Al jalǧa beruşılerdıŋ äreketı zaŋdy ma?
«Üiı joqtyŋ – küiı joq». Būl maqaldy bılmeitın adam kemde-kem. Äsırese, bala-şaǧasynyŋ auzynan jyryp, tyraştanyp jinaǧanymen, qysqa jıp kürmeuge kelmei, ömır boiy bır baspanaǧa qol jetkıze almai päter jaldap tūryp jatqan jandar būl sözdıŋ mänın jaqsy tüsınse kerek. Keiıngı kezde üilerın jalǧa beruşılerdıŋ aiy oŋynan tuyp jürgendıgın olar zar qaqsap aityp ta jür.
Sol jaǧalauda baǧa küiıp tūr
Moiyndau kerek, naryqtaǧy bügıngı jaldamaly päterge degen sūranystyŋ artuyna qymbatşylyq büiırden qysqan kezde ekı qolǧa bır kürek tappai, «erteŋımız ne bolady?» dep auyldan qalaǧa aǧylǧan jastardyŋ da qosyp otyrǧan ülesı az emes. Sondyqtan ırı megapolisterde artyq päterı barlardyŋ tükırıgı jerge tüspei tūr.
Jasyratyny joq, bas qalada jalǧa berıletın päterlerdıŋ köbı zaŋsyz tapsyrylady. Qazaqstan Respublikasynyŋ İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrlıgınıŋ mälımetı boiynşa, päterlerın jalǧa beretınderdıŋ 60-70 paiyzy salyq töleuden jaltarady eken. Iаǧni, jasyryn tabys tauyp, qaltalaryn qampityp otyr. Būǧan bırınşı ret eskertu jasalsa, ekınşı qaitara qūlaq aspaǧan jaǧdaida 15 ailyq eseptık körsetkışke deiın aiyppūl qarastyrylǧan.
Bıraq mūndai jazaǧa bola qymsynyp, ıs-äreketterın zaŋdastyryp jatqan adamdar neken-saiaq. Sebebı şaǧym tüspese, bıreudıŋ baspanasyna eşkımnıŋ tekseru jürgızuge qūqy joq ekenın olar jaqsy bıledı. Ekınşıden, tıptı prokurordyŋ sanksiiasynsyz polisiianyŋ da kez kelgen päterge rūqsatsyz kıruıne jol berılmeitındıgı taǧy bar. Sondyqtan baspananyŋ zaŋsyz berıletındıgı qylmys jasalǧanda nemese päter iesınıŋ üstınen şaǧym tüskende ǧana anyqtalyp jatady.
Sonyŋ kesırınen päterdı jalǧa berudıŋ naryqtaǧy baǧasy şaryqtap barady. Biyl elımız boiynşa baspanasyn tapsyryp, paida tabuşylar päterınıŋ är şarşy metrın ötken jylǧa qaraǧanda 15-20 paiyzǧa deiın köterıp jıbergen.
Mūny elordadan da aiqyn baiqauǧa bolady. Qalanyŋ tarihi bölıgı sanalatyn oŋ jaǧalaudaǧy temırjol vokzaly maŋynda bır bölmelı päterlerdıŋ aiyna 100-110 myŋ teŋgeden kemı joq. Hruşev kezınde salynǧan, syrtynyŋ tozyǧy jetken päterlerdıŋ özın aiyna 80-90 myŋ teŋge dep būldap tūr. Al endı arzan ızdeseŋız, tozyǧy jetken jataqhanalardyŋ bölmelerı men aulasyna arnaiy jalǧa tapsyru üşın salyp tastaǧan sarai tiptes qūjyralardy qanaǧat tūtasyz. Olardyŋ baǧasy da aiyna 50-70 myŋ teŋgeden kem emes.
Al sol jaǧalauda baǧa ūşyp tūr. Barlyq jaǧdaiy bar bır bölmelı päterge – 120-140 myŋ teŋge, ekı bölmelı päterge 150-170 myŋ teŋgenı eş şımırıkpesten sūraidy.
Deldalǧa – 20 paiyz
Taǧy bır qiyndyǧy, tapqan päterıŋızdı sız sol sūraǧan 120-140 myŋ teŋgege bırden ala almaisyz. Qaida telefon şalmaŋyz, aldyŋyzdan deldal şyǧady da tūrady. Olardyŋ alatyny – jalǧa tapsyrǧan päter qūnynyŋ 20 paiyzy. Mäselen, sız ekı bölmelı päterdı 150 myŋ teŋgege alsaŋyz, rieltorǧa (ortadaǧy deldalǧa) taǧy 30 myŋ teŋge sanap beresız.
Asqar Ötepovtıŋ ekı balasy bar. Jaqynda auruşaŋ bolǧasyn jasy ūlǧaiǧan anasyn auyldan qolyna köşırıp aldy. Mamandyǧy – mūǧalım. Äielı de osy salanyŋ mamany. Ekı jyldan berı elordada päter jaldap keledı. «Bır aida üş ret päter auystyrdym» deidı Asqar.
– Ekı jyldan berı tūryp jatqan päterımnıŋ iesı «Balam üilenetın boldy. Būl üidı jöndeuden ötkızıp, balama beremın» dep aiaqastynan päterdı bosatuymdy talap ettı. Sodan belgılı saittardan jalǧa berıletın päter ızdedım. Maǧan ekı bölmelı päter kerek. Aiyna 150 myŋ teŋgeden kem päter joq. Jūmysyma alystau bolsa da bır päterdı tauyp, rieltorǧa 20 paiyz qosymşa aqşasyn berıp, üi iesımen kelısımşart jasasyp, tūryp jattyq. Päterde asyqqanda tamaqty ysyta qoiatyn qysqa tolqyndy peş joq eken. Ony keiın äkelıp beretın bolyp kelısken. Sodan jiyrma kündei ötkende üi iesı qysqa tolqyndy peş äkelmek tügılı, «Jalǧa beru baǧasy qymbattap jatyr. Kelesı aidan bastap, päter aiyna 160 myŋ teŋge bolady dep» qarap tūr. Amal joq, taǧy päter ızdeuge tura keldı. Şyny kerek, qatty qinaldyq. Ekı balammen, jasy ūlǧaiǧan anammen bızdı kez kelgen päter iesı kırgıze bermeidı. Onyŋ üstıne ärbır köşken saiyn jügım şaǧyn bolsa da maşina jaldaimyn. Taǧy da ortadaǧy päter tauyp bergen deldalǧa 20 paiyz aqşasyn beremın. Söitıp şyǧynǧa belşemnen batyp qalamyn.
«Köre köre kösem bolasyŋ» demekşı, endı päter iesımen kelısımşart jasarda üiımdı alty aiǧa nemese bır jylǧa deiın qymbattatpaimyn. Osy baǧany ūstap tūramyn» degen qolhat alyp alatyn boldym. Şyny kerek, bızde päter jaldauşylardyŋ qūqy zaŋmen qorǧalmaǧan. Sondyqtan üi ielerınıŋ türlı ılık tauyp, päterınen kez kelgen uaqytta şyǧaryp jıberuı, qalǧan aqşaŋdy bermei qaluy siiaqty jailar üirenşıktı körınıske ainaluda. Al osyndai keleŋsızdıkterge tap bolǧan adam zaŋ oryndaryna jügınse, jüikesı jūqaryp, uaqytyn tekke ysyrap etkennen basqa tabary bola qoiar ma eken, – deidı ol. Öitkenı sızge päter tauyp, ūsynǧan rieltorlardyŋ köbınıŋ üi iesımen jasalǧan kelısımşartynyŋ zaŋdyq küşı bola bermeidı eken.
Baǧa ösu sebebı nede?
Päterdı jalǧa beru baǧasynyŋ köterılıp ketuı köp adamnyŋ qaltasyn ǧana qaǧyp qoiǧan joq, otbasynyŋ da berekesın ketırude. Äsırese, studentterge qiynyraq bolyp tūr. Ötken jylmen salystyrǧanda päteraqysyn aiyna 30-40 myŋ teŋge artyq töleu kım-kımnıŋ de jüikesıne salmaq tüsırerı sözsız.
Al mūnyŋ basty sebebı nede? Bılım jäne ǧylym ministrlıgındegı jauapty adamdar studenttterdı jataqhanamen qamtamasyz etu 2020 jylǧa qaraǧanda biyl 10-12 paiyzǧa jaqsardy degen mälımet aitqanymen, qaladaǧy bılım quǧan jastardyŋ köpşılıgı päter jaǧalap jürgenın jasyruǧa bolmaidy. Būnyŋ da päterdı jalǧa beru baǧasyn köteruge sebepşı bolatyny aitpasa da tüsınıktı.
«Basqa da sebepter jetıp artylady» deidı ekonomist Qanat Şonaev. – Zeinetaqy jinaǧynyŋ bır bölıgın azamattardyŋ baspana satyp aluyna paidalanuǧa mümkındık berıluıne bailanysty qaladan päter satyp aluşylar qatary anaǧūrlym köbeidı. Būl da – päterdı jalǧa beruge äser etetın faktorlardyŋ bırı.
Taǧy bır basty mäsele – ylǧi da küzge qarai, dälırek aitqanda, tamyz ben qazan ailarynda Nūr-Sūltan men Almaty qalalarynda jalǧa beruge sūranystyŋ kürt artatynyn baiqap jürmız. Osy kezde adamdar jalǧa jıberu üşın bır-ekı bölmelı päterdı kreditke köptep satyp alady da, esesıne jalǧa beru baǧasy köterılıp şyǧa keledı eken.
Üşınşı bır sebep, köptegen ūiymdar men mekemeler ındetke bailanysty qyzmetkerlerın onlain-formatqa köşırdı. Jalǧa beru aqşasyn mekeme töleitın bolǧandyqtan, būl da baǧanyŋ köterıluıne jol aşuy äbden mümkın.
Özgenıŋ baspanasyn paidalanuşylardyŋ taǧy bır eskeretın jaiy – qazır ülken qalalarda tūrǧyn üidı jalǧa beru qory degen paida boldy. Būlar da rieltorlyq kompaniialar siiaqty jarnamamen ainalysady. «Bıraq sızge olar barlyq jaǧdaiy bar arzan päter tauyp beremız. Qyzmetımız 5-10 myŋ teŋge» dep jalǧan aqparat beruı mümkın. Rasynda da olar özderınıŋ jelılerınde qalanyŋ är jerınen baǧasy köŋılge qonymdy, tap-tūinaqtai päterlerdıŋ tızımın jariialaidy. Sız osy aqparaty üşın olarǧa aqşa töleisız. Al şyn mänınde ol jerde mūndai päter joq bolyp, rieltordyŋ ornyn sipap qalasyz.
Mıne, osyndai bırneşe sebep pen saldar elordadaǧy jalǧa berıletın päterlerdıŋ baǧasyn köterıp jıberdı. Al ony retteu qūzyrly organdardyŋ qolynan kele qoia ma? Älde «barlyǧyn naryq retteidı» dep osy künımızge şükırşılık etıp jüre beremız be?
