Jer jahandaǧy ärbır halyq özınıŋ ötkenın keiıngı ūrpaqqa jetkızu üşın közınıŋ qaraşyǧyndai saqtaityny – zaŋdylyq. Özgeler siiaqty bız de ötken tarihymyzǧa köz jügırte otyryp, bolaşaqqa bastar baǧyt-baǧdar jasaimyz. Būl öz tarihymyzdyŋ özındık bolmysymen älemge äigılı boluyna mümkındık beredı.
Elımızdıŋ baǧa jetpes mädeni qūndylyǧyn saqtap otyrǧan Ortalyq memlekettık kino-fotoqūjattar jäne dybys jazbalar arhivı 80 jyl ışınde aluan türlı özgerısterdı bastan keşe otyryp, qalyptasu, ösu däuırınen öttı. Bügınde respublika tarihyna qatysty fotolar men video, kino jäne dybys jazbalar jinaqtalǧan bıregei ortalyqqa ainaldy. Öz zamanynyŋ ünın közben körsetıp, qūlaqpen tyŋdauǧa mümkındık beretın bıregei qūjattardy ızdeuşıler de, zertteuşıler de jyl saiyn köbeiıp keledı. Arhiv qorynda saqtauly tūrǧan eskı videolar keiıngı derektı filmderdıŋ qūndy bölıgıne ainalsa, aluan türlı tarihi fotosuretter könenıŋ közın qaita jaŋǧyrtqan fotoalbomdar men kündelıktı aqparat qūraldarynyŋ betınen körınıs tauyp keledı. Tarihi tūlǧalardyŋ öz dauysy radio tyŋdarmandar üşın selt etkızer düniege ainaldy.
Ūlttyq qūndylyqtarymyzdy saqtau mäselesı, onyŋ ışınde mädeniet, ǧylym jäne memleket qairatkerlerınıŋ dauysyn, beinesın saqtau – arhiv üşın ärdaiym maŋyzdy mäsele.
Arhiv 1943 jyly qūryldy. Sodan berı qorynda audiovizualdy – kino-foto-fonoqūjattar – memleketımızdıŋ tarihy jinaqtalǧan respublikadaǧy mamandandyrylǧan bırden-bır arhivtık mekeme sanalady. Arhiv qorynda Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq arhiv qory qūramyna kıretın jarty millionǧa juyq asa sirek audiovizualdy qūjattar bar. Būl – 1925 jyldan bastap bügıngı künge deiıngı arhivtık kinohronika kadrlary, HIH ǧasyrdan bastap osy künge deiıngı fotoqūjattar, 30-jyldardyŋ orta tūsynan bastalatyn dauys jazbalary (grammafon plastinkalary) men 50-jyldardan bastalatyn magnittı taspalar. Qazaqstannyŋ dästürlı muzyka önerı ökılderınıŋ (Ämıre Qaşaubaevtyŋ dauysynan bastap), äigılı änşılerdıŋ, kompozitorlardyŋ, aqyndardyŋ, jazuşylardyŋ dauysy arhivte asa yjdahatpen saqtauly tūr. Mäselen, qorymyzda Räbiǧa Esımjanovanyŋ (1956-1986) jiyrma dana dauys jazbasy esebı saqtalǧan. Onyŋ ışınde özınıŋ şyǧarmaşylyǧy turasynda aitqany (1986) bar, aty aŋyzǧa ainalǧan Şäken Aimanovtyŋ arhivtık kinohronikalarynyŋ alpys dana esebı bar, A.Sembinnıŋ öz dauysymen jazylǧan ekı dana fonoqūjat esebı saqtalǧan.
Skripkaşy A.Tolǧanbaevtyŋ jazbalary, bır kezderı belgılı jurnalist İ.M.Savvin memlekettık saqtauǧa ötkızgen estelıkterı qorymyzda tūr. Arhiv qoryndaǧy qūjattar jönındegı aqparatty www.kfdz.kz saitynan oŋai tabuǧa bolady.
Qorymyzdaǧy körnektı fotoşeber, Pavlodar men Ertıs öŋırınıŋ şejıresın suret betınde beinelegen D.P.Bagaevtyŋ äinektı negativter toptamasy – asa qūndy qūjattarymyz. Onyŋ är jūmysyna qarap ömır iırımderın, quanyş pen qaiǧyny sezuge bolady. Atap aitsaq, Tavoljan kölındegı tūz öndıru, qol diırmenı janyndaǧy balalar, besık basyndaǧy ana, aqsaqaldar, äielderdıŋ alaşa daiyndau sätı t.b.
Arhiv qory Ekınşı düniejüzılık soǧys kezeŋın beinelegen fotoqūjattarǧa da asa bai. Suretter soǧystyŋ bırınşı künınen bastap, Jeŋıske deiıngı barlyq oqiǧalardy qamtyǧan.
Mäselen, qorymyzda Ekınşı düniejüzılık soǧysta eren erlıgımen közge tüsken, beibıt künde oqşau pıkırlerımen el jadynda qalǧan batyr Bauyrjan Momyşūlynyŋ fotoqūjattary saqtalǧan. Sol kezde-aq aty şyǧa bastaǧan batyr elden jetken syilyqty maidan ötınde jürıp kütıp alǧany beinelengen kinoqūjat ta saqtauly.
Mūnan özge Baukeŋnıŋ dauysy jazylǧan taspalar – bır töbe. 1961-1975 jyldar aralyǧyndaǧy türlı ıs-şaralardaǧy söilegen sözderı taspaǧa tüsken.
Äitse de tarihymyzdy beineleitın fotoqūjattar tügel jinaqtaldy deuge erte. Mäselen, qazaq jerınıŋ tarihy men mädenietınen habar beretın qūndy jädıgerlerge arnalǧan fotosuretterdıŋ köpşılıgı Reseidıŋ Sankt-Peterburg qalasyndaǧy Orys geografiialyq qoǧamynda tūr. 18-ǧasyrdyŋ soŋy men 19-ǧasyrda qazaq dalasynda da belsendı jūmys jürgızgen būl ūiymǧa Şoqan Uälihanov, Ybyrai Altynsarin, Mūhamed Salyq Babajanov sekıldı taǧy da basqa qazaq oqyǧandary müşe bolǧany, osy qoǧam basylymdaryna tanymdyq materialdar jazyp tūrǧany belgılı jait. 1845 jyly būl ūiymdy qūrǧan 17 qūryltaişynyŋ jeteuı qazaq dalasyn zerttegenı de nazar audararlyq. Olardyŋ Sıbır jäne Qazaqstan men Ortalyq Aziiaǧa ūiymdastyrǧan ekspedisiialary köp mälımet jinaǧany anyq. 1951 jyldan bastap Orys geografiia qoǧamynyŋ Orynbor, Batys Sibir, Semei, Türkıstan bölimşeleri jūmys ıstedı. Mıne, osy jūmystyŋ bärı, ärine, tekke ketken joq. Qazır Orys geografiialyq arhivınde tūrǧan fotosuretter – osynau zertteulerdıŋ jemısı.
Elımızde bırneşe jyl qatarynan jüzege asyrylǧan «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasynyŋ basty baǧyttarynyŋ bırı – şetelderdegı qazaq derekterın jinastyru boldy. Osy maqsatta talai qūndy dünielerdıŋ köşırmesı elge qaitaryldy. Qazırgı uaqyttta zertteuşıler mūndai qūjattarmen Qazaqstanda otyryp tanysa alady. Osyǧan orai, şetelde jatqan fotosuretterdıŋ köşırmesın älı de jinaqtai tüsu – aldaǧy mındetterdıŋ bırı.
Būl salada bırneşe jyldan berı jürgendıkten, Qazaqstanǧa qatysy bar fotosuretter jariialanǧan basylymdar men özge de tarihi derekterdegı fotolar nazarymyzdan tys qalmaidy. Osy oraida Qazaqstan tarihyn zertteuşı ǧalymdar Orys geografiialyq qoǧamynyŋ fotosuretterın paidalanyp jürgenın aita ketu kerek. Mäselen, 2009 jyly jariialanǧan «Qazaqstan tarihy men mädenietınıŋ ülken atlasy» dep atalatyn jinaqty şyǧarǧan belgılı kompaniianyŋ baspa ortalyǧy joǧaryda atalǧan Orys geografiialyq qoǧamynyŋ fotosuretterımen köp jūmys ıstegenı baiqalady. Būl, ärine, elımızdıŋ fotoşejıresın baiytuǧa qosylǧan qomaqty üles.
Arhivte saqtauly tūrǧan video kontent arasynan saiasi-ekonomikalyq mäselelerden özge mädeni ömırdıŋ de köptegen qūndy jädıgerlerı bar. Sonyŋ bırı – 1925-29 jyldar aralyǧynda Qazaq KSR-ınıŋ astanasy bolǧan Qyzylorda qalasynyŋ astanaǧa ainalǧan kezde tüsırılgen dybyssyz şaǧyn videosy. Videoda jergılıktı tūrǧyndardyŋ balşyq ilep, kesek qūiyp, qarapaiym eŋbek qūraldarymen jaŋa astana qūrylystaryn salyp jatqany beinelengen.
Arhivtı aqtara berse, osyndai köptegen şaǧyn derektı materialdardy jiı kezdestıruge bolady. Onyŋ bärın tarihi jäne mädeni ainalymǧa engızu, köpşılık igılıgıne ainaldyru – uaqyt enşısı. Ärine, kinofotoqūjattar men dybys jazbalar ortalyǧynyŋ osy uaqytqa deiın atqarǧan jūmysy ūşan-teŋız. Äitse de uaqyt alǧa jyljyǧan saiyn, köpşılık sūranysy da özgere bastaityny baiqalady. Būl tūrǧyda arhiv materialdarynyŋ osy zamanǧa sai sifrlyq qūraldarǧa köşırıluı bır beles bolǧanyn aita ketu kerek. Sarǧaiǧan foto, videoderekterdı aqtaryp otyrmai, kerek qūjatty kompiuter arqyly dereu körıp tapsyrys beru mümkındıgı – zertteuşılerge zor mümkındık.
Alaida arhivtıŋ mümkındıgı men äleuetı qazırgıden äldeqaida zor. Osy tūrǧyda, keleşekte arhivtıŋ saityn barynşa tiımdı paidalanu qajettılı tuatyny baiqalady. Öitkenı bızdıŋ arhivten alǧan dünielerdıŋ türlı aqparat qūraldary öz saittaryna şyǧaryp, köpşılık nazaryn audara bastaǧanyn körıp otyrmyz. Ärı bızge keletın kei zertteuşılerdıŋ tılegı de osyǧan ūqsas. Olar arhiv materialdarynyŋ arhivtıŋ öz saitynda köbırek jäne jiırek şyqqanyn qalaidy. Arhiv saityna sılteme jasap, öz saitymyzǧa şyǧarsaq ta bolady dep pıkır aituşylar bar. Mūndai qadam arhiv jūmysyn körnekı körsetuge, eŋ bastysy, arhivtegı materialdarmen jūrtşylyqty köbırek tanystyruǧa äldeqaida mümkındık beretınıne senımım mol.
Ras, tarihymyzda negızgı mäseleler aitarlyqtai qarastyrylǧany sekıldı, negızgı tarihi oqiǧalarǧa bailanysty fotosuretter de köpşılıkke jariialandy. Ädette, köpşılık bıletın köne suretter de solar. Alaida tarih tek ırı oqiǧalardan tūrmaidy, ırı oqiǧalardy aşa tüsetın janama, qosalqy derekter de jetkılıktı. Fotoqorymyzda zertteuşısın kütıp tūrǧan ondai janama derekter de barşylyq. Bız käsıbi zertteuşıler ǧana emes äuesqoi ızdenuşılerdıŋ de, būqaralyq aqparat qūraldary ökılderınıŋ de video jäne fotosurettermen köbırek jūmys ıstep, jalpy köpşılıkke köbırek jetkızgenın qalaimyz.
Mysaly, belgılı basylym tılşısı bızdıŋ arhivımızge tapsyrys berıp, 1970 jyldardaǧy aitys turaly videony basylym saitynda jariialady. Keiın ony äleumettık jelı arqyly ärı qarai taratty. Sonyŋ nätijesınde arada bır ai ötkende Batys Qazaqstan oblysynan zertteuşılerdıŋ bırı öz öŋırınde būryn tanymal bolǧan aitys aqynynyŋ videobeinesın körıp, süiınşıletıp jazǧanyn kördık. Sol sekıldı taǧy bır videodan būrynǧy Taldyqorǧan oblysynyŋ belgılı aitys aqynyn ūrpaqtary tauyp, qatty quanǧany belgılı boldy. Bızdıŋşe arhiv fotoqorynda jatqan talai fotosuret jeke otbasynyŋ ǧana emes, älı talai tarihi sättıŋ kuägerı bolyp ǧylymi ainalymǧa enedı. Tek köbırek zerttep, qoldaǧy qazynany paidalana bılsek bolǧany.
Jyl saiyn arhiv qory mamandaryna 3 myŋnan astam qūjat kelıp tüsedı. Taqyryptyq, genealogiialyq sūranystardyŋ artuyna bailanysty olardyŋ sūranysyn qanaǧattandyru üşın arhiv özınıŋ qyzmet körsetu spektrın keŋeitude. Qazırgı uaqytta arhiv qorynyŋ 80% qaita qalpyna keltırılıp, saqtalyp, zamanaui tasyǧyştarǧa auystyryldy. Qoljetımdılıktı arttyru maqsatynda sandyq jüiege köşu jūmystary qarqyndy jürgızılıp keledı. Jyl saiyn 5 myŋǧa juyq kinofotoqūjattar men dybys jazbalary sifrlyq formatqa köşırıledı. Būl – öte ülken, auqymdy jūmys. Arhivımızge kelıp ızdenuşılerdıŋ qatary jyldan-jylǧa artyp otyr. Oǧan ǧalymdardyŋ jazyp jatqan monografiialary, maqalalary, ǧylymi-tanymdyq negızdegı kıtaptary, magistrlık jäne doktorlyq dissertasiialar dälel bola alady. Arhivtıŋ oqu zalynda TMD elderımen qatar, şeteldık jäne otandyq ǧalymdar, ziialy qauym ökılderı kündelıktı kelıp, öz taqyryptaryna säikes jūmystaryn ısteidı.
Būdan bölek, arhiv ūjymy jurnalisterden, ǧalymdardan, ölketanuşylardan, rejisser-dokumentalisterden, operatorlar men dybys operatorlardan, ǧylym jäne mädeniet qairatkerlerınen, ardagerler men olardyŋ otbasylarynan jeke qūjattardy (fotoalbomdar, fotolar, otbasylyq videolar, jazbanyŋ kez kelgen türı) memlekettık saqtauǧa ötkızudı ärdaiym ötınıp keledı.
Osy ortaq ıste bızge kömekterıŋız qajet. Ūlttyq qūndylyqtarymyzdy, tarihi häm mädeni jauharlarymyzdy saqtau – ärbırımızdıŋ boryşymyz.
Örkeniettı elderdıŋ bärınde şyǧarmaşylyq ūiymdar men arhivterdıŋ qyzmetın retteitın zaŋ jūmys ısteidı. Būl – «Mındettı ekzempliar turaly» zaŋ. Būl zaŋ boiynşa tele-radio efirden şyqqan mädeni jäne tarihi qūndylyq sanalatyn barlyq habarlar – ǧylymi-tanymdyq, dokumentaldy, publisistikalyq filmder, maqalalar, monografiialar, özge de jariialanymdar, onyŋ ışınde körkem jäne muzykaldy dybys jazbalary Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq arhiv qory qūramyna kıretın arhivke mındettı türde ötkızıledı. Jaqynda mūndai zaŋdy bız de qabyldadyq. Osy zaŋnyŋ arqasynda qorymyzdyŋ taǧy da baii tüserı anyq.
Endıgı jerde ata-babalarymyzdan qalǧan mädeni mūralardy qasterlep, arhiv qyzmetınıŋ bedelın kötere otyryp, keiıngı ūrpaqty tarihtan jaqsy habardar ete alsaq, bolaşaq ūrpaqtyŋ eljandylyǧy arta tüserı sözsız. Arhiv – ūlttyq tarih pen ūlttyq ruhty küşeituşı, ūlttyq sanany qalyptastyruşy röl atqarady. Sondyqtan, Ortalyq memlekettık kino-fotoqūjattar men dybys jazbalar arhivı ūlttyq tarihtyŋ tärbielık mänın keiıngı ūrpaqqa mūra etıp qaldyru jolynda aianbai ter töge beredı!
Eŋlık TOLYQBAEVA,
QR Ortalyq memlekettık kino-fotoqūjattar
men dybys jazbalar arhivınıŋ bölım jetekşısı
