PLEVAKONYŊ QAZAQTARǦA QAIYRYMY

Jaqynda qolyma «Atalar ızımen» atalǧan bır ırgelı äulettıŋ tarihyn termelegen kıtap tüstı. Jinaqtaǧy derektı jinaǧan ǧalym – Räşit Omar degen azamat. Onda Torǧai öŋırın mekendegen mergen ruynyŋ şejıresı men belgılı adamdary aitylady. Bızdı kıtaptaǧy zaŋ salasynda älemdık bedelge ie bolǧan ataqty advokat, qazaqtyŋ jienı Fedor Plevako men Torǧai uezınıŋ Şūbalaŋ bolysynda bolys qyzmetın atqarǧan Smaǧūl Tökeūlynyŋ 1910 jyldary (jobalai solai alyp otyrmyz) Sankt-Peterburg qalasynda qatar tüsken tarihi suretı eleŋ etkızdı.

NAIZAǦAIDAI JARQYLDAǦAN NAMYS
Eldegı qariialardan Smaǧūl atamyz turaly eptep estıgenım bar. Ol – qara qyldy qaq jarǧan şeşen Töke bidıŋ bel balasy. Torǧai jūrty ot auyzdy, oraq tıldı erekşe därıpteidı. Töke babamyz – patşanyŋ otarlau saia­satyna qarsy bolǧan kısı. Özı de ūzaq ömır sürıp, toqsannan asyp dünieden ozǧan. Bidıŋ kındıgınen taraǧan ūldary da äkesıne tartqan erjürek, tıldı, er tūlǧaly bolyp ösedı. Smaǧūl Şūbalaŋ bolysynda on üş jyl qatarynan bolys qyzmetın atqarǧan. Elge bedeldı, ainalasyna qaiyrymy mol, auzy uälı kısı atanǧan. Mıne, osyndai ardaqty azamat qiyrda jatqan daladan Sankt-Peterburgqa at arytyp nege bardy dep oilaisyz? Eldıŋ namysy men erdıŋ qaiǧysy asyl tūlǧanyŋ janyn jai taptyrmaǧan.
Halqymyz patşa bilıgıne baǧynǧannan bastap, olar öz saiasatyn mysyqtabandap jür­gızdı. Stolypin reformasyn qolǧa aldy. Qazaqtyŋ ūlan-ǧaiyr, bos jatqan jerıne qaraşek­pendılerdı jıberdı. Jäne olar taqyr jerge emes, nuly-suly, qūnarly ölkelerge taban tıredı. Är öŋırden şaǧyn bekınıster boi köterdı. Bügınde bır büiırde eleusız jatqan Torǧai qalasy sondai maqsatta salynyp, uez ortalyǧyna ainaldy. Bızdıŋ el ony «duan» dep ataidy. Kädım­gıdei onda qaruly äsker ornalasqan.
Oqiǧa 1908 jyly bolǧan. Jyl saiyn köktem men küz mez­gılın­de duanda järmeŋke ūiym­dastyrylady. Oǧan sol maŋaidaǧy jūrt aǧylyp, mal sau­­dalap, tırşılıkke qajettı ta­uarlardy satyp alatyn kö­rı­nedı. Myŋdaǧan adam bas qo­­satyn dumanǧa bazarlap kelgenderdıŋ at kölıgı qaladan alşaqtau jerde baǧylady. Sondai bır küz aiynda ötıp jatqan järmeŋkege kelgen auyl adamyn kermege atyn bailap jatqan jerınen aşy suǧa masaiyp al­ǧan soldattar jazyqsyz soq­qyǧa jyǧady. Baiǧūs sol jerde esırgenderden qan-josa taiaq jeidı. Amaly qūryǧan ol son­da jürgen qazaq jıgıtterın qor­ǧauǧa şaqyrady. Namys qoisyn ba, Amankeldı İmanov bastaǧan bır top adam soldattarmen şartpa-şūrt töbelesedı. Soŋy kısı ölımıne äkeledı. Top­tyŋ qūramyndaǧy bas kö­te­rerlerın türmege qamaidy. Onyŋ qatarynda Amankeldı İma­nov, Hakımbek Tökeūly, Äben Nūrmaǧanbet, Seidahmet Baiseiıtūly jäne Būzaubaqtyŋ Tabaiy degen adamdar bar.
Osy oqiǧany, özı de sonyŋ arasynda jürıp, türmege tüs­ken, 1940 jyldary ömırden ötken Seidahmet aqsaqal 1975 jyly «Qazaqstan» baspasynan jaryq körgen «A.İmanov» qūjattar jinaǧy atty eŋbekte tolyǧyraq baiandaidy. Onda qariia bylai deidı: «Qolma-qol qyzu aiqas bastaldy. Töbeleske qolǧa tüskennıŋ bärı jūmsaldy. Bır soldat pen bır qazaq qūrban boldy. Töbeles bolǧan jerden qyryq qazaqty tūtqynǧa aldy. Olardyŋ köbınıŋ oǧan qatysy joq, jai qarap tūrǧan jandar. Tūtqynǧa alynǧandardyŋ arasynda Amankeldı de boldy. Men de türmege tüstım» dep jaz­ǧan. Bızge būl derektı tırı kuäger, qarttyŋ nemeresı, eskı tarihqa jüirık belgılı jurnalist Qabylahat Seidahmetov aitty.

QAZAQ QOǦAMYN SILKINDIRDI
Sonymen, töbeleske qatysy bar degen 14 adam jauapqa tartylady. Olardyŋ ärqaisysyna türlı jaza belgılendı. 1909 jyly ükım şyqqannan keiın būlardy aidauǧa jıbereiın dep jatqanda guberniialyq sotqa şaǧym aryz tüsıredı. Aryz jazylǧandyqtan olardy Torǧai türmesınen eşqaida jıbermeidı. 1910 jyly el aǧasy Smaǧūl Tökeūly Sankt-Peterburgke ädeiı baryp, ataqty advokat Fedor Plevakomen jolyǧady. Körnektı zaŋger qyr qazaǧyn qabyldap, oǧan jön-jobasyn aitady. Qol ūşyn beredı. Advokattyŋ ūsynysymen kassasiialyq aryzdy Smaǧūl Tökeūly patşa ökımetınıŋ Senatyna tapsyrady. Sonyŋ nätijesınde ıs qaita qaralady. Endı ol Torǧaida da, Qostanaida da, Orynborda da emes, Troisk qalasynda qaralatyn bolyp belgılendı. Jauapqa tartylǧandardy qorǧauǧa Fedor Plevako özınıŋ şäkırtı Muravevtı jıberedı. Ol Sankt-Peterburgtan ädeiı kelıp sotqa qatysady. Būl oqiǧa kezınde qazaq qoǧamyn dür sılkındırgen. Sondyqtan «Aiqap» jurnaly sotty nazardan qaǧys qaldyrmai, nömır saiyn jariia­lap otyrǧan. Bırde bylai dep jazady. «Üşbu maidyŋ 13-ınde Troiskıde Saratovsk sudebnyi palatasy Torǧai oblysy Torǧai uezı Şūbalaŋ bolysynyŋ qazaqtary Qaraşa Şamarov, Hakımbek Tokin uä ǧairilardyŋ ısın qarady. Būlar 1908 jyly Torǧai järmeŋkesınde baqşa küzetken soldattarmen töbe­lesken. Būl ıstı alǧaş 1910 jyly Torǧaida Orynbor okrujnoi soty qarap edı. H.Tokin uä ǧairilary būl sottyŋ ükımıne razy bolmai, qaita aryzdanyp edı… Mıne, osy aryz boiynşa Saratovsk sudebnyi palata ol ısterdı tergedı. A.Zemmirnik pen Mäskeu okrujnyi sotynyŋ advokaty Muravev ıstı jürgızdı. Is taŋǧy 11-de qarala bas­tap, tüngı saǧat 2-de bıttı. Palata 1910 jylǧy 15 maida jasaǧan Orynborskii okrujnyi sottyŋ hükımın būzyp, 13 aiypkerdıŋ 2-3-euın qūtqaryp, 10-yn jyl jarym arestantski rotaǧa, bıreuın jyl jarym türme qapasqa hükım ettı» dep jurnalǧa basylǧan. Mūny 1995 jyly Almatydan jaryq körgen «Qazaq ensiklopediia­synda» berılgen «Aiqap» qūjattar jinaǧynan oqi alasyz. Aqyry üş jyl türmede otyrǧan künderı eseptelıp, azap şekken azamattardyŋ bärı jeŋıl jazamen bosaidy. Tek Nūrmaǧanbettıŋ Äbenı qaraŋǧy qapasta köz jūmǧan.

QAZAQQA QANY JAQYN PLEVAKO
Basyna ıs tüsken qazaqtarǧa janaşyrlyq körsetken Plevako kım edı? Ol turaly basylymdarda bırşama jazyldy. Degenmen qysqaşa aityp öteiık. Öz zamanynyŋ asyl azamaty atanǧan zaŋger 1842 jyly Troisk qalasynda tuǧan. Äkesınıŋ ūlty – litvan. 1832 jylǧy Polşadaǧy poliak köterılısıne qatysqany üşın Reseige, onyŋ ışınde Troisk qalasyna jer audarylady. Sonda jürgende, qazaq qyzymen tanysyp, şaŋyraq kötergen. Qostanailyq aqyn Aqylbek Şaiahmet advokattyŋ anasy Qarabalyq audanynyŋ qyzy degen derek aitady. Äbden mümkın, Troiskı men Qarabalyq – ırgeles jatqan eldı mekender. Keibır derekterde zaŋgerdıŋ anasynyŋ aty Ölmesek deidı. Bır auqatty kısınıŋ qyzy bol­ǧan. Bıraq qaraqşylardyŋ qolynan äke-şeşesı qaza ta­uyp, qyz jetım qalady. Ony orys äielı tauyp, bauyryna basady. Ekaterina degen esım beredı. Keiın qyz boijetıp, Fedordyŋ äkesımen köŋıl qosady. Plevako ömırbaiandyq eŋbekterınde anasynyŋ qazaq ekenın maqta­nyş tūtqan. Būl jaiynda orys ǧalymy V.Smoliarchuktiŋ «Advokat Plevako» degen kita­bynda täptıştep jazylady. Bolaşaq zaŋgerdıŋ äke-şeşesı balasynyŋ oquy üşın Mäskeuge qonys audarǧan. Alǧyr jas Mäskeu universitetınıŋ zaŋ fakultetıne qabyldanady. Bıraq türlı sebeppen būl oqudy aiaqtai almaidy. Universitetten quylady. Sodan Germaniiaǧa jol tartady. Geidelberg universitetındegı ǧalym-zaŋgerlerdıŋ därısterın tyŋdap, bılımın jetıldırıp, Reseige qaityp oralyp, Mäskeu universitetın qūqyqtar kandidaty därejesınde tämamdaidy. Jiyrma ekı jasynda sot lauazymyna taǧaiyndalyp, jiyrma tört jasynda advokattyq qyzmetke ılıgedı. Oraq tıldı, kemel aqyldyŋ iesı bolǧan. Şeşendıgın pır tūtqan orystar ony zaŋ salasynyŋ Puşkinıne teŋegen. Qyzmet barysynda Plevako qazaqtarǧa köp qaiyrym jasaǧan. Olardyŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa belsene atsalysqan. Qyr adamdarynyŋ talai mäselelerın şeşıp bergen. Sonyŋ bır körınısı – Smaǧūl atamyz Sankt-Peterburgqa barǧanda jyly qabyldap, ekeuı qatar tūryp fotoǧa tüskendıgı. Bız söz etıp otyrǧan suret – sol. Däuırdıŋ qūndy jädıgerı. Suretten qazaqqa qany jaqyn tūlǧanyŋ parasattylyǧyn qapysyz aŋǧarasyz. Smaǧūl Tökeūlynyŋ salmaqty bolmysyn köresız.
Endı bızdı bır derek oiǧa qaldyrdy. F.Plevakonyŋ ömır­baianyn­da ony 1908 jyly 66 jasynda qaitys bolǧan deidı. Būl jaŋsaq sekıldı. Öitkenı Smaǧūl atamyz onymen 1910 jyly Sankt-Peterburg qalasynda kezdesıp, fotoǧa tüsedı. Soǧan qaraǧanda, zaŋger 1910 jyly nemese 1911 jyldyŋ basynda ömırden ötken bolu kerek.
***
Aitpaqşy, Smaǧūl Tökeūly­nyŋ Sankt-Peterburgke ekı ret tabany tigen. Bırınşısın täp­tıştep jazdyq. Ekınşısı 1916 jylǧy Torǧaidaǧy ūlt-azattyq köterılısıne qatysty. Ärine, köterılıs bır künde būrq ete qalǧan joq. Patşanyŋ «iiun jarlyǧy» şyqqannan keiın eldıŋ bedeldı bes azamaty Sankt-Peter­burgke baryp, ökımetke Torǧai uezı qazaqtarynyŋ qarsylyq ötınışın tapsyrady. Amal ne, qaitar jolda Oryn­borǧa aialdaǧan Smaǧūl atamyzdy bilık jandarmdary ebın tauyp qolǧa tüsırıp, asyl er solardyŋ qolynan qapiiada qaza tabady. Süiegı Oryn­bordaǧy mūsylmandar ziratyna qoiylǧan. Endı ol – basqa äŋgıme.

Azamat ESENJOL