Otbasy – jeke adam ömırınıŋ mänı ǧana emes, ūlt ömırınıŋ dirijerı bolar memlekettılıktıŋ ırgetasy da. Būlai deitın sebebımız, adamnyŋ tūlǧaǧa, onyŋ öz kezegınde dara tūlǧaǧa ainalu ısınde otbasy qūndylyǧynyŋ negızgı röl atqaratyndyǧy sözsız. 2013 jyly Prezident jarlyǧymen qyrküiek aiynyŋ ekınşı jeksenbısı «Otbasy künı» bolyp belgılendı. Onyŋ maqsaty – otbasylyq qūndylyqtardy nyǧaitu. Jyldar ötken saiyn adam balasy örkeniet jalyna jarmasa tüskenımen, adam ömırınıŋ sänın keltırıp mändı qylatyn ruhani qūndylyqtardan (ūlttyq – avtor) ajyrap bara jatqan sekıldı. Jahandanu dep atalatyn älemdık qūbylys qarmaǧyna ılıksek te, ūlttyq bet-beinemızdı saqtau basty maqsat bolyp otyrǧan taŋda otbasy qūndylyqtaryna memlekettık deŋgeide erekşe yqylas qoiudyŋ mänın ūǧynamyz.
Otbasynan jaman men jaqsyny aiyryp ösken tärbielı jannyŋ memleket üşın baǧa jetpes bailyq ekendıgı de dausyz. Meiırımdılık pen qaiyrymdylyq sekıldı adami qasietterdı bala boiyna sıŋıru otbasynda jüzege asatyn qasiet. Meiırımdı jan – qoǧamǧa qaiyrymyn tögetın tūlǧa. Iаǧni, özgege jaqsylyq jasau qolynan keletın adam.
Ata-babalarymyz, olardyŋ közın körıp ösken asyldyŋ synyǧy bolǧan äkelerımız ben äjelerımız ūlttyŋ qauıpsızdıgın qorǧauǧa zor üles sıŋırgen jandar desek te, artyq aitpaǧan bolar edık. Öitkenı, olar özderınıŋ sanaly ǧūmyryn, bar küş-quatyn ūrpaǧynyŋ estı adam bolyp ösuıne arnady. Özderınıŋ qaraqan bastarynyŋ qamyn küittemei, keiıngı ūrpaǧynyŋ tärbielı ärı ata-babasynyŋ ısıne betı qyzarmauynyŋ qamy üşın ar tazalyǧyn bärınen de joǧary qoidy. Ūrpaǧyn da ar tazalyǧymen tärbieleuge erekşe män berdı (Sözımızge osy maǧynadaǧy etnologiialyq mänı biık maqal-mätelder, danalyq sözder dälel bola alady). Sondyqtan da, darhan baitaq dalamyzdy atüstınde jürıp, naizanyŋ ūşymen ǧana qorǧap, keiıngı ūrpaqqa amanattap ketken ruhty ıs tüzu tärbienıŋ jemısı bolsa kerek-tı. Ata-ana balany el men jerdı qasterleuge tärbielegen. El men jerdı qadırlei bılgen sana batyrlyq ruhty oiatqan.
Sonymen, eldık sananyŋ ūiytqysy – şaŋyraǧy şaiqalmaǧan otbasy. Qazaq balasy şaŋyraqty qadırlep, qasterlei bılgen. Şaŋyraq iesı bükıl otbasy ömırıne ūiytqy bolǧan. Şaŋyraq kielı sanalǧandyqtan, onyŋ iesı er azamat ta erekşe qūrmettelıp, kielı sanalǧan.
Töl tarihymyzǧa baiyppen zer salyp, bala boiynan batyrlyq ruhty oiatuǧa sebepker bolǧan otbasy qūndylyǧyn zerdelegende, äke fenomenı jıtı közge tüsedı. Otbasyndaǧy äkenıŋ rölı, ūrpaqty tärbieleudegı äkenıŋ orny, ūlttyŋ damu jolyndaǧy äkenıŋ qosqan ülesı tym erekşe. Sondyqtan da, qazaq «Äke – asqar taudai» degen danalyqty da qaldyrǧan. Asqar tau qandai biık bolsa, äke de asqar taudai ruhani biıktıkte bolǧan. Äke şaŋyraqtyŋ iesı, äielı men bala-şaǧasynyŋ qorǧany bolǧan beine retınde ūǧynylǧan. Qazaqta otbasy iesı, er-azamattan «bala-şaǧaŋ, mal-jan aman ba?» dep sūraityn bolǧan. «Äiel, bala» degen söz tırkesterı «bala-şaǧa» tüsınıgımen almastyrylyp, er azamattyŋ biıktıgın körsetken.
«Äke fenomenınıŋ mänı nede?» degen saual ärkımnıŋ kökeiınde tūratyndyǧy da anyq. Äke fenomenın qūraityn sipattar bır sözdılık, märttık, jomarttyq, qaiyrymdylyq, ädılettılık , adaldyq jäne t.b. qasiettermen şendesıp tūrady.
Äke boiyndaǧy qasiettı arttyratyn sapalar äkenıŋ bedelın qalyptastyryp, otbasy qūndylyǧyn eseleidı. Nätijesınde, äkenı airyqşa qūrmetteu sezımı bırte-bırte ädetke ainalyp, äkenı erekşe qūrmetteitın otbasylyq dästürdı ömırge äkeledı. Äkenıŋ aldynda qalai bolsa solai söilemeu, beiädep küle beru, äke aitqanyn tyŋdamau jäne osy tektes tūlǧalanuǧa jat qylyqtar bas kötermeidı. Qazaq danalyǧy: «äke tūryp, ūl söilegennen bez, şeşe tūryp, qyz söilegennen bez» dep ösiet etedı. Jatqylyqtar bolmaǧan jerde otbasy müşelerı arasynda jarastyq tamyryn jaiyp, äke fenomenı ömırge keledı. Äke tūlǧasyn qalyptastyru mäselesı, eŋ aldymen, er azamattyŋ özın qadırletuge bailanysty, sodan keiın, äieldıŋ er azamatty syilai bılu tärbiesıne, üşınşıden, ata-anasynyŋ perzentterın qalai tärbieleitındıkterıne qatysty aiqyndalady.
Er azamat tektılıgımen özın qadırlete bılgen edı. Nätijesınde, er azamattyŋ tektılık deŋgeiı qalyptasyp, halyq ta tektılene tüstı. Otbasynyŋ qorǧany bola bılgen adam Otanǧa da qorǧan bolatyndyǧy aqiqat. Öitkenı, qazaqy sananyŋ tūtastyǧy būzylmaǧan zamanda söz qūdıretımen ūrpaqty tärbielegen uaqytta er bala men qyz balanyŋ atyna zatyna sai bolyp ösuı zaŋdylyq edı. Qazaqy otbasynda er azamat märtebesınıŋ joǧary bolǧandyǧy ömır zaŋdylyǧynan tuyndady. Er men äieldıŋ tabiǧatyna qarai olardyŋ qoǧamdaǧy äleumettık märtebelerı anyqtaldy. Būl tūsta oqyrman osy aitqanymyzdyŋ mänıne aqyl közımen qarauy tiıs. Olaityn deitınımız, köpşılık äiel märtebesın ermen teŋestırıp, joqtan özgege dau şyǧaryp jatady. Mäsele teŋestırude emes, basty problema er men äieldıŋ jaratylysyna orai anyqtalatyn aluan türlı qyzmetterınde. Sony aqylmen oilanyp, ömır tärtıbı men ötken tarihymyzǧa jıtı közqaraspen qaraǧanda ǧana şynaiy ömırge jarasqan şyndyq kelbetı körınedı. Ata-ana er balasy men qyz balasyn eşqaşan alalamaidy. Alaida, olar erjetıp, otbasy qūrǧan uaqyttaǧy ömır talaby basqa. Qyz bala ana beinesıne enıp qana qoimai, ony atqara aluy tiıs, al er bala äke rölın asqar taudai biıktıkpen oryndai bıluı tiıs. Sondai qyzmetterdı atqaruǧa daiyn bolmaǧan jaǧdaida üi-ışınıŋ şyrqyn būzatyn janjal tuyndaidy.
Bız qazırgı taŋda «er adam märtebesı» degen sözdıŋ maǧynasyn jete tüsınemız be?! Jete tüsınbeitın siiaqtymyz. Sebebı, BAQ betterınde bolsyn, kündelıktı ömırde bolsyn er adam, er azamat sözderınıŋ ornyna «erkek» sözı tym jiı qoldanylady. Japy, bızdıŋ qoǧamda öz mänınde jete qoldanbaityn «terminder» sany artyp barady. Oǧan bırǧana mysal, «beşbarmaq» sözı. Ūltymyzdyŋ san ǧasyrlardan bergı tärbiesıne syzat tüsıretın osyndai tüsınıkterdı oŋdy-soldy qoldanu tym qauıptı. Ärıden tüsıngen adamǧa, Ahmet Baitūrsynūly dananyŋ: er ornynda erkek qaldy, köleŋkede ürkek qaldy degen zary köp jäittıŋ mänın ūǧyndyryp tūr.
Patşalyq, keŋestık Reseige kögendeulı bolǧan zar zamandarda er adam märtebesı qūrmetteluı men äiel adamnyŋ otbasynyŋ ūiytqysy bolar rölderı «patriarhaldyq tärbie» retınde terıs ūǧyndyrylyp, ǧasyrlar qoinauynan kele jatqan äleumettık qūrylym terıs tüsındırıldı.
Qazırgı jahandanu zamanynda ūlttyq dästürdıŋ ūlttyq meiramdarda ǧana eskerılıp, otbasy qūndylyǧynyŋ europalyq tüsınıkpen zerdelengen uaqytynda äke fenomenı men ana beinesı özındık kelbetınen ajyrai bastady. Er azamatty, anany qadırleu ısıne qatysty köptegen mäseleler de bas köterude. Şäkärım ǧūlama jazǧandai: özıŋdı kımge syilatyp, özıŋ kımdı syilaisyŋ? Şyndyǧynda, da özıŋdı özgelerdıŋ syilauy üşın özıŋ qadırlı boluyŋ kereksıŋ, al özınıŋ qadırın bılmeitın adam kımdı syilap qaryq qylady? Özın syilaǧan adam qana özgelerge özındei közqaras qalyptastyra alady. Özın syilau degenımız dūrys jüru, dūrys söileu, dūrys külu jäne taǧy taǧylar, bır sözben aitqanda, äleumettık märtebeŋe sai bolu.
Er azamat bedelınıŋ joǧary boluyna tūrmys sänı yqpal ettı. Al, tūrmystan sän ketken uaqytta er azamat bedelı de özınıŋ tüpkı mänınen aiyryla bastady. Osy bır halyq mınezınde bolǧan özgerıstı tarqata aita ketsek. Adam sanasyna tūrmys salttyŋ yqpal etetındıgı sözsız. Er azamat otbasynyŋ asyrauşysy qyzmetın tolyq mände atqara alǧan jaǧdaida ǧana otbasy bilıgıne tolyqtai qol jetkızedı. Būl jerde bilık mäselesıne ūlttyq sana tūrǧysynan qaraǧanymyz da jön. Otbasy bilıgı dep otyrǧanymyz er azamattyŋ äiel men bala tärbiesıne oŋ yqpal etuge qadam basqyzatyn qylyqtary. Bilık jön körsetıp tüzu basşylyq jasai alǧan adamnyŋ qolyna jinaqtalady dep aitsaq, qatelespegen bolar edık. Qazaq halqynda «äieldı – bastan, balany – jastan» degen danalyqtyŋ astarynda tärbie quaty jatyr. Tüsıngen adamǧa äiel boludyŋ özgeşe ömır mektebı ekendıgı belgılı. Sebebı, äieldıŋ atqaratyn erekşe ömırlık mänı joǧary qyzmetı san ūrpaqqa jemıs beredı. Ony tarih jüzı däleldep otyr. Qyz balanyŋ öz üiındegı tärbiesı jat jūrtqa barǧanda onyŋ odan arǧy ömırıne baǧyt bolǧanymen, äieldık mındettı dūrys atqaruy, barǧan jerınıŋ üiretuıne ärı özınıŋ üirenemın degen yqylas nietıne de täueldı. Būl ekı jaqqa da täueldı mäsele. Üiretuşı men üirenuşınıŋ ekı jaqty qarym-qatynasy jemıstı bolǧanda ǧana eldık sanaǧa ūiytqy bolar otbasy qalyptasady. Ata men ene mektebı jaŋa tüsken kelınge ömır mektebı ekendıgı ras. Sol ömır mektebıne ikemdelgen jan ǧana az jyldan soŋ sol äulettıŋ bedeldı müşesıne ainalyp, aqyrynda, aqylşy ana keipıne ene beredı. Söitıp, özıne deiıngı äjeler institutynyŋ jalǧastyruşy buynyna ainalady. Ärine, bügınde osy bır ömırlık mäsele özınıŋ alǧaşqy mänınen ajyrap qaldy. Ökınışke qarai, qazaq otbasylary arasynan ata-anasyn qarttar üiıne tastap ketu jäne t.b. basqa adam aitqysyz teksızdık ıster de jiı kezdesude. Būl degenımız, el ışıne engen tasbauyr qylyq, naǧyz tragediia. Qasırettıŋ eŋ ülkenı aqiqattan adasu. Aqiqattan adasqan adam qūdaidy tanudan qalyp, qūdaidan qoryqpaityndar qataryn arttyrady. «Qūdaidan qoryqpaǧannan qoryq» degen maqal sözımızge dälel. Al, mūsylman dını ata-anany qūrmetteuge erekşe män beredı.
Qazaq tarihyna üŋılgende atalar men äjeler institutynyŋ ūrpaq tärbiesınde salmaqty oryndy ielengendıgın zerdeleimız. Ata men äje danalyǧy balanyŋ ömırge beiımdı boluǧa jeteleitın edı. Sonymen, adamnyŋ qoǧamnan özıne tiesılı oryndy ielenu ısı tüzu tärbie quatyna qatysty anyqtalmaq-şy. Qoǧamǧa sıŋısu degenımız özgelerdı özıŋdei qūrmettei bılu. Būlai deitın sebebımız, ömır mektebınen ötu mäselesı adam boiynda qalyptasatyn adami sapalarǧa bailauly.
Balany tüzu tärbieleu tektılık qalpy ekendıgı aqiqat. Tüzu tärbie alǧan adam – imandy adam. Qazaqtyŋ dästürlı qoǧamynda balaǧa, eŋ aldymen, dıni bılım berılgen edı. Alaş ziialylarynyŋ barlyǧy işan, moldalardan bılım alǧan jandar. Dıni bılım arqyly ömırdıŋ mänı ūǧyndyryldy, ömır aqiqaty tüsındırıldı. Qazaqtyŋ mūsylmanşylyǧy Arystan bap, İassaui danalardyŋ jolymen sürlengen imandylyqqa negızdelgen edı. Ūlttyq dästür islam qaǧidalaryna qaişy kelmegendıkten de, mūsylmanşylyq tūtqasymen qabysqan edı. Qazaq bolmysynyŋ alǧyrlyǧy, ömır aqiqatyn ūǧynǧan bılımı men bılıgı el süigış tūlǧalardy qalyptastyruǧa negız boldy.
Sonymen, tüzu tärbie adamdy kemeldendırıp, daralyq iesıne ainaldyrady. Tüzu tärbielı adam toǧyşarlyqtan ada bolyp, jūrtyna adal qyzmet etedı. Adaldyq degenımız – adamnyŋ bükıl ǧūmyrynda baǧyttauşy röl atqaratyn ruhani qūndylyq. Adaldyq ana sütımen daridy. Adaldyq kategoriiasynyŋ teoriialyq jäne praktikalyq qyrlaryn taldau öte maŋyzdy ärı tym özektı de. Olai deitın sebebımız, adaldyq bolmaǧan jerde tüzu otbasy, memlekettılık ırgetasy berık qalanbaidy. Sondyqtan da, örımtal jasty adaldyq qalyppen tärbieleu memlekettılık, jūrt bolyp jūmyla atqaratyn ıs. Jūrtyna adaldyq eŋ aldymen otbasyna degen janaşyrlyqtan, tärbielı qalyptan örıs alatyndyǧyn da eskeruımız şart. «Jaqynyŋdy jattai syila» degen qazaq danalyǧy da bar.
Ömırdı ūǧyndyratyn keŋ tüsınıkter. Tüsınıgı keŋ adamnyŋ qoǧamǧa igılıgı de köp tiedı. Qazaq dalasynda är tüsınık özınıŋ maǧynasymen qoldanylǧan. Mäselen, er azamat ūǧymy otbasynyŋ qorǧany, eldıŋ panasy bolar tūlǧaǧa arnalyp aitylǧan. Ökınışke orai, ötken ǧasyrlarda qazaq ūlty moinyna artylǧan otarşylyq qamytynan şyǧa almai, küşı jetpegendıkten küştınıŋ älımjettıgıne amalsyz könıp, könbıstıŋ künın keşe bastady. Buyrqanyp būlqynǧan ūlttyq sana aqyryndap bulyqqan küiı därmensızdıktıŋ küiın keştı. Tūrmystyŋ tepkısınde qalǧan ūlttyq ruh, kün körıs, bala-şaǧa qamyn küitteu ısınen asa almady. Bır qaraǧanda, adaldyqpen bala-şaǧanyŋ qamyn oilaudyŋ özı ūlttyq sananyŋ aiqyn bır körınısı, estılık kelbetı. Estı adam ūrpaǧynyŋ qamyn oilap, eldık sanaǧa qyzmet etedı. Qazaq tarihyndaǧy Batyrlyq ruhtyŋ ülgısı ata-baba-äke tärbiesınen bastau alǧandyǧy şyndyq. Ahmet Baitūrsynūly «elde joq ruh aqyn sözınde qaidan bolsyn» degendei, elde ruh bolu üşın otbasy müşelerınıŋ boiynda ruh bolu kerek. Qazaq danalyǧy aitqandai, «Ūiada ne körseŋ ūşqanda sony ılersıŋ».
Sonymen, otbasy qūndylyǧyn saqtau ärı ony keiıngı ūrpaqqa amanattau qazaq örkenietınıŋ temırqazyǧy bolyp tabylady.
Qūralai SÄRSEMBİNA,
tarih ǧylymynyŋ kandidaty, L. Gumilev atyndaǧy EŪU dosentı
