20 qazan künı Prezident Qasym-Jomart Toqaev Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Maǧzūm Myrzaǧalievtı qabyldady. Kezdesude Maǧzūm Myrzaǧaliev Prezidentke Ekologiia kodeksınıŋ Mäjılıste qaralyp jatqanyn baiandap, su resurstarynyŋ jaǧdaiy turaly mälımet berdı. Memleket basşysy atalǧan qūjatqa oŋ baǧa berıp, elımızdegı ekologiialyq jaǧdaidy jaqsartuǧa baǧyttalǧan jaŋalyqtardy atap öttı. Sonymen qatar Prezident sudy tiımdı paidalanu qajettıgıne nazar audardy.
Qazaqstan – jerı keŋ, jan sany az memleket bolǧanymen, su bailyǧy tapşy elderdıŋ bırı. Derekterge süiensek, elımızdegı tūşy sudyŋ qory 539 mlrd tekşe metrdı qūraidy. Mūnyŋ 101 mlrd tekşe metrı özenderge tiesılı. Al ol özenderdıŋ 19 paiyzy – Qytaidan kelse, qalǧany Resei, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan elderıne tiesılı. Bylaişa aitqanda, Qazaqstandaǧy tūşy sudyŋ 45 paiyzyn basqa elderden keletın özender qūraidy. Būl – bükıl suymyzdyŋ teŋ jartysyna juyǧy şetelden keledı degen söz. Onyŋ üstıne soŋǧy kezderı Qytai elı Ertıstı būryp, Ilenı bögep alǧaly eldegı su mäselesı de ūlǧaia tüstı.
ERTISTIŊ ERNEUI TÖMENDEP BARADY
Soltüstık mūzdy mūhitqa qūiatyn Ob özenınıŋ sol jaq tarmaǧy sanalatyn Ertıs özenınıŋ basy Qytai men Moŋǧoliianyŋ şekarasyndaǧy Şegırtai jailauynan bastau alady. Özennıŋ jalpy ūzyndyǧy – 4248 şaqyrym.
Ertıske Qytai jerınde Qara Ertıs, Bala Ertıs, Qyran, Buyrşyn (Qom, Qanas, Sūmdairyq, Qara Airyq syndy tört özennen qūralǧan), Qaba (Alqabek, Bılezık syndy 7 özennen qūralǧan) özenderı qūiady. Al Qazaqstanda Ertıske qosylatyn Esıl, Tobyl, Būqtyrma, Alqabek, Naryn syndy 13 özen bar.
Soŋǧy jyldary Qytai batys öŋırdı igeru degen sebeppen Qazaqstanmen ırgeles jatqan Şynjaŋǧa ışkı Qytaidan halyqty köptep köşırıp, tyŋ igerıp, Şynjaŋnyŋ jer qoinauyndaǧy qazba bailyqtardy köptep aşuǧa kırıstı. Būl onsyz da su qainary az Şynjaŋnyŋ suǧa degen sūranysyn arttyra tüstı. Sonymen Qytai bilıgı Şynjaŋnan köptegen su bögenderın salyp, halyqaralyq trans özenderdıŋ arnasyn būra bastady. Sonyŋ bırı Qytaidyŋ Ertıs özenıne salǧan 635-qūrylysy. 20 milliard iuannan astam qarjy jūmsalǧan būl nysannyŋ jūmysy 1997 jyly bastalǧan. Köktoǧai audanynyŋ Qyzylqabaq öŋırındegı su qoimasy salynǧan jerdıŋ teŋız deŋgeiınen biıktıgı 635 metr bolǧandyqtan, qūrlystyŋ atyn «635-qūrylys» dep ataǧan. Qytai būl qūrylysty saluǧa 10 jyl uaqyt jūmsady. «Halyqaralyq şart boiynşa transşekaralyq özennıŋ 30 paiyzyn paidalanu qūqyǧymyz bar» dep syltauratatyn körşı el būl qūrylysty älı künge deiın qūpiia, jabyq ūstap keledı. Toǧandy, su qoimany fotoǧa, beinebaianǧa tüsırtpeidı. Äleumettık jelılerdıŋ özınde 635-qūrylys jaily jazu mülde şektelgen.
635-ynşy su qoimasynyŋ qima betınıŋ keŋdıgı – 20 metr, tereŋdıgı 12 metr (būdan da keŋ ärı tereŋ boluy mümkın) keletın ırı toǧan Köktoǧaidyŋ Düre auyly men Buryltoǧaidyŋ Qaramaǧai auylynyŋ ortasyndaǧy «Qorjyn köldıŋ» janynan ekıge aiyrylady. Onyŋ bır baǧyty jer üstımen Qaramaily qalasyna qarai ketse, endı bır baǧyty jer astymen, Qūbynyŋ Qūmy arqyly «500-su qoimasy» dep atalatyn Fukaŋ su qoimasyna jetkızıledı. Būl su qoimasy 4 million halqy bar Ürımjı qalasyn auyz sumen qamtamasyz etıp, Fukaŋ, U Jiiachüi, Sanjy qalalarynyŋ maŋyndaǧy köptegen atyzdardy suaruǧa paidalanylady. Soŋǧy jyldary Buryltoǧaidaǧy Ülıŋgır kölınıŋ suy da azaiǧan soŋ, Qytai Ertısten toǧan alyp, Ülıŋgır kölıne būrdy. Ertıske qūiatyn Buyrşyn özenınıŋ joǧarǧy bölıgınen Şūŋqyr su qoimasyn saldy. Endı Ertıstıŋ suyn Jemenei jerıne jetkızudıŋ, Qūmyl qalasyna aparudyŋ ülken josparyn jasap otyr. Demek «Qytai Ertıs özenınen jylyna 1 mlrd tekşe metr su alyp jatyr» degenımen su salasynyŋ mamandary būl körsetkış qazır jylyna 4,6 milliard tekşe metrden asyp ketkendıgın alǧa tartady.
Körşı el Ertıstı ǧana bögep otyrǧan joq, Qazaqstanǧa ötetın Ile dariiasyn da qas boiynan būryp aldy. Basy Tekes özenınen bastalyp, Künes, Qas, Ile özenderımen qosylyp, Qazaqstan aumaǧyna ötetın Ile dariiasy (jalpy ūzyndyǧy – 1236 şaqyrym, elımızdegı ūzyndyǧy – 815 şaqyrym) Balqaş kölıne qūiady. Balqaş kölıne jyl saiyn qūiylatyn 23,8 mlrd tekşe metr sudyŋ 17,4 mlrd tekşe metrı osy Ile özenınen keledı.
SÖZBŪIDAMEN SU MÄSELESI ŞEŞILMEIDI
Su mäselesıne bailanysty Qazaqstan Qytai tarapymen talai ret kelıssöz ötkızdı. Ekı el arasyndaǧy «Jan-jaqty strategiialyq serıktestıktı odan ärı tereŋdetu turaly» bırlesken deklarasiiany ıske asyru maqsatynda (2013 jylǧy qyrküiek) bırlesken komissiianyŋ 12-otyrysynda (2014 jylǧy qaraşa, Almaty) transşekaralyq özenderdıŋ suyn bölu turaly QR Ükımetı men QHR ükımetı arasyndaǧy kelısım jobasyn talqylaityn arnaiy jūmys toby da qūrylǧan. Atalǧan jūmys tobynyŋ jūmys ısteu erejesıne säikes otyrystar jylyna 2 ret ötkızıledı. Sodan berı ekı el arasynda 9 märte kelıssöz ötse de, BŪŪ-nyŋ 1992 jylǧy halyqaralyq kölder men transşekaralyq su közderın paidalanu men qorǧau turaly konvensiiasyna qosylmaǧan Qytai aiylyn jiiar emes, «Men ögız terısı talyspyn, sen būzau terısı şönjıksıŋ» degendei syŋai tanytyp, sözbūidamen sozyp keledı. Osy mäsele turaly jaqynda Qazaqstan Respublikasy ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgıne «Qytaidyŋ Ertıs suyn būryp aluyna bailanysty Ertıstıŋ erneuı tömendep bara jatqanyn eskertıp, Qazaqstan būl mäselenı şeşudıŋ jolyn qarastyryp jatyrma?» degen saual qoiǧan edık. Kütpegen jauap aldyq. «Ertıs özenınıŋ 70 paiyzdan astamy Qazaqstan aumaǧynda, 30 paiyzǧa jetpeitın bölıgı Qytai aumaǧynda qalyptasady. Ertıs özenımen keletın ortaşa ūzaq merzımdı su aǧyny 9500 mlrd tekşe metrdı qūraidy, soŋǧy 5 jylda būl körsetkış özgergen joq» delıngen ministrlıktıŋ jauabynda. Al ekologtar Qytaidyŋ özen suyn asa köp paidalanuy – Qazaqstan üşın apatty jaǧdai tudyruy mümkın dep dabyl qaqqanyna bıraz uaqyt boldy. Solardyŋ bırı ekolog Mels Eleusızov 2006 jyly «Azattyq radiosyna» bergen sūhbatynda «Qytai ekı özennen 15 paiyz su alsa da, onda Balqaş kölı jaŋa aralǧa ainalady. Ekologiialyq bosqyndar paida bolyp, bız mūnda ölı şöl dalaǧa ie bolamyz. Aldymyzda asa ülken apat bolady» deptı. Reseilık ekologtar da qazaqstandyq mamannyŋ būl aitqandarymen kelısedı. «Reseilık qorşaǧan ortany qorǧauşylar men bilık ökılderı Ertıs töŋıregındegı jaǧdaiǧa alaŋdauşylyqpen baqylau jürgızgen. Qazır de Reseige qūiylatyn sudyŋ kölemı ekı ese azaiǧan. Onyŋ saldary Qazaqstanǧa ǧana emes Reseige de tiıp jatyr» deidı Reseidıŋ ekologiialyq saiasat ortalyǧynyŋ prezidentı mındetın atqarǧan Aleksei Iаblokov osydan 10 jyl būrynǧy mälımdemesınde. Demek ötken 10 jylda Ertıstıŋ suy onan ärı azaiǧany aidan anyq. Alaida Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgınıŋ būl şyǧyndy esepke almai, «Ertıs suynyŋ 70 paiyzy Qazaqstanda qūralady» dep Qytaidan keletın ülken özendı bır qūlaq sudai elemei otyrǧanynyŋ sebebı bızge mülde tüsınıksız.
Ertıs suy azaia beretın bolsa, Qaraǧandy, Semei, Pavlodar, Ekıbastūz, Temırtau, Ortalyq Qazaqstannyŋ auylşaruaşylyǧyn sumen qamtamasyz etu qiynǧa soǧady. Onyŋ üstıne Balqaş – Alaköl su közınıŋ taǧdyry taǧy da Qytaiǧa bailanyp tūr. Balqaşqa qūiatyn özennıŋ teŋ jartysy Qytaidan keletının joǧaryda aittyq. Eger Ilenıŋ suy da kemi berse, Balqaş ta Araldyŋ küiın keşuı mümkın. Qazırdıŋ özınde Balqaş erıgen mūzdyqtardyŋ arqasynda tūr. Sondyqtan būl mäselelerdı şeşude Qazaqstan Reseimen bırlese otyryp, Qytaimen ortaq kelısımge keluı kerek. «Ol 30 paiyzǧa jetpeitın su» dep äste nemqūraily qarauǧa bolmaidy. Öitkenı su tapşylyǧy tek ekologiiaǧa ǧana emes, el ekonomikasyna da aitarlyqtai zardap äkelerı anyq.
SUARMALY JER AZ, ASTYQ TÜSIMI TÖMEN
Qazaqstannyŋ su resurstary öŋırler boiynşa ärkelkı ornalasqan. Mäselen, Şyǧys Qazaqstan oblysynda su mol bolsa, Maŋǧystauda su tapşy. Onyŋ üstıne el territoriiasynyŋ üşten ekısın şöl jäne şöleittı aimaqtar qūraidy. Ökınıştısı, betıne sory şyqqan, qūmdauyt jerler kölemı jyl ötken saiyn ūlǧaiuda. Onyŋ basty sebebı bırınşıden, tabiǧi faktor bolsa (ǧalamdyq jylynu), al ekınşı jaǧynan, adam faktorynan su qainarlary sualyp, qūnarly jer kölemı barǧan saiyn kemude. Mäselen, Atyrau oblysy Jylyoi audanyndaǧy Jem özenı joiylyp ketudıŋ aldynda tūr. Kezınde arnasynan asyp jatqan özen suy soŋǧy 3 jylda tartylyp qalǧan. Elımızde Jem siiaqty tartylyp ketken özender az emes, ärine.
Sudyŋ azdyǧy, jerdıŋ şöleittıgı auyl şaruaşylyǧyn örkendetuge de salqynyn tigızıp otyr. Elımızdegı 22,7 mln gektar egıstık jerdıŋ 2,224 million gektary ǧana suarmaly jer. Basym köp sandy egıs alqaptary qar men jaŋbyr suyna ǧana taianatyndyqtan, astyqtyŋ şyǧymy da tömen. Mäselen, Europa elderı är gektardan 60-70 sentnerge deiın astyq alsa, Qazaqstanda kerıp sozǧanda är gektardyŋ tüsımı 15-16 sentnerden aspaidy. Şetelderde qoldanylyp jatqan bürkıp suaru, jaŋbyrlatyp suaru, tamşylatyp suaru syndy osy zamandyq suaru tehnikalary elımızde jappai qoldanysqa engen joq. Qazaqstan Auyl şaruaşylyq ministrlıgınıŋ mälımetınşe, su ünemdeu tehnikasy qoldanylǧan suarmaly jerdıŋ kölemı ne bärı 210 myŋ gektar ǧana. Dästürlı suaru ädısı qoldanylatyn aumaq ta şamaly. Bylaişa aitqanda, Qazaqstannyŋ egın şaruaşylyǧynyŋ tüsımı älı künge deiın qar men jaŋbyrǧa täueldı. Onyŋ üstıne Keŋes odaǧy kezındegıdei, qysta atyzdarǧa qar toqtatyp, jerdıŋ dymqyldyǧyn arttyru ädısı de qoldanystan qalǧan. Jazǧytūrym erıgen qar sularyn jiyp alyp, paidalanu jūmysy da eskerılmeidı. Esesıne köktemde beibereket ketken su köptegen eldı mekenderdı şaiyp ketıp jatady. Bilık jyl saiyn tasqynnan saqtanu şaralaryn jasaǧanymen, qar suyna tospa jasap, tasqynnan saqtanyp, auyl şaruaşylyǧyn sulandyru syndy «Ekı jep bige şyǧatyn» täsıldı paidalanuǧa asyǧar emes. Qar suyn qoiyp, aǧyp jatqan özenderge su qoima salyp, auyl şaruaşylyǧyn sulandyru jūmysynyŋ aiaq alysy da sylbyr.
Su qoimasy demekşı, Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgınıŋ deregıne süiensek, qazırgı uaqytta Qazaqstanda 335 su qoimasy bar eken. Olardyŋ ışındegı ırılerı Būqtyrma, Ile, Şardara, Tobyl jäne Esıl özenderıne salynǧan. Sondai-aq elımızdıŋ agroönerkäsıptık keşenın damytudyŋ 2017-2021 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasy şeŋberınde su resurstaryn paidalanu tiımdılıgın arttyru maqsatynda 22 jaŋa su qoimasyn salu josparlanǧan. Atalǧan nysandar Aqtöbe, Almaty, Aqmola, Şyǧys Qazaqstan, Jambyl, Batys Qazaqstan, Qyzylorda jäne Türkıstan oblystarynda salynbaq. Būǧan 58 milliard teŋge jūmsalady dep mejelenude. Alaida endı qalǧan bır jyl ışınde 22 su qoimanyŋ tügel qoldanysqa berılmeitını tüsınıktı şarua. Demek sudan paidalanuǧa qatysty josparlar jasalǧanymen, qolǧa alynyp, qoldanysqa berılgenı şamaly. Sonymen qatar Qazaqstan Respublikasy Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgı Esıl özenınde «Esıl su rettegışın salu» jobasy boiynşa tehnikalyq-ekonomikalyq negızdeme äzırlep jatqan körınedı. Būl nysan ıske qosylsa, Aqmola oblysynda 25 myŋ gektar jer suarmaly alqapqa ainalyp qana qoimai, su tasqyny apatynyŋ şyǧynyn 50 paiyzǧa deiın azaituǧa jäne aldyn aluǧa ülken mümkındık beredı deidı mamandar. Bıraq onyŋ da qaşan qoldanysqa enetını jaily da naqty uaqyt şegı belgılenbegen sekıldı.
Elımız Ertıs özenınen de önımdı paidalana almai otyr. Jyldyq aǧynyn retteu jäne älektr energiiasyn alu üşın Būqtyrma, Öskemen, Şülbı bögenderı salynyp, Saryarqa aimaǧyndaǧy tabiǧi qorlardy igeru maqsatynda Ertıs-Qaraǧandy kanaly tartylǧany bolmasa, Ertıstıŋ suy älı künge deiın igerılmei jatyr. Tym qūryǧanda Ertıstıŋ jaǧasyndaǧy neşe myŋ gektar alqapty suarmaly jerge ainaldyru mäselesı kün tärtıbıne qoiylǧan joq.
SUDAN QAITARYM ALATYN KEZ KELDI
Qazaqstanda su ünemdeuge jäne sudan önım paidalanuǧa den qoiatyn mezgıl keldı. Ol üşın şetelden keletın özenderdıŋ joǧarǧy aǧysyn azaitpau üşın Qytai, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Resei elderımen teŋ tūrǧydan önımdı kelıssözder jürgızudıŋ mänı zor. Öitkenı Ertıs, Ile, Syrdariia siiaqty özenderdıŋ aǧysy azaisa, onyŋ dertın erteŋgı ūrpaq tartady. Onyŋ üstıne ırgeŋe salǧan su qoimasynyŋ eldıŋ qauıpsızdıgıne de qater ekenın Özbekstannyŋ Sardoba su qoimasynyŋ aǧytylyp ketkenı anyq aŋǧartty. Demek şekaralyq özenderdıŋ boiyna salynǧan bögeuler su tapşylyǧyna ǧana emes, halyqtyŋ bas amandyǧyna da qatysty ıs bolǧandyqtan, būl mäselege äste jeŋıl-jelpı qarauǧa bolmaidy.
P.S: Jaqynda BŪŪ «bügıngı taŋda älemde 1,4 milliard adam taza suǧa zäru. 2025 jylǧa qarai älem halqynyŋ 40 paiyzy üşın bır ūrttam taza su ülken mäselege ainalady» degen mälımet taratty. Mūhittan alys, Euraziia qūrlyǧynyŋ kındıgınde ornalasqan Qazaqstan üşın de su mäselesı asa özektı taqyryptyŋ bırı. Sondyqtan suarmaly jerlerdıŋ kölemın arttyru elımızdıŋ auyl şaruaşylyǧyn damytudaǧy jaŋa mümkındık ekenı belgılı. Suarmaly alqap molaisa, egın şaruaşylyǧymen qatar, mal şaruaşylyǧynyŋ damuyna da tyŋ serpın beredı. Egınnıŋ tüsımı artsa, bidai, nan baǧasynyŋ jyl saiynǧy qymbatauyn tejeidı. Sondyqtan auyl şaruaşylyǧyn damytu maqsatynda Qazaqstanda özen sularyn önımdı paidalanyp, su qoimalar salyp, su ünemdeu tehnikalaryn jappai qoldanysqa engızu kerek. Būl rette qūmdy şöldı jasyl alqapqa ainaldyrǧan İzrail elınıŋ tamşylatyp suaru tehnikasyn engızudıŋ tiımdılıgı orasan. Sondai-aq Qytaimen Ertıs, Ile töŋıregınde kelıssöz ötkızumen bırge olardyŋ da su ünemdeu, egıs alqaptaryn suarmaly atyzǧa ainaldyru barysyn, ädısın zerttegen dūrys. Irı qalalarda las sulardy tazartyp, qaita paidalanu mäselesıne de osy bastan kırısken abzal. Qūdyqty betaldy ärı taiaz qazyp, ösımdık suyn sarqyp paidalanudyŋ da jerdıŋ su qabatyn tömendete beretının erte eskergen jön. Öitkenı sudyŋ da sūrauy bar. XXI ǧasyrdyŋ eŋ qūndy tauary – su. Al susyz tırşılık tūl.
