Qazaq qyzdary eşqaşan otbasy, oşaq qasynda qalyp, etekbasty bolmaǧan. El basyna kün tuǧanda er-azamattarmen bırge qaru alyp, tuǧan jerın qorǧaǧan arulardyŋ esımderı el esınde. Köne däuırdegı Tūmar hanşaiymnan berı tartyp at tūiaǧy dübırlegen jaugerşılık zamanda naiza ūstap, qylyş sıltegen Aibike, Gauhar, Nazym, Bopai, Botaköz batyrlar turaly tarihi derekter barşylyq.
Keşegı Ūly Otan soǧysyndaǧy qazaq qyzdarynyŋ erlıkterı – öz aldyna bır töbe. Ökınışke qarai, bız älı künge Äliia men Mänşükten, sosyn keşteu bolsa da moiyndalǧan Hiuaz Dospanovadan ärı asa almai jürmız. Olardan basqa da qanşama qazaq qyzdarynyŋ alǧy şepte, tıptı jau tylynda janqiiarlyqpen şaiqasqanyna tarihi qūjattar dälel. Bügıngı äŋgıme solar turaly, sondai-aq sol apalarynyŋ erlık dästürın alǧa jalǧastyryp jürgen qazırgı qazaq qyzdary jaily bolmaq.
Taǧdyry beimälım tankşıler
Būdan ärı qarai QR Qaruly Küşterı Memlekettık mūrajaiyndaǧy tarihi derekter söilesın. Dästürlı därıger, bailanysşy mamandyqtaryn bylai qoiǧanda qazaq qyzdary Ūly Otan soǧysynda zenitşı de, ūşqyş ta, partizan da bolǧan eken.
Tankınıŋ qūlaǧynda oinap, jauǧa Litva jerınde toitarys berıp jürgen qaraköz arular turaly maqala «Sovettık Qaraǧandy» gazetıne 1944 jyldyŋ 22 tamyzynda şyǧypty. «Tankşı qazaq qyzdarynyŋ» avtory serjant Topatai Jünısov. Mekenjaiyn dala poştasy 28054 dep körsetken. Demek mūny äskeri bölımnıŋ nömırı dep boljauǧa bolady.
Maqalada äskeri tılşı bylai dep jazady: «Ūly Otan üşın ūrystarda qazaq qyzdary da mäŋgı öşpes daŋqqa bölenude. Olar özderınıŋ jastaryna qaramastan soǧys tehnikasyn meŋgerıp tankşı, ūşqyş, atqyş jäne daŋqty barlauşy bolyp aldy. Solardyŋ bırı – keudesınde «Batyrlyǧy üşın» medalı jarqyraǧan komandir, kışı serjant Jamal Baitasova. Jamaldy bızdıŋ bölımşenıŋ jauyngerlerı tegıs bıledı. Sözge şeşen, ıske şeber Jamal zūlym jauǧa qarsy ūrystarda erlıktıŋ, tabandylyqtyŋ jäne qajyrlylyqtyŋ ülgılerın körsetude». Kışı serjant J.Baitasova tank komandirı bolsa kerek. Maqalada būdan bölek tankşı Küljamila Talqanbaeva men radist Jämila Beisenbaevanyŋ esımderı atalady.
Al Külken Toqbergenova avtordyŋ sipattauynşa barlauşy bolǧanǧa ūqsaidy. Sebebı ol «Orta boily, külımköz Külken Toqbergenova jaudyŋ tylyna kırıp, tankterge jol aşatyn, «tıl» äkeletın barlauşy boldy. Barlau jūmystarynda komandovanienıŋ tapsyrmasyn batyrlyqpen oryndaǧany üşın üş märte nagradtalǧan» dep jazady.
Būl maqala otyz jyl ötken soŋ maidanger jazuşy Qalmūqan İsabaevtyŋ közıne tüsedı. Söitıp 1974 jyly jazuşy «Qazaq ädebietı» gazetıne «Qaida eken, qaida sol aru qyzdar?» dep maqala jazyp, ızdeu salady. «Sonda būl qyzdar kımder? Osynau batyr qyzdardyŋ soŋǧy taǧdyrynan habarsyzbyz. Ūly Jeŋıstıŋ 30 jyldyǧy qarsaŋynda osynau bır erjürek qyzdar esımın bıletın jandar tabylyp qalar degen ümıtpen «Qazaq ädebietı» gazetı arqyly ızdeu salyp otyrmyz. Sol sebeptı osy maqalada attary atalǧan jauynger qyzdardyŋ özderı, ne olardy bıletın adamdar tabylyp jatsa «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ redaksiiasyna habarlasuyn sūraimyz» deidı jazuşy.
Ökınıştısı, olardyŋ ärı qaraiǧy taǧdyry belgısız. Tym bolmasa tuǧan-tuystary tabyldy ma, joq pa, ol jaǧy da beimälım. Qalmūqan İsabaev aǧamyz da qazır aramyzda joq…
Zeŋgır kökke köz tıkken zenitşıler
Akima Aqjolova soǧysta zenitşıler raschetınıŋ komandirı bolǧan. Qan maidanda talai şaiqastardy bastan keşırıp, jaudan Leningradty qorǧauǧa qatysady. Akima aldymen Qiyr Şyǧysqa tüsıp, sonda aviasiia salasyndaǧy motorist mamandyǧyn meŋgergen eken. 1942-1944 jyldar aralyǧynda ärtürlı jauyngerlık tapsyrmalardy oryndap, Akima özınıŋ batyldyǧymen, şydamdylyǧymen erekşe közge tüsedı.
A.Aqjolova zenitşıler raschetınıŋ komandirı mındetıne kırıskende qaramaǧyndaǧy on bır jauynger tügel er adamdar bolatyn. Solarǧa būiryq berıp, basqaruǧa tura keldı. Ülkendı syilap, äsırese er-azamattyŋ basyn joǧary qoiyp üirengen qazaq qyzyna būl oŋai bolǧan joq. Äitse de, ol özıne jüktelgen mındettı abyroimen atqara bıldı.
Tünı boiy quatty projektorlardyŋ jaryǧy Leningrad aspanyn ärlı-berlı aiqyştap, tılgılep tūr. Tımıskılegen jau ūşaqtarynyŋ gürılın esti sala Akima būiryq beredı: «Raschet! Ūrysqa daiyndal! Baǧyt – 24, nysana- …». Projektordyŋ jaryǧyna ılıgıp qalǧan ūşaqtar keide bombalaryn bei-bereket tastai salyp, bas sauǧalai jöneledı.
Akima 110-şı jeke zenittık-artilleriialyq brigadasyndaǧy raschet komandirı bolǧan jalǧyz qyz bala eken. Būl turaly brigada basşylyǧy qazaq qyzyn marapatqa ūsynǧanda astyn syzyp jazypty. Sol qūjatta onyŋ jeke özı artilleriia mamandyǧy boiynşa 21 jauyngerdı daiyndap şyǧarǧany da aitylady. «Akima Aqjolova mınsız äskeri qyzmetı üşın üşın 9 märte marapatqa ie bolǧan» deidı tarihi derek. Onyŋ ışınde «Qyzyl jūldyz» ordenı men «Äue qorǧanysy äskerınıŋ üzdıgı» ataǧy da bar.
Zinaida Berniiazova 1942 jyldyŋ qaraşasynda 17 jasynda ekı ailyq äskeri daiyndyqtan ötken soŋ öz erkımen maidanǧa attanady. Belorussiiadaǧy äue atqyştar diviziiasyna bara jatqan jolda būlardyŋ eşelony faşisterdıŋ bombalauşy ūşaqtarynyŋ şabuylyna ūşyraidy. Ūrys qimyldaryna älı qatysyp ülgermegen Zinaidanyŋ jadynda osy qandy qyrǧyn mäŋgı jattalyp qalypty. Maidanǧa aralasyp, öz ısın jete meŋgergen soŋ şeşuşı şaiqastardyŋ bırınde ol jauyngerlık qūrbylarymen bırge jaudyŋ bes bırdei «Iý-88» markaly ūşaǧyn atyp tüsıredı. Osy erlıgı üşın II därejelı Ūly Otan soǧysy ordenımen marapattalady. Keiın Ukrainany, Polşany azat etuge qatysyp elge aman-esen oralady. Soǧystan soŋ ol därıger mamandyǧyn taŋdap, «Densaulyq saqtau üzdıgı» atanady.
Ajar Orazǧalieva segızınşı synypty bıtırgen jyly soǧys bastalady. Üiınıŋ ülkenı bolatyn. On segızge tolar-tolmastan maidanǧa attanady. Jürer aldynda tobyǧyna jetetın ūzyn būrymyn tübınen kesıp, anasyna amanat etıp tabystaidy. Anasy ol būrymyn özı elge jeŋıspen oralǧanşa közınıŋ qaraşyǧyndai saqtapty. Aldymen Stalingrad tübınde 416-şy artilleriialyq divizionda zenitşı mamandyǧyna oqytady.
Keiın ekınşı düniejüzılık soǧysy tarihynda qanmen jazylǧan äigılı Kursk şaiqasyna qatysady. A.Orazǧalievanyŋ özı soǧystan soŋ bylaişa eske alady: «Maidanda qiyn boldy. Jan-jaqtyŋ bärı ūiyq, batpaq. Kündız-tünı bombalau bır tolastamaidy. Zenittık qondyrǧyda ädette alty adam bolady. Bırınşı, ekınşı, üşınşı, törtınşı nömır jau ūşaǧynyŋ koordinattaryn aspaptar arqyly esepteidı, besınşı oqtaidy, altynşy adam atady. Bärı bır-bırınıŋ mındetterın jatqa bılu kerek, opat bolǧan jaǧdaida ornyn almastyru üşın. Ūiyqtau, juynu degen arman. Tamaqty aspazdar şaiqas jürıp jatqan jerge äkeledı. Kursk iınınde bolǧan bır aida betımız ben qolymyzdy tügel küs basyp kettı. Bır aidan soŋ Kurskını azat ettık».
Jau tylyndaǧy jaujürekter
Partizan dese bızdıŋ esımızge partizan jasaqtaryn basqarǧan Qasym Qaisenov, Ädi Şärıpov, Jūmaǧali Sain siiaqty daŋqty tūlǧalar tüsedı. Alaida jau tylynda ūrys qimyldaryna qatysqan jaujürek qazaq qyzdary turaly ne bılemız?
Sonyŋ bırı Maira Maqatova 1922 jyly Taipaq audany Saiqūdyq auylynda şarua otbasynda düniege kelgen. 1942 jyldyŋ säuırınde Mäskeu radiomamandar mektebıne oquǧa jıberıledı. Atalǧan mamandyqty meŋgerıp şyqqasyn sol jyly küzde Karel maidanyna partizan qozǧalysynyŋ ortalyq ştabyna ekınşı klasty radio operatory retınde attanady. «Qiyn boldy, – deidı öz estelıgınde maidanger, – öitkenı men orys tılınde naşar söileitınmın. Bıraq bır jyl ışınde bırşama töselıp qaldym. Partizan jasaǧymen ünemı bailanys ūstap otyru kerek boldy. Mätınder şifrlanǧan, habar taratatyn radiostansiialar köp, sonyŋ ışınen öz jasaǧyŋnyŋ radiooperatoryn jazbai tanuyŋ qajet. Öitkenı qanşama adamnyŋ ömırı men jauyngerlık qimyldyŋ nätijesı qabyldaǧan habardyŋ däldıgıne bailanysty edı». Maira Maqatova soǧystyŋ aiaǧyna deiın sol partizan jasaǧynda bolady.
Būdan bölek, Baqtyly Boranbaeva özınıŋ «Partizan otriadynyŋ bailanysşysy qazaq qyzy – Nūrǧanym Baiseitova» atty ǧylymi maqalasynda onyŋ Karel maidanynda «efirdıŋ sūr mergenı» atanǧan qazaq qyzy Maira Maqatovamen bırge oqyǧanyn jazady. Sondai-aq sol Mäskeu radiomamandar mektebınde basqa da Roza Äbdırahmanova, Halima Bekeeva, Zamiha Nauyşeva sekıldı qazaq qyzdarynyŋ da oqyǧanyn aitady.
Partizandyq qozǧalystyŋ tarihynda Jamal Aqädılovanyŋ esımı erekşe deuge bolady. Ol jau tylynda bükıl otbasymen – küieuı jäne kışkentai qyzymen bırge soǧysqan. Joldasy Aqädılov Jylbek äskeri uchilişeden keiın Keŋester Odaǧynyŋ batys şekarasynda qyzmet atqarady. Ol elge eŋbek demalysqa kelgende Jamaldy da özımen bırge äskeri bölımge ala ketedı. Sol uaqytta soǧys bastalady. Zastava komandirı Jylbek Jamaldy basqa äskeri qyzmetşılerdıŋ äielderımen bırge tylǧa jıberedı. Alaida olardyŋ eşelony jolşybai bombalauşy ūşaqtardyŋ şabuylyna ūşyrap, tas-talqan bolady. Tırı qalǧan az ǧana adamdardyŋ arasynda Jamal da bar edı. Būl kezde şekaraşylar da kerı şegınıp, ormanda boi tasalaǧan bolatyn. Sol ormanda olar aman qalǧan Jamaldarmen kezdesedı. Jylbek bastaǧan şekaraşylar keiın partizan jasaǧyna qosylyp, ol 1944 jylǧa deiın rota komandirı bolyp şaiqasady. Keiın Maia esımdı näreste düniege keledı. Būl turaly Ädi Şärıpov «Partizan qyzy» kıtabyn jazyp, keiın sonyŋ jelısı boiynşa film de tüsırıldı.
Aspanǧa ǧaşyq arular
Halyq qaharmany, qazaqtyŋ tūŋǧyş ūşqyş qyzy Hiuaz Dospanova da jalǧyz emes. Izıne ergen sıŋlılerı barşylyq. Sonyŋ bırı – Dämelı Jakeeva Aqmola qalasynyŋ tumasy. Segız jyldyq mekteptı bıtırgen soŋ öz erkımen maidanǧa sūranady. Saratov aviauchilişesın tämamdaǧan Dämelı 944-şı aviapolk sapynda soǧysqa kırısedı.
«1942 jyldy tamyzynan soǧys aiaqtalǧanǧa deiın aviasiialyq qaru-jaraqtyŋ şeberı, gvardiia kışı serjanty Dämelı Jakeeva 360 jauyngerlık ūşudy jüzege asyryp, sonyŋ 275-ın İl-2 ūşaǧynda oryndady. 1943 jyldyŋ 16 şıldesınde ūşaǧyn kezektı ūşuǧa daiyndap jatqanda, aerodromǧa jaudyŋ joiǧyş ūşaqtary şabuyl jasaidy. Şabuyl barysynda ol oŋ qolynan jaraqat alyp, sausaqtarynan aiyryldy. Soǧan qaramastan, D.Jakeeva äskeri sapqa qaita oralyp, künıne 8-9 ūşudy qamtamasyz etıp, jeŋıske degen öz ülesın äuede de, jerde de qosa bıldı». (1945 jylǧy marapat paraǧynan). Dämelı Jakeeva maidannan oralǧasyn 1948 jyly üş soǧystyŋ ardagerı (fin, Ūly Otan jäne japon) Apetei Ahmetbekovke tūrmysqa şyǧyp, üş balany tärbielep ösıredı.
Hiuaz ben Dämelı apalarynyŋ erlık jolyn täuelsızdık tūsynda qazaq qyzdardyŋ ışınen şyqqan tūŋǧyş äskeri ūşqyş, aǧa leitenant Ardana Botai ärı qarai jalǧastyruda. Ol turaly kelesı bölımde keŋırek söz bolady.
Äbubäkır Smaiylov
