balalary: Täŋırberdı, İbrahim (Abai), Ysqaq, Ospan, üşınşı äielı – Aiǧyzdan Haliolla, Ysmaǧūl degen balalary bolǧan. Törtınşı äielı – Nūrǧanymnan ūrpaq joq.
Qūnanbai ekı balasyna ülken ümıt artqan. Haliollany jastaiy-nan orys oquyna berse, Abaidy mūsylmanşa oqytady. Balalaryn öz atyna jazdyrǧanmen, Haliolla men nemeresı Äbdırahmandy äkesı Öskenbaidyŋ atyna jazdyrdy. «Haliolla Öskenbaev» dep jazdyrǧany turaly kuälık qaǧaz (svidetelstvo) mūraǧattarda saqtalǧan. Haliollany aǧaiyn- tuysy – Halel dep atasa, onyŋ aty-jönı orys basylymdary men arhiv derekterınde «Haliulla Uskenbaev» dep kezdesedı. Būl jönınde Ärham Ysqaqovtyŋ kölemdı estelıgınde: «Söitıp, Qūnanbai Aiǧyzdy ekı äiel üstıne toqaldyqqa alady… Osy Aiǧyzdan 1848 jyly Abaidan üş jas kışı ūl tusa, Qūnanbai onyŋ atyn taǧy da paiǧambar atymen Haliolla qoiady» dep jazady.
Jasynda Haliolla Qūnanbaidyŋ barlyq balalary siiaqty auyl moldasy Ǧabithannan därıs alyp, mūsylmanşa hat tanidy. Keiınnen Semeidegı Kamaliden hazırettıŋ medresesınde üş jyl oqyp, oǧan qosa özı ynta qoiyp, orysşa sauatyn aşady. Būl turaly Ärham Ysqaqūly özınıŋ estelıgınde Abai Haliollanyŋ oquyna qarajat jinaǧany turaly aitady. Ombyǧa oquǧa aparyp ornalastyrmaq nietı bolǧan Abaidyŋ el ışındegı şarualarǧa bailanysty būl mäselenı orys tılın bıletın Ǧabithan moldaǧa tapsyrady. Ärham: «Haliolla sabyrly, köp söilemeitın, tūiyq bolady. Abai Ysqaqtan Haliolla artyq, oily aqyldy, dana adam bolar dep ümıt artady» deidı.
Abaidyŋ ömırı men ädebi mūrasyn tanytuda eleulı eŋbek etken, Abaidyŋ alǧaşqy öleŋderın jinaqtauşy Käkıtai Ysqaqūly da Haliollanyŋ Ombydaǧy oquy jaily derekter keltırıp: «Özge jūrt orystan balasyn jasyryp jürgende, balalaryna orysşa oqu oqytyp, Haliolla degen balasyn Omskii kadetskii korpusqa jıberıp, onan soŋ Moskvadaǧy Pavlovskii kaveleriiskii şkoldan oqytty. Haliolla sabaqty jaqsy bıtırıp, kornet bolyp, qyzmette jürgende, auyryp dünieden qaityp edı» deidı.
Haliolla 1848 jyly düniege kelıp, nebary 22 jasynda 1870 jyly ömırden ozǧan. Qaitys bolǧanda Qūnanbai Ombyǧa kısı jıberıp, onyŋ süiegın elge alǧyzyp, Sary qatyn qystauyna jerleidı.
Haliolla Öskenbaev – tek ūly danyşpan Abaidyŋ önegelı ınısı ǧana emes, öz zamanynan oza tuǧan, bılım kögıne ūmtylyp, ainalasyna ziialylyqtyŋ şuaǧyn şaşqan erekşe tūlǧa boldy. Abaiǧa järdemşı bolyp, Şoqan Uälihanov, Sadyq Babajanov syndy qazaqtyŋ tūŋǧyş ziialylarymen Ombydaǧy kadet korpusynda oqydy, keiınnen Moskvanyŋ Pavlov atyndaǧy äskeri uchilişesıne tüstı. Jiyny segız jyl oqyp, kadet şenın ielendı. Oqu bıtırgen soŋ, bır jyl elde bolyp, bır jyl Ombyda äskeri qyzmet atqardy. Semei öŋırınde alǧaşqy adamdardyŋ qatarynda äskeri şenge ie bolǧan ol jat jerde tek bılım alumen ǧana şektelmei, qazaq halqynyŋ folklor ülgılerın jinaidy. Olardy İ.Berezin, N.Kostyleskii, N.Maksimov syndy orystyŋ şyǧystanuşy ǧalymdaryna joldap, özı de qazaq halqy auyz ädebietınıŋ keibır nūsqalaryn orys tılıne audarady. Jazǧandary «Dala uälaiaty», «Sibirskii vestnik», «Moskovskaia illiustrativnaia gazeta», «Priroda i liudi» basylymdarynda jaryq körıp otyrady.
Haliolla Öskenbaevtyŋ ǧūmyry men şyǧarmaşylyǧy jaily ǧalymdar men jazuşylar öz pıkırlerın qaldyrǧan. Älkei Marǧūlan – Haliollanyŋ ömırı men ruhani mūrasyn zertteuge den qoiǧan alǧaşqy ǧalym. Haliolla jaiynda är uaqyttarda G.Potanin, N.Maksimov, İ.Berezin, N.Kostyleskii atty orys ǧalymdary men M.Äuezov, S.Mūqanov, Ū.Sūbhanberdina, A.Saǧdi, M.Beisenbaev, T.Jūrtbai, T.Älımqūlov syndy qazaq jazuşylary men ǧalym-zertteuşıler, Käkıtai, Ärham Ysqaqovtar, Ahat Qūdaiberdiev, Tūraǧūl atty Yrǧyzbai ūrpaqtary da jazdy.
Haliolla turaly akademik Ä.Marǧūlan: «Ol özınıŋ qandastaryn qazaqtan da basqa älem, bılım men ǧylymnyŋ, ruhani eseiuge talpynystyŋ älemı bar ekendıgıne üiretken adam… Haliolla danyşpan aqyn Abaiǧa ülken yqpal etken» dep baǧa beredı. Ǧalymnyŋ «Abai» jurnalynyŋ 1993 jylǧy №6 sanynda «Üş hattyŋ syry» degen maqalasy jariialanǧan. Onda 1938 jyly Leningradta bolǧanda, professor, şyǧystanuşy İ.N. Berezinnıŋ arhivınen Haliollanyŋ atyna jazylǧan üş hattyŋ köşırmesın jasaǧany aitylǧan. Ony zaman aǧymyna sai uaqytynda aita almai, tek 1959 jyly ǧana jariialaǧan. Osy keltırılgen jazbalardy zerdelei qarasaq, Haliollaǧa jazylǧan hattar, onyŋ bızge belgısız qoljazbalary Kostyleskii arqyly Berezinge jetkenın aŋǧaru qiynǧa soqpaidy. Osy maqalada Älkei Marǧūlan: «Tek jastai ötıp ketkenı bolmasa, Haliolla aǧasy Abai siiaqty asqan oişyl, qalamy tögılgen jazuşy boluy anyq edı» dep süisıne jazady.
Jasy otyzǧa jetpei dünieden ozǧan Haliolla jaiynda 1896 jyly orys zertteuşısı N.Potanin «Eŋ soŋǧy qazaq hanzadasynyŋ kiız üiınde» (Şyǧys sūltannyŋ üiınde) degen eŋbegınde («Russkoe bogatstvo» jurnaly. 1896, №8) Haliollanyŋ asqan bılımdarlyǧymen qosa, sol bılgenın öz elıne üiretıp, basqa jūrttyŋ ädebietın qazaq jūrtyna nasihattap, tanystyrudaǧy eŋbegın erekşe baiandaidy. Däl osy jyly H.Öskenbaev turaly «Dala ualaiatynyŋ gazetınde» «Qazaqtyŋ täuır adamdarynyŋ qylar ısı» degen maqala jariialanyp, onda onyŋ ömırıne az toqtala kelıp: «Sol qūrmettı adam estuı boiynşa keş bolǧanda orys qissalaryn qazaq tılıne perevodtap qazaqtarǧa aitady eken de, estuşılerdıŋ sūrauy boiynşa jazyp beredı eken. Solaişa, Turgenevtıŋ, Lermontovtyŋ, Tolstoidyŋ häm özgelerdıŋ şyǧarǧan kıtaptaryn Öskenbaiūly erkın perevod qylyp şyǧarǧan. Öskenbaev ras, özı jaqsy körgen, üirengen bılımın jerge kömbegen, häm ony jalǧyz özıne saqtamai köppenen bölısken, öz jūrtyna üiretken, būl – ülgı qylyp aituǧa tūratyn ısınıŋ bırı» dei kelıp, maqala aiaǧynda «jaqsy bolar edı eger de onyŋ perevod qylǧan qissalary redaksiiada bolsa» degen tılek ötınış aitylǧan. Ökınıştısı, Haliollanyŋ audarma mūrasy saqtalmaǧan.
Ä.Marǧūlan «Moskovskaia illiustrativnaia gazeta» basylymynyŋ 1892 jylǧy №274 sanynda jariialanǧan Haliollanyŋ «Qazaq aŋyzy» degen maqalasyn alǧaş ǧylymi ainalymǧa engızedı. Būl – H.Öskenbaevtyŋ baspasöz betıne şyqqan bızge belgılı jalǧyz eŋbegı. Qysqa maqalada Temuchindı Şyŋǧys tauyndaǧy Han biıgıne Maiqy bi bastatqan biler aq kigızge otyrǧyzyp, han kötergendıgı turaly tarihi şyndyq baiandalǧan. Abaidyŋ aldyndaǧy aqyndar legı aiaq basa qoimaǧan orys, odan batys ädebietıne boi ūruy da jastaiy-nan Semeidegı orys mektebıne kelgen Haliolla arqyly, keiınnen Mihaelis bastaǧan orys ziialylary arqyly bastaldy. Būl jait Abaidy özıne deiıngı ädebietten jaŋa dünie ızdeuge jeteledı.
Zamandastarynyŋ, äsırese, G.Potaninnıŋ sipattauynda Halel äskeri ıspen qatar körkem ädebiettı de jaqsy meŋgeredı. Halilolla jönınde G.Potanin: «Mne rasskazyvali ob odnom kirgizskom sultane /uje umerşem Uskenbaeve/, kotoryi okonchil kurs v Omskom kadetskom korpuse i potom jil na rodine v stepi okolo Semipalatinska, chto on liubil vecherami rasskazyvat svoim zemliakam soderjanie russkih povestei i romanov, i kirgizy s takim interesom ego sluşali, chto prosili ego zapisat svoi rasskazy; takim obrazom, poluchalis tetradi, napisannye po kirgizskii i soderjavşie v sebe volnyi perevod proizvedenii Turgeneva, Lermontova, Tolstogo i drugih. İnogda vo vremia etih literaturnyh vecherov v iurte kirgizy puskalis v rassujdeniia, i togda kak rasskazyval ochevides, mojno bylo slyşat, kak Uskenbaev polzovalsia russkimi avtoritetami: «Posluşaite, a vot chto ob etom govorit izvestnyi russkii kritik Belinskii», ili «vot kakogo mneniia ob etom byl russkii kritik Dobroliubov» deidı. Haliolla orys ädebietı turaly auylynyŋ jastaryna jüielı därıs oqyp otyrǧan. Krylovty, Puşkin men Lermontov jyrlaryn Abai eŋ alǧaş osy Haliollanyŋ auzynan estıp, keiınnen ızdep, qūmarta oqidy. Ärhamnyŋ estelıgı boiynşa Haliolla dünieden ötkende onyŋ süiegımen qosa Ombydan ekı sandyq qosa kelıptı. Artynda qalǧan düniesın ını-bauyrlary bölısken kezde, Abai bırden kıtaptar men qoljazbalarǧa toly sandyqty qalap alypty. Boiyndaǧy talanty aşylyp ülgermei ketken Haliolla bır sandyq kıtappen bırge Abaidyŋ sanasyna orys ädebietınıŋ säulesın qūiyp, ruhani düniesın baiytyp, tynysyn keŋeittı.
Haliolla oquyn tämamdap elge kelgende Qūnanbaimen būrynnan qūda Tınıbaidyŋ Aiǧanym degen qyzyna ǧaşyq bolady. Qūnanbai da, Abai da būǧan qarsy bolady. Qyz aǧalary Jūmadıl men Temırǧali da tırı tūryp Aiǧanymdy Mäkıştıŋ ınısıne bermeidı. Aiǧanymdy Almatyǧa alyp qaşpaq bolǧan ısınen tük şyqpai, aqyry orys sotyna jügınedı. Būl kezde Aiǧanym Haleldı tanymaimyn deidı. Söitse, basyn ainaldyryp oqytylǧan eken. Köp ūzamai Aiǧanym qūsadan ölıp, jıgıt el-jūrtqa ökpelep, Ombyǧa ketedı. Osy tragediialyq oqiǧany M.Äuezov körkem şyǧarmasyna arqau etken. Ǧalym T.Jūrtbai: «Ekeuınıŋ arasyndaǧy tragediialyq qaiǧyly hal körkem şyǧarmadaǧy Därmen men Mäkennıŋ üilenu hikaiasyna telıngen. Ūmytpasaŋyz, däl osyndai joramal «Qaraköz» pesasyna qatysty da aitylǧan» dep, körkemdık şyndyq pen tarihi şyndyqtyŋ tızgının qatar ūstai otyryp, jazuşy qiialynyŋ astaryna üŋıledı. Ärham estelıgınde Haliollanyŋ aqyndyǧynan habardar etetın tömendegı üzındıge nazar audaraiyq: «Haliolla aqyn eken, qyzdy joqtap, (Aiǧanymǧa qosyla almaǧannan keiın) ädıletsızdık qylyp, aqşaǧa, qara küşke satylǧan patşalyq zaŋnyŋ būǧauyna, paranyŋ üstemdıgıne nalyp, köp öleŋder jazady jäne öz basyn da ölgen adamǧa eseptep, joqtau jazady. Sodan este qalǧan bır auyzy:
Arǧy ataŋ senıŋ Yrǧyzbai,
Asaudy jegıp üiretken.
Qalmaqtyŋ jyǧyp baluanyn
Qabyrǧasyn küiretken, –
dep bastalady». Ä.Jirenşinnıŋ: «Öler aldynda Haliolla ata-babasynyŋ tarihy men öz ömırın qosyp, köp öleŋ jazyp tastap ketıptı. Keiın ol ölgen soŋ, joqtaǧan äielder sol öleŋı men tamaşa sözderın dauysqa qosyp aitqan körınedı» degen pıkırı joǧarydaǧy estelık sözın bekıte tüsedı.
Tamaşa aqyn, audarmaşy Haliolla Öskenbaev – önerı aşylmai qyrşynynan qiylǧan talantty jastyŋ bırı. Haliolla eŋbegıne bailanysty: «Kadet korpusynyŋ soŋǧy ekı klasynda oqyp jürıp, Haliolla N.Kostyleskiige qazaq tılınen köp sözder jazyp beredı, olardy ärı qazaq tılınde audaryp jazady. Onyŋ ışınde «Eŋlık-Kebek», «Qalqaman-Mamyr», «Esım hannyŋ eskı joly», «Qazaq bilerınıŋ erte kezdegı şeşımderı» taǧy basqalary bar. XIX ǧasyrdyŋ 90-jyldary Haliollanyŋ jazulary N.Iаdrinsevtı, N.Naumovty, N.Maksimovty qatty tolǧandyrdy. Olardyŋ ortasynan N.Naumov pen N.Maksimov «Dala ualaiaty» gazetıne hat jazyp, Haliollanyŋ jazularyn Ombyǧa jıberse dep sūrady. «Eŋlık-Kebektıŋ» ǧajaiyp äŋgımesın N.Naumov «Sibir» gazetıne jäne Aqmola oblysynyŋ gazetıne şyǧardy (1892). Haliollanyŋ köp jazulary N.Maksimovtyŋ arhivınde saqtauly» degen ǧalym Ä.Marǧūlannyŋ qūndy derekterı älı köp zertteu jūmysyn jürgızu kerek ekenın habardar etedı.
Ombyda oquda jürgen Haliolla Öskenbaevqa jazylǧan üş hattyŋ bırı – Abaidyŋ haty. Akademik Älkei Marǧūlan 1938 jyly Sankt-Peterburg qalasyndaǧy İ.Berezinnıŋ arhivınen köşırıp alyp, sol zamandaǧy saiasatqa bailanysty jiyrma jyldai uaqyt jasyryp, jariialai almady. Aqyry 1959 jyly 12 şıldede «Qazaq ädebietı» gazetıne jariialandy.
Abaidyŋ ınısı Haliullaǧa jazǧan haty
Sızge, ardaqty jäne qūrmettı, jaqsy köretın aiauly ınımız Haliulla myrzaǧa, bızden, aǧaŋyz İbrahimnen dūǧai sälem, jäne barlyq ata-analaryŋyzdan, aǧa-ını, jeŋgelerıŋızden köptegen-köp dūǧai sälemder joldadyq.
Qūdaiǧa şükır, osy künde özıŋ körgen jandar tegıs sälematpyz.
Sızben, bızge hat jazǧan Qamaridden mollaǧa köpten-köp sälem degeisız.
Ärbır sızge dınqaryndasy tūrǧysynan qylǧan jaqsylyqtary alla taǧaladan qaitsyn, özıne hat jazuǧa uaqyttar boldy.
Aiagözge kelgen uaqytta pochta jürerge asyǧuda eken, ärtürlı hattardy da körgen soŋ, köŋılımız jai tapty.
Jäne sızge jol qarjyǧa otyz teŋge jıberdım.
Jaŋa Semeige maǧlūm etken uaqytyŋyzda qūdai taǧala qalasa at taǧaiyndarmyz.
Täteŋız bılımnıŋ qainar būlaǧyn üirengenıŋ tura synda bek quanyp jatyr.
Ärqaşan qūdai taǧalaǧa syiynyp talap qyla körsın deidı.
Hatyŋyz tiısımen eşbır toqtamaiynşa Aiagözge kelıp, osy hatty jazdyq. Hardaiym, taupyqty, abyroily, ǧūmyryŋyzdy tılep hat jazuşy, aǧaŋyz İbrahim Qūnanbaiūly dep bılesız.
Taǧy da köp-köp sälem.
1866 jylynda, 8 mart.
Almahan MŪHAMETQALİQYZY
