Prezident Qasym-Jomart Toqaev: Abai – bırlıgı jarasqan jūrt bolu ideiasynyŋ jaqtauşysy

Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev ūlt oişyly Abai aqynnyŋ ruhyna taǧzym etu üşın qasiettı Semei öŋırıne bardy. Memleket basşysy aldymen Abai muzeiın aralap, «Ūly aqyn Abai ūldarymen» eskertkışınıŋ aşylu saltanatyna qatysty. Körkem de erekşe eskertkıştıŋ lentasy saltanatty türde qiylyp, Memleket basşysy gül şoqtaryn qoiyp, jiylǧan qauym aldynda söz söiledı.ABAI – BIZDIŊ ǦANA MAQTANYŞYMYZ EMES, ÄLEMDIK DEŊGEIDEGI KEMEŊGER

– Qūrmettı qauym! Ardaqty aǧaiyn! Hakım Abaidy bırtūtas ūlt bolyp ūlyqtau – bızdıŋ perzenttık paryzymyz. Ūly aqynnyŋ ruhyna taǧzym etu üşın men osy qasiettı topyraqqa arnaiy keldım. Qala tūrǧyndaryn jäne bükıl elımızdı Abai men onyŋ ūrpaqtaryna arnalǧan jaŋa eskertkıştıŋ aşyluymen şyn jürekten qūttyqtaimyn!
Būl – bırtuar ǧūlama oişylymyzǧa degen zor qūrmettıŋ belgısı. Ūly Abai – bızdıŋ elımızdıŋ maqtanyşy ǧana emes, älemdık deŋgeidegı kemeŋger. Ol – qazaqtyŋ jan-düniesınıŋ tūŋǧiyǧyna boilaǧan dara tūlǧa. Onyŋ öleŋderı men qara sözderı – ūlttyq bolmysymyzdyŋ ainasy.
Abai jaŋa ädebietı­mızdıŋ negızın qalaǧan aqyn retınde el tarihynda airyqşa ız qaldyrdy. Onyŋ eŋbekterı bır ǧasyrdan astam uaqyt ötse de özektılıgın joǧaltqan emes. Älı künge deiın barşamyzǧa ruhani azyq bolyp keledı.
Aqynnyŋ ǧibratty ǧūmyry men mol mūrasy – halqymyzdyŋ jäne jahan jūrtynyŋ asyl qazynasy. Abaidyŋ ösietı – öskeleŋ ūrpaqtyŋ ainymas temırqazyǧy. Ūly oişyl jastardy bılım men ǧylymdy igeruge, öner men tıldı üirenuge, maŋdai termen mal tabuǧa şaqyrdy.
Aqyn aitqan bes asyl ıs: Talap, eŋbek, tereŋ oi, qanaǧat, raqym – ūlt üşın auadai qajet qasietter. Bız damudy tejeitın bes dūşpannan arylyp, eldık müdde jolynda eŋbek etsek qana qoǧamdyq sanany jaŋǧyrtamyz.
Bız Abai amanatyna adal boluymyz kerek. «Jauapty memleket – jauapty qoǧam – jauapty adam» jüiesınıŋ berık ornyǧuy osyǧan bailanysty. Ol üşın bügıngı buyn Abai mūrasynan när alyp, ruhani kemeldenuı qajet. Myna eŋselı eskertkış jas ūrpaqqa taǧylymdy oi saluǧa tiıs.
Abai jäne onyŋ sözı men ısın jalǧaǧan parasatty perzentterı Aqylbai men Turaǧūl – elge ülgı bolǧan tūlǧalar.
Mūnda ūrpaq sabaqtas­tyǧy, äke men balanyŋ syilastyǧy beinelengen. Būl – Qūnanbai qajy äuletınıŋ tektılıgın tanytatyn tuyndy.
Abai şaŋyraǧynyŋ taǧylymy – ūlt ūlaǧatynyŋ körınısı. Jalpy, tälım-tärbie ūlt sapasyn qalyp­tastyratyn basty faktordyŋ bırı boluy kerek!
Qūrmettı qauym! Bız biyl Abaidyŋ 175 jyldyq merei­toiyn atap ötuge erekşe män berdık. Memlekettık jäne halyqaralyq deŋgeide auqymdy ıs-şaralar ötkızdık. Aqyn mūrasyn nasihattauǧa, ūlaǧatty sözın jas ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋıruge den qoidyq.
Jidebaidaǧy «Abai-Şäkärım» memorialdyq keşenı jaŋa talapqa sai jaŋǧyrtyldy. Ūly aqynnyŋ ruhyna taǧzym etuge keletın jūrtşylyqqa qolaily jaǧdai jasaldy. Bız mereitoi kezınde ysyrapşyldyq pen daŋǧazalyqqa jol bergen joqpyz. Abai aitqan maqtanşaqtyq, «beker mal şaşpaqty» tyiudyŋ bır joly osy dep sanaimyn.
Ūly oişyldyŋ mūrasy – elımızdıŋ odan ärı ösıp-
örkendeuıne jol aşatyn baǧa jetpes qūndylyq. Abaidyŋ asqaq ruhy ūly mūrattarǧa jetelei bersın, – dedı Prezident ­Qasym-­Jomart Toqaev.QAITA TÜLEGEN TŪŊǦYŞ MŪRAJAI

Memleket basşysy eskertkıştıŋ aşylu saltanatynan keiın Abaidyŋ «Jidebai-Börlı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdy qoryq-mūrajaiyn aralap kördı. Mūrajai 1940 jyly aqynnyŋ tuǧanyna 95 jyl toluyna orai aşylǧan. Būl Qazaqstan tarihynda tūŋǧyş ädebi-memorialdy mūrajai sanalady. Prezident osyndaǧy qūndy jädıgerlermen, zamanaui ülgıde jabdyqtalǧan multimedialyq zaldyŋ jūmysymen tanysty.
Oişyldyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai muzei zaldary qaita jöndelıp, ǧimarattyŋ qasbetı men aumaǧy jaŋartylǧan. «Ūly aqyn Abai ūldarymen» eskertkışı de däl osy mūrajai aumaǧynda boi köterdı. Prezidentke mūrajaidaǧy jaŋa ekspozisiialar ūsynyldy. Endı muzeige keluşıler eksponattardy körıp qana qoimai, zamanaui qūral-jabdyqtardyŋ kömegımen Abai ömır sürgen zamannyŋ ruhyn sezınıp, ūlttyq aspaptardyŋ ünın tyŋdai alady. Qasym-
Jomart Toqaev multimedialyq zaldyŋ jūmysyna oŋ baǧa berdı.
Sonymen qatar Qazaq­stan Prezidentıne «Aqynnyŋ balalyq şaǧy», «Aqynnyŋ qalyp­tasuy», «Aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧy», «Abaidyŋ poeziialyq mektebı», «Otbasy», «Qara sözder» zaldaryndaǧy jädıgerler tanystyrylyp, ūly oişyldyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy jaiynda jan-jaqty mälımet berıldı. «Aqynnyŋ otbasy» zalynda Abai Qūnanbaiūlynyŋ ūrpaǧy Aidos Aqylbaevpen jüzdestı.
Saltanatty ıs-şara soŋynda ziialy qauym ökılderı atynan söz alǧan Semei qalalyq Ardagerler keŋesınıŋ töraǧasy Amantai Doǧalaqov Semei qalasyndaǧy äleumettık-­ekonomikalyq jäne mädeni saladaǧy oŋ özgerısterge toqtalyp, Prezidentke rizaşylyǧyn bıldırdı. Būdan soŋ Qazaqstan Prezidentı mädeni-sport keşenındegı körmenı tamaşalady. Memleket basşysyna Abaidyŋ sirek kezdesetın kıtaptary, «Abai älemı» seriiasy boiynşa şyqqan kıtaptar men filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, abaitanuşy ­Mekemtas Myrzahmetūlynyŋ aqyn şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan köptomdyǧy ūsynyldy.

TOI TOILAUDY EMES, TAǦYLYM ALUDY MAQSAT ETTIK

Qasym-Jomart Toqaev  «Ūly Dala altyny» arheologiialyq körmesın aralap körgennen keiın abaitanuşy ǧalymdarmen kezdestı. Prezident ūlt ziialylary­men qasiettı topyraqta, tarihi maŋyzy zor Semeidıŋ törınde jüzdesıp otyrǧanyna quanyşty ekenın jetkızdı. Abaidyŋ 175 jyldyq merei­toiy älemdık pandemiiaǧa tap kelse de, ūly baba ruhy aldyndaǧy perzenttık paryzdy adal atqaru üşın küş salǧanymyzdy atap öttı. Kezdesude būl mereitoidan toi toilaudy emes, taǧylym aludy maqsat etkenımızdı basa aitty.
– Biyldan bastap 10 tamyz «Abai künı» dep bekıtılıp, merekeler qataryna qosyldy. Aqynnyŋ eŋbekterı on tılge audarylyp, älemnıŋ bedeldı kıtaphanalaryna jıberıldı. Şeteldegı elşılıkterımızdıŋ janynan Abai ortalyqtary aşyldy. Bıraq būl tek alǧaşqy qadam ǧana, keleşekte mümkındıkke qarai Abai instituttaryn aşamyz dep oilaimyn.
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde Abai akademiiasy qūryldy. Būdan bylai akademiia aqyn şyǧarmaşylyǧyn jüielı zertteu­men ainalysady. «Abai» telearnasy öz jūmysyn bastady. Joǧary oqu oryndarynda «Abaitanu» kursyn oqytu qolǧa alyndy. Qazaq qoǧamynda özındık orny bar Semei qalasy «tarihi ortalyq» retınde belgılendı. Osyndai igı şaralar ūly oişyldyŋ baǧa jetpes mūrasyn jas ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋıru üşın jasaldy. Bükıl türkı älemınde Abai filosofiiasyn därıpteu ısınde aitarlyqtai tabysqa qol jetkızdık, – dedı Prezident.
Qasym-Jomart ­Toqaev Elbasy Nūrsūltan ­Nazarbaevtyŋ jaqynda jaryq körgen «Abai amanaty» atty maqalasyndaǧy «Ūly aqyn eldıŋ bolaşaq baǧdaryn aiqyndap bergen ruhani temırqazyǧyna ainaldy» degen sözıne erekşe toqtalyp öttı. Sondyqtan ädebietımız­dıŋ älemge tanymal alybyn bükıl halyq bolyp ūlyqtau memleketımızdıŋ mereiın arttyratynyn söz ettı. Ūly oişyldyŋ asyl mūrasyn ardaqtau jäne jan-jaqty därıpteu – barşamyzdyŋ mındetımız ekenın, onyŋ är sözıne jete män berıp, astaryna üŋılıp, parasat-paiymyna boilai bılu qajettıgın jetkızdı.
– Abai – memleket ısınıŋ müddelesı, bırlıgı jarasqan jūrt bolu ideia­synyŋ jaqtauşysy. Ol öz şyǧarmalary arqyly el eŋsesın tıkteuge zor üles qosty. Ūly aqyn ūltty ūiystyryp, ädılettı qoǧam qūruǧa ündeidı. Bız ūsynǧan «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasy däl osy ūstanymmen sabaqtas. Tüitkıldı mäselenı memleket pen qoǧam ökılderınıŋ bırlese talqylauy – örkeniettı qoǧamnyŋ belgısı. Mūndai pıkır almasu halyqtyŋ bilıkke degen senımın arttyrady, tūraqtylyqty nyǧaitady. Bilık pen būqarany jaqyndastyratyn osy ideianyŋ bastauynda ūly Abai tūr dep senımmen aita alamyz, – dedı ­Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basşysy biylǧy Joldauynda ūlttyŋ jaŋa bolmysyn qalyptastyru turaly ait­qanyn, mūnyŋ strategiia­lyq maŋyzy bar mındet, kezek küttırmeitın mäsele ekenın aita kele, ūltymyz ben jūrtymyzdyŋ jaŋa bolmysyn qalyptastyru üşın bızge Abaidan asqan aqylşy joq ekenın de eske saldy.
– Osynau jolda aqyn mūrasyn zerdeleu arqyly äreket etsek, bereket tabatynymyz anyq. Bız ızdegen barlyq sūraqtyŋ jauaby hakım Abaidyŋ ölmes öleŋınde, saliqaly sözınde tūr. Ūly oişyldyŋ «Paida oilama, ar oila, talap qyl artyq bıluge» degen ösie­tı – sonyŋ aiqyn dälelı. Abai aŋsaǧan qoǧam – oiy ozyq, sanasy sergek «tolyq adamnyŋ» tolyqqandy qoǧamy. «Tolyq adam» degenımız – būl sol zamandaǧy innovasiialyq filosofiia ürdısı. Turasyn aitsaq, Abai öz zamanynan ozyp şyqty degen söz. Sebebı orys tılınde «Selnaia natura» ia bolmasa aǧylşyn tılınde «A person of integrity» degen tüsınıkter äldeqaida keş paida boldy. Bız aqyn mūrasyna jäne ziialylardyŋ äleuetıne süienıp, osyndai qoǧam ornatuymyz kerek. Ol qoǧamnyŋ ūlttyq ideiasy bılım men ılımge jeteleitın aǧartuşylyq ūstanym boluǧa tiıs, – dedı Prezident.
ABAI MEKTEPTERIN AŞU TURALY OILANUYMYZ KEREK

Memleket basşysy biylǧy mereitoi kezınde elge oi salatyn, taǧylymy mol naqty şaralar atqarylǧanyn, būl ürdıs Abai jylynan keiın de jalǧasa beretının atap öttı. Sondai-aq ūly Abaidyŋ tūlǧasyn şetel jūrtşylyǧyna keŋ auqymda tanytu jobasy boiynşa aqynnyŋ şyǧarmalary aǧylşyn, ispan, arab, türık, qytai, nemıs, italian, fransuz jäne japon tılderıne audaryldy. Prezident būl audarmalardyŋ körkemdık sapasy öte joǧary dep sanaitynyn aitty.
– Abai şyǧarmalaryn älemde keŋ taraǧan tılderge audaryp, basu – bıregei halyqaralyq joba. Būl jahanǧa qazaq mädenietınıŋ jaŋa qyryn tanytyp, älemdegı barşa oqyrmandarǧa Abai şyǧarmaşylyǧymen, tereŋ filosofiiasymen jäne teŋdessız lirikasymen tanysuǧa mümkındık beredı, – dedı Memleket basşysy.
Kezdesu barysynda Qasym-Jomart Toqaev ziialy qauym ökılderınıŋ qoǧamdaǧy rölı men ornyna toqtalyp, olardyŋ qaşanda ūlttyq qūndylyqtardy bärınen biık qoiatynyn, ärdaiym märtebelı missiia atqaryp kele jatqanyn erekşe atap öttı.
– Ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldarynda qalamgerler ūlttyŋ ruhyn köterdı. Ūlt jazuşylary jylymyq kezeŋde el müddesımen özektes şyǧarmalardy ömırge äkeldı. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda ziialylar halyqty bereke-­bırlıkke şaqyrdy. Olar ūlt mūrasyn tügendep, tarihymyzdy jaŋǧyrtuǧa ölşeusız üles qosty. Ziialy qauym jas memlekettıŋ şejıresın jasap, bügıngı ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋırdı. Endı olardyŋ qazırgı kezeŋdegı mındetı – ūlt bolmysynyŋ jaŋa qaǧidatyn qalyptastyru, ūlt sapasyn arttyruǧa atsalysu, – dedı Prezident.
Osy rette gumanitarlyq salany damytudy qolǧa alu kerek ekenın aityp, onyŋ ışınde qazaq tılı men ädebietın oqytuǧa jäne sapaly oqulyq daiyndau­ǧa basa män beruımız qajet ekenıne toqtaldy.
– Bız ana tılımız ben töl ädebietımızdıŋ qadır-­qasietın balalarǧa mektep jasynan bastap sıŋıruımız kerek. Būl baǧytta bıryŋǧai ūstanym qajet. Iаǧni, Almatydaǧy Abai atyndaǧy mektep-internatynyŋ mümkındıkterın tolyq paidalanǧan jön. Qazaq tılı men ädebietın tereŋdete oqytatyn būl mekteptıŋ oqu üderısı basqa mektepterge ülgı bolady dep oilaimyn. Ony zamanaui talapqa sai jan-jaqty jetıldırıp, «Abai mektebı» dep atalatyn eŋ üzdık bılım ordasyna ainaldyru qajet. Jalpy, bız keleşekte Abai mektepterın aşu turaly oilanuymyz kerek, – dedı Memleket basşysy.
Kezdesu barysynda ­Mekemtas Myrzahmetūly Abaidyŋ «Tolyq adam ılımı» qalai paida bolǧany jönınde äŋgıme örbıttı. Sondai-aq Tūrsyn ­Jūrtbai, Ǧarifolla Esım, Boris Şerbakov syndy ǧalymdar men abaitanuşy jastar da söz söiledı.
Kezdesu soŋynda
Qasym-Jomart Toqaev abaitanuǧa aituly eŋbek sıŋırgen, otandyq ǧylymnyŋ damuyna ölşeusız üles qosqan bırqatar azamattardy memlekettık nagradalarmen marapattady.
Jūmys sapary barysynda Qasym-Jomart
Toqaev Jidebaiǧa bū­rylyp, «Abai-Şäkärım» memorialdyq keşenı men aqynnyŋ mūrajai-üiınde atqarylǧan şarualarmen tanysty.

AUQYMDY JŪMYS­TAR ATQARYLǦAN

Ūly aqynnyŋ 175 jyldyq mereitoiy aiasynda memorialdyq keşen men Abaidyŋ mūrajai-üiı jöndeuden ötıp, zamanaui talaptarǧa sai qaita jaŋǧyrtylǧan. Kıreberısınen bastalatyn jaiau jürgınşılerdıŋ jolynan bastap keşennıŋ üstıne şyǧaratyn jolǧa deiın granit tas töselgen. 200-ge juyq şyrşa köşetterı egılıp, amfiteatrdyŋ töbesı kümbezdelgen. Kıreberıs alaŋǧa ülken konstruksiialyq jobalar jasalǧan. Qazaqstan Prezidentı atqarylǧan jūmys­tarǧa oŋ baǧasyn berıp, memorialdyq keşen men mūrajai-üiıne estelıkke kıtaptar syilady.
Qasym-Jomart Toqaev qaita jaŋǧyrtudan ötken «Sapar ortalyǧyn» aralap körıp, ziiaratşylarǧa qyzmet körsetu ornynyŋ jūmysyn joǧary baǧalady.
Jalpy, biylǧy mereitoiǧa orai Abai audanynda auqymdy jūmys atqarylǧan. Onyŋ ışınde aqynnyŋ kındık qany tamǧan Syrt Qasqabūlaqta kürdelı jöndeu jūmystary jürgızılıp, kıreberıs jolyna asfalt töselgen. Abai su ışken būlaqtyŋ basy tolyǧymen abattandyrylyp, şyrşa, şynar aǧaştary otyrǧyzylyp, aqynnyŋ 45 qara sözı jazylǧan märmär tastar qoiylǧan. «Tuǧanda dünie esıgın aşady öleŋ» degen stella tūrǧyzylǧan.
Erekşe atap öterlıgı, Qūnanbai men onyŋ äuletı jerlengen Aqşoqy qorymynyŋ aumaǧy keŋeitılıp, tolyǧymen abattandyryldy. Elımızde tūŋǧyş ret ūly Abaidyŋ kemeŋger äkesı Qūnanbaiǧa arnap, onyŋ ömırı men qairatkerlık qyzmetın därıpteitın Qūnanbai muzeiı salyndy. Muzei ışı zaman talabyna sai jabdyqtalǧan, konferensiia jäne ekspozisiialyq zaldarmen jasaqtalǧan. Muzeidıŋ ekspozisiialyq zalyna ūlylar mekenınıŋ tarihynan, önerı men mädenietınen, tūrmys-saltynan syr şertetın qūndy jädıgerler, baǧaly būiymdar, tūrmystyq zattar qoiylǧan.
Jyl kölemınde Semei men Abai audanynda auyz toltyryp aitarlyqtai qyruar şarua atqarylǧan. Memleket basşysy atap ötkenındei, ysyrapşyldyq pen daŋǧazalyqqa jol berılgen joq. Eŋ bastysy, respublika kölemınde Abai jyly aiasynda köptegen taǧylymdy şaralar
ūiymdastyryldy.